Google This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct to make the world's books discoverablc onlinc. It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc publishcr to a library and fmally to you. Usage guidelines Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. Wc also ask that you: + Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for personal, non-commercial purposes. + Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc use of public domain materials for these purposes and may be able to help. + Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. + Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. About Google Book Search Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb at |http://books.qooqle.com/| i r ^ :i i GALLIAE NARB0NEN8I8 PROVINCIAE ROMANAE HISTORIA DESCRIPTIO ISSTIIOIORiai EXPOSITIO. ERNESTUS HERZOQ, TUBmOENSIS. ACCEDIT APPENDIX EPIGEAPHICA. LIPSIAE. IK AEDIBUS B. G. TEUBNERI. MDCCOT.XIV. LIP8IAE TTPIS B. Q. TKDBHKRl. 0- D GVILIELMO HENZENO ROMANO THEODORO MOMMSENO BEROLINENSI LEONI RENIERO PARISIENSI HVNC LIBRVM GRATO ANIMO DEDICAT ET VT BENEVOLE ACCIPIANT COMMENDAT AVCTOR. ^ vD ^ iaimcunque disciplinam historiae et antiquitatum Grae- carum et Romanarum, qualis proximis his annis pertractata est, diligentius est persecutus, eum non fugerit, quantum incrementi hae scientiae, quantum commodi Romanae in- primis aetatis imperatoriae cognitio ceperit ex coUectis per omnem orbem antiquum monumentis inscriptis. lam vero qui viri illustres nostra aetate inceperunt veterum inscri- ptionum collectiones nova ratione componere, viderunt hu- ius instituti utilitatem non minimam in eo esse positam^ ut relicta ratione corporum Gruteriani et Muratoriani in disponendis inscriptionibus geographicus servetur ordo, ut per provincias atque oppida tam ex ipsis monumentis col- ligantur quam in editionibus ordinentur tituli antiqui, ea- que ratione praecipue ad imperium Romanum adhibita, qui legunt, quasi itinere per imperium facto facile cognoscere possint, et quae cuique imperii parti peculiaria et quae totius imperii communia fuerint instituta. At quamquam incohata tantum est haec coUectio, tamen vel quae hodie cognita est inscriptionum Romanarum copia satis probat, habuisse quidem singulas imperii Romani partes propria quaedam instituta et inprimis magnum esse discrimen inter Graecas provincias orientales et Latinas partes occidenta- les, sed intra utramque ex maximis his partibus minoribus partibus plura communia inter se esse quam diversa, unde fit, ut in uniuscuiusque provinciae titulis totius imperii quaedam insit imago. Unde natum nobis est consilium, quod in coUi- gendis historiae Romanae fontibus tam utiliter susceptum est; ad ipsam historiam transferendi et unam aliquam eli- gendi provinciam, cuius praemissa historia extema ex scri- ptorum testimoniis coUigenda intema, ut ita dicam, historia VI sive institutorum ratio describeretur ex inscriptionibus per oppida ordinatis; ut et quae propria fuissent huic provinciae inde perspiceretur et totius imperii Romani condicio una quasi imagine ut minore et angustiore ita magis perspicua et expressa oculis proponeretur. Apparuit autem, si qua esset provincia, quae simul materiem daret augendae rei epigraphicae, coUigendis monumentis inscriptis nondiun ad unum corpus coactis, eam reliquis esse praeferendam. Ta- lis autem est provincia Gallia Narbonensis, insignis non solum ornatioribus Romanae artis monumentis; sed insignis etiam magna copia lapidum inscriptorum, qui iam Scaligeri aetate virorum doctorum in se converterunt oculos; hodie autem diligenter quidem per singula eius regionis oppida in museis congeruntur et conservantur, a nemine tamen una coUectione sunt editi. Simul cum alia quoque commoda, praebere videretur Narbonensis, sita in parte imperii oc- cidentali, ubi quae inter barbaras gentes inciderunt insti- tuta Roraana, efficaciora erant quam in provinciis Graecis, circumscripta finibus neque nirais latis neque nimis angu- stis, accessu facilis et visentibus commoda utpote omnibus peregrinandi adminiculis optime instructa, non dubitavimus, hanc eligere, cuius inspectis monumentis ac coUectis per singula oppida inscriptionibus et historiam perscriberemus institutaque exponeremus et inscriptiones, quaecunque pro documentis essent adhibendae, peculiari appendice coUectas ederemus. Erat quidem haec provincia sub imperatoribus pacata sive inermis utpote senatoria indeque non solum carebat militari illo administrationis provincialis apparatu, qui in provinciarum Caesaris imagine tam insignem obtinet locum et tam multa suppeditat monumenta, sed etiam per omnem fere aetatem imperatoriam aliena erat a rebus me- morabilioribus in orbe Romano gestis. At et ob id ipsum commodior nobis visa est ad cognoscendos institutorum mere civilium efFectus et militaria Romani imperii instituta bellaque ab imperatoribus gesta saepius iam pertractata sunt et magis cognita. Et coUectio quidem illa epigraphica quomodo sit con- fecta, infra ad ipsam appendicem exponetur; reliquo autem VII libro haec habemus quae hoc loco praemittamus : dispositio libri ipso quod exposuimus consilio ea erat indicata, ut prior dissertationis pars versaretur in describenda historia provin- ciae a primis dominationis Romanae initiis usque ad id tempus, quo quae inter Pyrenaeum et Alpes^ montem Cebennam et sinum Gallicum intererat regio, desiit esse una provincia sive usque ad aetatem Diocletiani; pars posterior in de- scribendis institutis provincialibus. Cum vero instituta pro- vineialia ex eo tantum tempore uberius possint describi, ex quo monumenta extant inscripta, sive ex aetate impe- ratoria^ superioris temporis institutorum expositionem bre- viorem commodissimum iudicavimus ita immiscere parti historicae, ut singula prioris partis capita ciauderet imago status provinciae, qualis quoque tempore erat, unde factum est, ut pars posterior tota relinqueretur institutis munici- palibus et provincialibus, quibus inde a lulio Caesare us- que ad Diocletianum administrata est haec provincia. Prae- terea ad historiam provinciae quod attinet, ipsius rei ratio videbatur flagitare, ut quo luculentior esset Romanae aeta- tis descriptio initiis provinciae Romanae praemitteretur pro- oemium agens de rebus in Gallia meridionali ab antiquissi- mis temporibus usque ad Romanorum adventum gestis ad eumque fihem non solum ex rerum auctoribus sed ex num- mis quoque desumerentur, quaecunque possent esse pro do- cumentis. ^) Institutorum deinde descriptionis maxima qui- dem pars hauriri potuit ex inscriptionibus nostris, et muni- cipalis inprimis res admodum explicita iis continetur; ne- que tamen defuerunt, quae ut plena eveniret descriptio, aliunde essent repetenda: in quibus, si quantum fieri potuit, Oreiiianam potissimum collectionem inscriptionum respexi- mus ab Henzeno maxime auctam et diligentissime retracta- tam; et lecturis id commodissimum fore censuimus et ipsi rei sufFecturum. ^) Qua in parte non fugit nos inesse 1] Numtnoram provinciAe Narbonensis collectionem utilissimam confecit De la Saussaye, Numismatique de la Gaule Narbonnaise. Paris et Blois 1842. 2) Tertium Orelliani operis volumen ab Henzeno confectum ita VIII quandam inaequalitatem inde natam^ quod quaedam quae- stiones, etiamsi minoris momenti sunt, longius tamen tra- ctandae erant, quia fortuito casu specialia extant docu- menta ad eas pertinentia^ aliae autem; quae maioris sunt momenti; breviter tantum videbantur exponendae, quia pro- pria provinciae deerant testimonia; at hanc inaequalitatem^ quam in hoc documentorum statu non licet evitare, facilius utique tuleris, quam longiorem de iis rebus expositionem, de quibus non quales fuissent, sed quales esse potuissent; esset dicendum. Unam vero descriptionis partem^ cui non desunt testimonia, si consulto totam omisimus, eam scilicet, quae pertinet ad monumenta artis, difficilius hoc videatur excusandum. At quamquam neque nescimus, in huius po- tissimum provinciae imagine aegre desiderari quae per eius oppida splendent templa, amphitheatra, theatra, arcus, mo- numenta sepulcralia omatiora, statuariae artis opera, neque supervacuum iudicamus, postquam multi viri docti et inter ipsos Francogallos et inter nostrates de his rebus egerunt, de origine potissimum horum monumentorum et ex artis ratione et ex historia provinciae disserere, tamen cum id fieri non possit nisi propositis horum omnium monumento- rum imaginibus diligenter confectis, haec sola difficultas sufiFecit abiciendo tali consilio. Interea de his omnibus re- bus qui volunt edoceri, hodie quoque commodissime adi- bunt Millinum^), cum quo conferant; quae e nostratibus collegit per eam regionem Bemh. Stark.*) Et universae Galliae et Narbonensis provinciae histo- riam atque instituta nemo , qui in his studiis est versatus, ne- scit tractata iam esse duobus libris merito celebratis, quos inter Francogallos conscripsit vir illustris Am. Thierry.^) tantnm citavimus, ut Henzeni noniini nuraerum apponeremus inscri- ptionis. 3) Millin, Voyage dans les departementa du Midi de la France. Paris 1804—1811. 4) Stark, Staedteleben, Kunst und Alterthum in Frankreich. Jena 1855. Starkii libro supplementa addidit Waagen in Gerhard, archaeol. Zeitung XIV. 1856 p. 195—206. 5) Am^dee Thierry, Histolre des Gaulois depuis les temps les plus IX Nos si hoc libro partem eorum, quae Thierry tractavit, suscepimus retractandam ^ non veremur ne id tantum con- secuti simus; ut^acta ab alio iterum egerimus: namque et latius Thierryi consilium efifecit, ut meridionalis Galliae, ex quo in ulteriore Romani inceperunt consistere, minus explicite ratio haberetur, et nos adhibitis documentis, quae Thierryo non praesto erant, adiutique incrementis, quae Romanarum antiquitatum scientia proximis his annis cepit; ex magna pArte aliis quam ille scriptor nisi sumus funda- mentis. ^ Quae huius libri fundamenta et adminicula hoc loco respicientes non possumus non gratias agere quam maxi- mas omnibus iis; quae haec nostra studia liberaliter adiu- verunt. Et primo quidem loco nominandi mihi sunt viri celeberrimi Th. Mommsen Berolinensis , cui quantum de- beant^ quicunque historiae Romanae et rei epigraphicae operam dant, inter omnes constat; cuiusque liberali insti- tutioni nos quoque, si quid in his studiis profecimus, grato animo attribuimus, W. Henzen Romanus, ut omnibus, qui proximis his annis sedem illam Capitolii scientiae antiqui- tatis dedicatam viserunt, amicus suadendo et adiuvando nunquam non paratus; ita nobis quoque amici magistrique loco summe venerandus, Leon Renier Parisiensis, discipli- nae nostrae in patria sua princeps, qui visuros Galliam pridem Narbonensem consilio, commendationC; auctoritate quam liberalissime nos adiuvit et ad faciendum iter in- struxit. Nec minus grato animo recordamur insignem be- nignitatem et comitatem, quam cum aestate anni 1861 per Galliae meridionalis oppida peregrinaremur, praestiterunt nobis viri dignissimi et antiquitatis thesaurorum^ in patria sua conservatorum peritissimi Rouard Aquensis, Deloye Aveniensis, Long Deensis, Germer Durand Nemausensis, Tournal Narbonensis, Barry Tolosanus. Denique ne prae- termittam, qui reversum in patriam benevolentissime iuve- recules jusqu^k Tenti^re soumission de la Gaule sous radministration romaine. Paris 1828. Idem, Histoire de la Gaule sous la domination roniaine. Paris 1840. runt; clarissimoB viros Halmium Monacensem et Starkium Heidelbergensem^ ex quibus ille, qua eximia est liberalitate, facilem bibliothecae Monacensis usum nobis praebuit^ hic quae ipse in eadem regione coUegit, libenter et amicissime suppeditavit. Tradituri autem iam hoc opus virorum doctorum iu- dicio non contendimus, tam plene consilio proposito nos sa- tis fecisse, ut nihil nos fugerit, quod de Narbonensis pro- vinciae rebus latet in auctoribus inscriptionibusve; at altera ex parte qui examinabunt hunc librum, eos speramus in- venturos esse, quaecunque recepimus, non temere esse composita, sed ex documentis quam plenissime legentium iudicio subiectis certa via ac ratione deducta. Scripsimus Tubingae mense Augusto MDCCCLXIV. E. Herzog. I. GALLIAE MEB0NEN8I8 PROVINCIAE ROMANAE HISTORIA DESCRIPTIO INSTITUTORUM EXPOSITIO. l)e Galliae meridionalis ante Romanorum dominationem historia prooemium. Ouo tempore primum Romanorum exercitus Alpes eo con- silio transierunt, ut quod inter Italiam et Hispaniam interesset, suae ditionis facerent, regio illa, quae ab Alpibus ad Pyrenaeos montes, a montibus Cebennicis ad orani maritimam pertinet, iam pridem desierat famae esse incognita. Erat tum divisus is terrae tractus inter coionos Graecos atque Gaiios sive Celtas ea ratione, ut iili quidem , qui pro capite Massiliam habebant, oram maritimam, Galli terram potissimum interiorem tenerent; atque sicut quidquid commercii per lllas regiones fiebat, penes Grae- cos erat, quorum naves per omnes maris mediterranei porlus corameabant, ita Galli bellica fama inciaruerant invasionibus in Italiam factis et stipendiis in exterorum regum exercitibus me- ritis. At neque Galli erant indigenae, neque Graeci primi mer- catorum vel colonorum modo oram illam adierant, et quamquam quae - ante Gallorum Graecorumque adventum in hac regione gesta sunt, fabulae potius commentis quam historiae lumine vi- dentur illustrata, tamen ne de illa quidem remotiore aetate de sunt, quae pro certis possint affirmari. Habuerat igitur iam sua fata Transalpina haec regio, cum post initium saeculi ab urbe eondita septimi Romani in animum inducerent, imperio suo eam adicere, neque adeo integrum Romani solum illud invenerunt, ut non ratio iis habenda esset eius rerum status, qui antea fu- erat ; neque enim tantum Graeci patriae cultum et humanitatem in colonias suas transtulerant, sed Galli quoque quo propiores Massiliae erant, eo pacatiores et cultiores habebant sedes suas. Itaque cum in animo nobis sit, describere, quae attulerint in Herzog-, Galliae Narb. hisl. ' • 1 2 PROOEMIVM. illam terram Romani, quae publica introduxerint instituta, quem morum cultum» melius id inteilegemus, si priorem huius provinciae statum breviter antea pertractaverimus. Accedit, quod ne Ro- manis quidem, quo tempore ipsi primum trans Aipes iverunt, primum cum Transalpinis res fuit, ut qui et longae amicitiae consuetudine iuncti essent Massilieusibus et propter Hispaniae provinciae vicinitatem inde a bello Punico Hannibalis haberent, quod ad eum tractum, qui medius interest inter Hispaniam et Italiam, oculos converterent. Itaque hac quoque caussa adduci- mur, ut priusquam ipsum illud, quod propositum nobis est, adeamus, quae de antiquissima Galiiae meridionaiis historia me- moriae tradita sunt, hoc loco coUigamus. Quicunque veterum auctorum de antiquissimis Galliae in- colis scripserunt, consentiunt, per oram maritimam, quae inter Hispaniam et Italiam est, ante Celtas habitasse Ligyes sive quod latinum eorum nomen est Ligures. Itaque ut posterioris quidem aetatis scriptores geographici, ubi populos extrema terrarum ob- tinentes recensent, nominant Aethiopes, Indos, Scythas, Celtas ^), ita Hesiodus^) testibus Eratosthene et Strabone nominavit Ae- thiopes, Scythas, Ligures, atque Hecataeum Milesium^), qui vixit saeculis a. Ch. n. sexto et quinto, non solum a sinistra Rhodani, ubi postea quoque Ligures erant, sed etiam inter Rhodanum et Pyrenaeos monites Ligurum sedes posuisse, inde apparet, quod Eiisyces, qui circa Narbonem habitabant, Ligurum gentem esse dicit. Quin etiam sunt, qui Thucydidis^) quodam loco nitentes ne Ligures quidem satis habeant primos regionis illius incolas invenisse, sed Iberes. Quod enim Thucydides de Sicilia insula verba faciens refert, Sicanos re vera esse Iberes, qui nomen quidem traxerint a Sicano flumine Iberico, a Liguribus autem e 1) Ex. gr. Scymnus Chius, orb. descriptio vv. 170 sqq. 2) Strabo VII. p. 300 Cas. ^HaCoSoq ^ccQTvg iv zotg vn *EQato- G&svovg naQats&sraiv insciv Al^Lonag zs Aiyvg xs 18% Snv&otg tnnrjfioXyovg, Aiyvg TS restituit Kramer ex codicum lectione Xiyvatl Ss. 3) Steph. Byz. 'EXCavnoi, id^vog Aiyvtav, ^E-^ottaiog EvQtonij, (= Klausen, Hecat. frag. 20.) 4) Thucyd. 6, 2: Smavoi — mg ri dXij&si.cc svQCanstai, '^iprjQsg ovtsg xal dno tov SiKavov notafiov rov iv 'TpriQCa vno Aiyv(ov dva- atdvtsg. PROOEMIVM. 3 sedibus suis expulsi sint,,id illi ita interpretantur ut Iberiam iiiam velint esse Gallidin, Sicanum autem fluvium nihii aliud quam quae postea fuit Sequana.^) Cum vero neque constet inter viros doctos» neque possit omnino decerni, quid sint Thucydidis illi Iberes et fluvius ille Sicanus, utrum in Hispania an in Gallia eos collocaverit Thucydides, ilia scriptoris rerum Grae- carum opinio nuliius momenti nobis hic est. Quod autem apud Strabonem®), cui Avienus^) videtur assentiri, legimus, ab anti- quis Iberiam appellatam esse eam, quae a dextra Rhodani sita est, partem Galliae, id*, collatis iis quae ex Hesiodo et Hecataeo attulimus, si omnino in eiusmodi nominum ratione historica fides potest quaeri, sic fortasse intellegas, Iberibus, Hispaniae incolis, quondam contigisse, ut expulsis Liguribus usque ad Rhodanum proferrent sedum suarum fines, neque tamen ita, ut non pars Ligurum pristinas sedes in his quoque locis retineret. Neque minus hac ratione explicaveris, quod periplus ille*qui Scylacis quidem Caryandensis nomen prae se fert, temporibus autem Phiiippi II, regis Macedonici, attribuitur^), refert quidem, a fini- bus Hispaniae usque ad Rhodanum habitare Ligures mixtos Ibe- ribus, sed eodem loco omnem iiium orae tractum Ligurum no- mine designat. ^) Atque si confers quod orbis illa descriptio, quae Scymni Chii^^) vulgo dicitur, quod Silius Itaiicus,^^) Dio 5) Cfr. C. Miiller, Geogr. graeci min., p. 17 (not. ad Scylacis pe- riplam §. 3). 6) Strabo III. p. 166 Cas.: snsl xal 'I^i^qluv vno iilv rmv ngozs- Qeav naXeiod^at naoav ttjv I^^o zov *Podavov xal rov ic&fiov xov vno teav raXaTL-mov -Kolncov a(pi,yyofi,£vov, ot Ss vvv oqiov avf^g Ti&svtai Tljv IIvQTJVT^V %, t. X, 7) Avien. , or. marit. vv. 608 sq. : kuius (sc. Rhodani) alveo Ibera tellus atque Ligyes asperiiniersecantur. 8) Miiller, Geogr. graeci min. prolegg. p. XXXIII sqq. 9) Scylacis Car. peripl. §. 3: ano 8\ 'ipijQcav ^xovtai ACyvsg %al iPrjQsg fiLyddsg iis%Qi novafiov ^Podavov. HaQanXovg Aiyvcov dno 'EfinoQiov fiixQi, 'Podavov notafiov Svo T^fiSQOiv Tial fitag vvntog. 10) Scymn. Chius vv. 199—202: slt' ^I^rjQSg ot nQoasxsLg' indva) tovtoiv dh xsivtai tmv tonatv Bs§QVKsg' snsita naQa&aXdttioi Ttdtai ACyvsg i%ovtai xal noXsig ^EXXrivCdsg. 11) Silius Ital. Punic. 3, 442 sqq. 1* 4 PROOEMIVM. Cassius^^), Zonaras^^) in ea Galliae meridionalis parte, ubi postea Narbo fuerit, olim babitasse dicunt Bebryces, Avienus*^) autem et Steph. Byz. ^^) eosdem Bebryces annumerant Iberibus, hanc ipsam Bebrycum gentem Iberes illos fuisse concedas, qui Pyrenaeos montes transgressi inter ipsos Ligures novas sedes quaesiverint. Sicut autem e communi Iberum nomine Bebrycum gens eraergit, ita quaeritur, num inter Ligurum quoque nomen , quod et ipsum nationi satis numerosae inbaeret, distingui possint sin- gulae gentes. lam vero si Theopompus* Cbiiis teste Stephano Byzantino^^) Arbaxanos, Eubios, Ipsicuros Liguribus attribuit, hoc quidem parum proficimus, cum praeter mera gentium no- mina Stephanus nihil tradat. Contra supra vidimus Hecataeum Elesyces sive Eiisycos babuisse pro gente Ligustica; quod pu- gnare quidem videtur cum Avieno dicente, Elesycum caput fuisse Narbonem "), quae urbs iam ab Hecataeo emporium dicitur Cel- tarum, ita tamen potest explicari, ut Hecataei tempore urbem Narbonem tenuisse accipiamus Celtas, Eiesyces sive Ligurum a Celtis devictorum reliquias oram quae adiacebat maritimam. . 12) Tzetz. ad Lycophr. Cass. 616: Jioav Sl KonTisiavog roifg Nag- ^(ovricCovg BipQviiag Xsysi, ygdqxov ovzmg' zmv nccXai, fihv BsPQvyioDVj vvv ds NaQpoavTicioav iazl to HvQrivaiov OQog. Quod autem idem Tzetzes ad vers. 1305 dicit: BipQVKsg ^d^vog raXatmv, fisza^v Tlv- QTivrig xal KsQavvimv (lege Ksfifisvoav) KOfl 'ipT^Qiag xsCfisvov, oi %a- Xovvxai NaQpoiVTjaLOt y Galli (ot FaAarat) terrae potius situm quam nationis originem hic designant. 13) Zonaras 8; 21: xo oQog xovzo (sc. zo UvQTjvaCov) i% z^g &a- Xdacrig zi]g ndXai fisv BspQv%mv, vGzsqov 8\ NaQ^aovricCmv dQ'%d- fisvov ig zTjv ^^oa zijv fisydXrjv diazsCvsi, 14) Avienus, ora marit. vv. 472. 486. 16) Steph. Byz. : BspQVKoav ^d^vrj dvo z6 fisv nQog zm TLovzco iv zfj 'AaCa, zo dl nocQd zotg^I^riQaiv iv zy EvQOonTj, 16) Steph. Byz.: 'AQ^a^avol ^d^vog Atyvazitiov, nuQsnXsov dl zrjv XooQav zrjv nQcazrjv sQrjfioVj rjv ivifiovzo 'IipCTiovQOi, %al 'AQ^a^avoC. — Id. t IipCnovQOi id^vog Aiyvazi%bv Qsonofinog zsaaaQatioazm zqCz(o ' rjv ivifiovzo 'l^tpCTiovQOi %al 'AQ^a^avol Tial Evpiot, ACyvsg z6 ysvog. Id. : Evpioi ^Q^vog Aiyvazinov stQrjzat iv zm nsQl zmv 'AQ§a^avmv. 17) Avien., or. marit. 584 sq.: gens Elesycum prius loca Jiaec tenebat atque Narho civitas erat ferocis mcucitnum regni capui. De Avieni fonti- bus cfr. Uckert, Geogr. d. Griech. u. Roem. 2, 1, p. 473 sqq. PROOEMIVM. 5 Utique Avieni auctoritas, qui saeculo p. Ch. quarto librum suum coDscripsit, quamquam saepe e fontibus fide dignis hausit, ta- men non ea est, quam Hecataeo praeponamus, immo fortasse in iis, quae affert, ipse nihil aliud quam Hecataeum male excripsit. Si denique eosdem Elesyces Herodotus^^) dicit cum Iberibus et Liguribus anno a. Ch. 480 Terilii Himerae urbis tyranni contra Gelonem et Syracusios bellantis mercenarios fuisse, is quidem Elesyces a Liguribus distinguit, sed ea aetate Ligurum nomine iam non omnes orae iilius accolae appellabantur, sed ii tantum, qui a sinistra Rhodani ripa habitabant. Quidquid id est, post Herodotum extinguitur memoria Elesycum ut gentis etiam tum extantis atque et baec gens et ea Bebrycum pars, quae cis Py- reuaeum consederat, aut a Gailis videntur extinctae aut cum Gal- lis et Iberibus Pyrenaeicis penitus commixtae. Itaque Polybius^^) Carthaglniensium in Sicilia mercenarios non Iberes, Ligures, Elesyces, sed Iberes, Ligures, Celtas enumerat, ut appareat, eos qui per oram Hispaniae et Galliae mercenarios tum conquire- bant, inter Pyrenaeos et Rbodanum iam non Elesyces sive Li- gures sed Celtas deprehendisse. Et ne monumenta quidem ulla, quae Ligurum antiquissimorum mores quodammodo illustrent, ad nos pervenerunt^^), ac nisi quae de iis Liguribus, qui a si- nistra Rhodani ripa et ultra Alpes considebant, narrantur, ad omnem Ligurum gentem referas, id tantum inveneris traditum, nationem illam vaide beilicam et ita barbaram fuisse, ut ne eos quidem, qui commercii caussa per illam regionem commeabant et qui a reliquis gentibus sacrosancti habebantur, illaesos per suos fines migrare permitterent. Namque iam ea aetate, qua omnis ora maritima Ligurum erat, exteri mercatores coeperant venire in has regiones, atque etiamsi e fabulis potissimum de Herculis per Galliam migrationibus boc 18) Herod. 7, 165. cfr. Forbiger, Handbuch der alten Geogr. I. 71. N. 14. 19) Polyb. ly IT: 01 dl KaQ%7id6vioi (anno a. Ch. 263) — ^bvo- XoyqcavzBg noXXovg \i,\v AiyvazCvovg xal JfgXTOvs, Irt 8\ nXsiovg tov- t(ov "ipTiQaSf cinavtag slg f^v SmsXCav aTcsatsiXav. 20) Uckert quidem (Geogr. d. Griech. u. Eoemer 2, 2, 229. N. 24) lapidum quosdam cumulos singulari modo congestos , quos prope Aquas Sextias repertos esse dicit, Liguribus tribuit, at hoc prorsus incertum est. 6 PROOEMIVM. eruendum est, tamen non potest esse dubium, quin iateat iii liis fabulis vera aliqua historia. Referunt Diodorus Sicuius^^) et Dionysius Halicarnassensis^^), Herculem inde a finibus Hispa- niae omnem maris mediterranei oram permigrantem ex Iberia pervenisse in Galliam sublatisque saevis indigenarum moribus, sublata potentium tyrannide et crudeli peregrinos occidendi con* suetudine ad humaniorem vitae cultum, ad pacis artes» ad com- munem in urbibus vitam liomines instituisse, quin etiam ipsum in mediis Galiiis Alesiam urbem condidisse, quae ab illa inde aetate pro sacrosancta urbe et metropoli Galiiae ab indigenis habita sit Quibus peractis cum in Italiam Hercules pergere voluerit, prope Alpes in Ligures eum incidisse, qui denegato per suos Hnes transitu armata manu iter eius impedire sint conati, dimicantem vero contra eos cum teladefecerint, ab invocato love imbre lapidum esse adiutum, quibus pro telis utens impios hostes fugaverit. £t haec quidem de imbre lapidum fabula, quam ab Ae- schylo in Prometheo soluto tractatam esse tradunt Dionysius et Strabo^^), admodum trita videtur fuisse apud scriptores veteres, inventa scilicet, ut campi iliius, qui inter Massiliam et Arelatem situs ingenti lapidum mole scatet et hodie dicitur champ de la Crau, ratio explicaretur. Omnis vero de Herculis et per oram ma- ritimam et per interiores terras itineribus narratio quid significet melius intellegas, si confers quae iegimus in libro itlo de mirabi- libus auscultationibus, qui Aristotelis esse dicitur.^^) Viam enim esse refert eius libri auclor, ex Itaiia in Galiiam ducentem ad Celtoligures et Iberes, quae appelietur via Herculis. Qua si quis sive Graecorum sive indigenarum commeet, eum iter facere sub tutela accolarum, qui curam agant, ut secura sit peregrinatio, atque eos poena afficiant, in quorum finibus iniuria facta sit viatori. Quae Herculis via et per barbaras gentes migratio quid 21) Diod. 4, 19. 22) Dion. Hal. 1, 41. 23) Strabo 4, p. 183. 24) De mirab. auscultat. c. 86: '£x r^g *ItaUag q>aolv Foff xrjg KeXtiiiijg %al KslToXLyvav xal 7j5i}pa)v slva^ xiva oSov ^HgdKXstav ^aXovfisvrjv' Sl' Tjg idv rs^^EXXrjVy idv ts iyx^oQLog rtg nogsvritai, riy- QSiad^ai vTto tav naQOiTiovvtav, onmg firjSsv ddtTifjd^fi. ztjv yuQ ^rjfiiav s%t{vsiv, xa-d"' ovg yivrjtai to dd^Tirjfia. cfr. Ritter, Vorhalle europ. Volkergesch. p. 361. PROOEMIVM. ' 7 potest signifieare nisi commercii usum et per oram maritimam et per remotiores interioris terrae partes propagatum> quo mi- tiores et pacatiores facti sint hominum animi moresque, quo qui per agros degere consuerant, in urbes convocati et ad ciyilis vitae mores sint instituti? Verum si perpendis, Herculem illum, ut mythologi comparatis veterum fabulis invenerunt, Asiaticum sive Phoenicem potius esse quam Graecum, et confers singula- rem illam Diodori de Alesia fabulam^ si confers deinde quod Thierry^*), rerum Gallicarum apud Francos scriptor, dicit, inveniri per interiorem Gailiam Phoenicum nummos vel iii locis remotioribus ab ora maritima, fleri posse concedas, ita olim ad hos situs mercandi caussa commeasse Phoenices, ut ab Uttore septentrionem versus secundum Rhodanum et Ararim fluvios iter facerent, Alesiae autem mansionem quandam et insigniorem com- mercii cum indigenis stationem instituerent. Quae opinio eo quoque videtur confirmari, quod variis aliis argumentis utentes viri docti invenisse sibi videntur, ab antiquissimis temporibus mer- catores commeasse ab ora secundum Rhodanum ad interiora Galliae, unde sive Rhenum transgressi in Germaniam commigra- rent usque ad oram maris Germanici sive secundum Sequanam in Galliam septentrionalem et Britanniam. ^^) At plus quam par est ex eiusmodi argumentis concludere videtur Thierry^''), si de coloniis dicit Phoenicum in media Gallia constitutis, si viam, quae postea Aurelia et Domitia fuit, a Phoenicibus pri- mum stratam esse vult et metalia instituisse eos putat per mon- tes Pyrenaeos, Cebennam et Aipes. Contra emporia quaedam per hos inter Pyrenaeos et Alpes situS fuisse, quibus niteren- tur ii, qui in interioreni terram commeabant, unde exirent, quo referrent ea, quae a barbaris comparaverant, nemo negabit. Quin etiam unum eiusmodi eifiporium, si Moversium^^) audis, virum rerum Phoeniciarum longe peritissimum, pro certo potest indicari, oppidum Ruscino situm ad radices montis Pyrenaei, cuius no- minis non solum etymon punicam prodat originem, sed etiam 25) Thierry, Hist. des Gaulois I. p. 20. 26) Lindenschmidt, Die vaterland. Alterthiimer der hohenzoU. Sammlung. ^ Mainz 1860. p. 164 f. 27) Thierry loco supra cit. 28) Movers, Die Phoenizier 2, 2 p. 644 sq. 654 sq. 8 PROOEMIVM. aliud exeraplum hi mediis Poenis extet, quoniam unus ex portibus urbis Carthaginis et ipse appellatus sit Ruscino. Coloniam au- tem Movers Ruscinonem putat esse Tyriorum, quippe qui inde ab saeculo a. Ch. undecimo usque ad saeculum nonum florens in ora Hispaniae occidentali habuerint imperium. llitra Rusci- nonem vero progressos esse Phoenices Movers negat; nam, quod Stephanus Byzantinus ^^j urbem insulamque Alonem nominat co- ioniam Massiliensium, scriptor ille rerum Phoeniciarum conditam hanc quidem esse censet a Phoenicibus, quoniam Alone nihil aliud sit, quam nomen Dei Phoenicis, quod habes in nominibus Kartalon, Abdalon, neque vero sitam eam esse prope Massiliam, sed in Hispania, ubi prope promontorium Dianium ad sinum Blicitanum Alonem fuisse Mela testatur. ^^) Origines igitur historiae eius regionis, de qua agit hic liber, quantum nos quidem per tantam temporum obscuritatem discernere possumus, versari videntur in nominibus Ligurum et Phoenicum. Quam primam aetatem sequitur aetas Celtarum sive Gallo- rura et Graecorum. Refert autem Festus Avienus, Ligures olim in septentrionali quoque Gallia habitasse, pulsos autem ab Celtis ad oram maris mediterranei pervenisse. ^^) Quae prima Celtarum in GaHiam irruptio quo tempore inceperit, non con- stat, at quando ad oram meridionalem et Rhodani ostia pene- trarint illi advenae, si nou certo concludere, suspicari tamen licet. Verisimile enim est, Celtas eodem fere tempore cis Ce- bennam consedisse, quo Pyrenaeos transgressi Hispaniam inva- serunt. Quod autera et Strabo^^) dicit post Tyrios a Celtis oc- cupatara esse Iberiam efVarro apud Plinium^^) post Phoenices 29) Steph. Byz.: *AXcovLgy viqaog yiccl jccXig MaeaocUag mg !<4pTfi- litdoDQOg. 30) Mela 2, 6: Sequens (sinus) Illicitanus Alonem habet. Prope Mas- siliam Alonem collocat Walkenaer, Ge'ogr. anc. des Gaules 1, 280. 31) Fest. Avien. , ora marit. 133 — 145. 32) Strabo III. p. 168 Cas.: sl avvacnc^siv ipovXovto alXjjXoig {ol IprjQsg), ovzs KaQ%ri$ovioig vnriQ^sv av naTaatQSif^aa&aL insXd^ovai T1JV nXsCatriv avtcov ^x nsQiovaLag, xal Irt nQotSQOv TvQioLg, slta KsXtoig etc. 33) Plin. hist. nat. 3, 3: in universam Hispaniam M. Varro per- venisse Iberos et Persas et Phoenices Celtasque et Poenos tradit. PROOEMIVM. 9 Celtas in universam Hispaniam pervenisse tradit, Movers ^*) recte videtur concludere, Tyriorum imperium revera dissolutum esse Celtarum incursionibus , idque nullo alio tempore probat fieri potuisse, quam sive sub finem octavi sive initio septimi a. Ch. n. saeculi; eodem igitur fere tempore Galliae oram meridiona- lem Celtae coeperant occupare. Neque quae hic ex Hispania repetivimus, pugnant cum iis, quae de rebus in ipsa Gallia gestis traduntur. Legimus apud Livium^^), Phocaeenses, cum ad Ligurum oram appulsi novas sedes ibi quaererent, ab indigenis autera propelleren- tur, ope Celtarum, qui Belloveso duce in Italiam irrupturi tum illic vagabantur, obtinuisse, ut in Salyum finibus conside- rent. Pervenerunt autera Phocaeenses in Galliara anno fere a. Ch. 600. lara vero etiamsi recte Momrasen^^) hoc Bello- vesi cum Phocaeensibus foedus ad posteriorura commenta rei- ciendum censeat, qui quae in fabulis sine certa teraporum no- tatione relata invenerint, proprio ingenio ad certara temporis rationem redacta verae historiae instar tradiderint, id saltem pro vero accipias, Phocacenses cum Massiliam conderent, finiti- raos ei orae, ad quam appulerunt, praeter Ligures invenisse Celtas. Ex altera parte si, ut supra vidimns, etiam quinto a. Ch. saeculo et Elesyces Ligures et Bebryces Iberes per eam oram degebant, si igitur nondura prorsus finita erat Gailiae oc- cupatio, habes ibi terminura, qui nimis longe uUra sexlum sae- culum recedere vetat. Ergo Gallicae quoque res videntur per- mittere, ut extremo saeculo octavo vel initio saeculi septimi Cel- tarum in hac parte adventum tribuamus. Habes igitur iam ab una parte Celtas, ab altera Graecos. Contra Phoenices ab hac ora iamiara abstinuerunt; namque Ruscino ubi ab hoc inde tempore commemoratur, non nisi Gal- licum oppidum est, et per se quoque apparet, inter eas Tyrio- rum colonias, quae Celtarum irruptione eversae sunt, omnium primum novis advenis succubuisse eara, quae extreraa ideoque hostibus maxime exposita erat. Ex Graecis autem eodem fere 34) Movers, Die Phoenizier 2, 2 p. 664 f. 35) Liv. 6, 34. 36) Mommsen , Roem. Gesch. 1, 300 N. cfr. Niehuhr, Roem. Gesch. 2, 258. 10 PROOEMIVM. tempore adveneruot et Phocaeenses lones et Rhodii. Et illos quidem, qui audacia navigationum per maria Sicuium et.Tyrrhe- num tum omnibus Graecis praestabant, ^sub quinquagesimam quintam fere Olympiadem sive anno circiter 600 a. Ch. n. perve- nisse ad oram Gailiae et iam tum Massiiiam condidisse, quam- quam diversa inter se scriptores veteres de ea re tradunt, nunc tamen recte vulgo accipitur. ^^) Massilienses autem quoad pot- erant amicitia et foedere indigenis iuncti, ubi armis petebantur. 37) Frequens est apud veteres scriptores commemoratio origiuum Massiiiae, sed ita inter se differunt, ut alteri anno fere 600 a. Ch. n., alteri a. 536 conditam eam tradant. Et illam quidem traditionem pri- mus diserte sequitur Timaeus apud Sc^mnum Chium 210 — 214, annum indicans ante pagnam Salaminiam 120, qui annus est a. Ch. 600, a quo non abhorret Eusebius, qui in Chronicorum libro Olympiadem indicat quadragesimam septimam (Chron. bip. II. p. 191 Aucher), neque ab his differt lustinus 43, 3, si Tarquinio Homae regnante Phocaeenses Massiliam dicit condidisse; nam Tarqainius is est Priscus; item huc referas Aristotelis librum deperditum de republica Massiliensium (apud Athenaeum 13, 36 et Harpocrat. s. v. MaaaaX^a) et Plutarchum (So- lon. 2), ut qui de Massiliae originibus disserentes eandem illam de Proto sive Euxeno Phocaeensium duce fabulam, quam lustinus habet, tradant; denique conferas etiam Antiochum apud Strab. VL p. 252, ubi, si sequeris lectionem codicum: ^riol d' Uvttoxog ^(oyLaiag dXov- arjg v(p' ^Agndyov — nXBvaai ngcozov slg Kvqvov «al MaaaaXiav pro 'AXaXiaVf Massilia Harpagi aetate supponitur iam condita. Ab al- tera parte omnes eos habes, qui tum demum Massiliam conditam vo- lunt, cum Phocaea Asiae ab Harpago expugnata esset, sive post an- num 536. Qui sunt potissimum Isocrat. Archid. p. 195 Wolf , Hygin. apud Gell. N. Att. 10, 16. Ammian. Marc. 15, 9. Isidor. Orig. 15, 1, 63. Revera autem distinguendam esse primam Massiliae originem ab ad- ventu eorum Phocaeensium, qui Harpagum fugerunt, iam Harpocration vidit dicens (s. v. MaaaaXLa); 'laonQaTi^g iiiv tpriaiv iv *AQ%iSdii(p mg ^a^Kastg (pvyovtsg tijv tov fisydXov fiaaiXicDg dsanotslav slg Maaaa- Xiav dntpnrjaav' oti S^k nQO tovttav t&v XQOvmv ridT] vno ^oyaaitav iyLiato i} MaaaaXCa^ xal 'AQiatotiXrig iv tfj MaaaaXmt&v ^aaiXaiff drjXoi, Utramque denique traditionem male confusam habes apud Solin. 2, 52, qui dicit: Phocaeenses quondam fugati: Persarum adventu Massiliam urbem Olympiade quadragesima quinta condiderunt. — Nuper de Massiliae historia egerunt: lohannsen, veteris Massiliae res et in- stituta Kiel 1817. Bruckner, historia reip. Massil. etc. Goettingae 1820. Temaux, Hist. reip. Mass. Goett. 1826. Dederich in Rheinisch. Mus. IV. (1836) p. 99—125. C. F. Hermann, Griech. Staatsalterth. §. 79, N. 28. Curtius, Griech. Gesch. 1, 368 sq. Schwegler, |Roem. Gesch. 1, 681—683. PROOEMIVM. 1 1 armis vim arcentes cum ad ostia Rhodani, ut dicit lustinus-'®). in finibus Segobrigiorum solide constitissent, brevi tempore per illos situs inclaruerunt, atque cum sexaginta fere annis post sive anno a. Ch. 536 Phocaeensibus in lonia accidisset, ut ab Harpago, Cyri regis duce, misso ad lones subiciendos ex patria expellerentur et occidentem versus fugerent, pars quidem in Lucania Veliam condidit, valii vero Massiliam se converterunt at- que tantum incrementi huic coloniae attulerunt, ut denuo tum condita videretur Massilia.^^) At ab altera quoque parte secundum Hispaniae littos navigans alia Graecorum gens ad Pyrenaei ra- dices pervenit: Rhodii enim anno fere 578 ex Sicilia pulsi primum cum Cnidiis Liparam insulam occuparunt, deinde longius provecti prope fines Gallicos Rhodam coloniam, quae hodie Rhodas est, condiderunt. ^*^) Neque vero per longum tempus ibi consistere et nomen suum propagare potuerunt, atque quod Plinius usque ad Rhodanum eos provectos esse tradit, et ibi quoque Rhodam urbem condidisse ac flumini ipsi nomen inve- nisse, in eo haud dubie erravit.^*) Immo Strabone auctore ne 38) lustin. 33, 3. Quomodo Massilienses modo pace et prudenti consilio modo armis et strenua fortitudine cum indigenis egerint, belle indicant veteres fabulis de nuptiis Protidis sive Euxeni Phocaeeensiam ducis cum Nanni indigenae regis filia (Aristot. apud Athen. 13, 36. lustin. 43, 3. Plutarch. Solon. 2) et de Comani Ligurum regis insidiis Catumandique finitimarum gentium ducis somnio (lustin. 43, 4. 5). 39) Cfr. quae n. 37 citavimus. 40) Strabo 14, 654: dtp' ov mal fisxQi 'l^riqtag inXBvcav (ot*P6- dioi), xax^r fihv zrjv *P6dov ^nxieaVj rjv vattgov MaoeaXimtai. Tiati- oxov, quem excripsit Eustath. ad Dionys. v. 504 dicens: 6 dh Feco- YQd(pog (prjol xal oti nXsvaavtsg ot ^PoSioi, fisxQis 'jPriQiag ^ntiaav insi noXiv 'Podov* — Cfr. Curtius, Grieoh. Gesch. 1 , 366 sq. Momms. 1, 135 8q. 41) Legis apud Plinium h. n. 3,5: Agatha quondam Massiliensium et regio Volcarum Tectosagum atque uhi Rhoda Rhodiorum fuit: unde dicititr muUo GalUarum fertHissimus amnis; quod videtur confirmari duobus his locis, Hieronym. comment. epist. ad Galat. 2,3: oppidum Rhodam co- hm Rhodiontm hcaverunt , unde Rhodanus nomen accepit , et Isidor. Orig. 13, 29 : Rhodanus Galliae fluvius ab oppido Rhoda cognominaius, quam co^ hni Rhodiorum hcaverunt. At primum triplex hoc testimonium ad nnum redigendum est, quippe cum aperte Isidorus Hieronymum ^ Hieronymus 12 PROOEMIVM. Rhodam quidem Hispanicam potuerunt retiiiere, sed mox per- miserunt eam Massiliensibus^^), qui cum prope Rhodam Empo- rium urbem condidissent, facili negotio oppidum illud desti- tutum a patria suis coloniis adiecerunt; unde fit, ut idem Strabo alio ioco ^^) Rhodam appellet oppidulum Emporitano- rum, cuius a Rhodo insula originem vix sint, qui memoriae traditam acceperint. Interim Massilia et situs opportunitate ad- iuta et strenua incolarum constantia.et fortitudine^ustentata me- dios inter barbaros in dies aucta est, atque ut hodie per omnem orbem commercii fama inclarescit, ita etiam veieris historiae tempore post breve tempus gloria rerum gestarum, abundantia opum, industria terra marique exercita coeperat florere. Qualis autem ea aetate , qua primum et Celtae et Graeci suas sibi sedes pararant, sive initio fere saeculi a. Gh. quinti Gatliae meridionalis status fuerit, quam quisque partem tenuerit» optime perspicuum est ex Hecataeo, a quo primo incipit contemporanea Graecorum de hac regione relatio : Considebant in medio Celtae» qui e septentrionibus venientes cunei instar immiserant se inter Ligures et Iberes, iilis ultra Rhodanum, his in Pyrenaeum re- pulsis, ora maritima autem per urbem Massiliam occupata. Ne- que enim solum Narbo ab Hecataeo dicitur urbs Celtica, sed omnis quae inter Pyrenaeum et Rhodanum est regio, dicitur ij Plininm excripserit; deinde ipsum Plinium confudisse Bhodam Rhodio- rum cum Bhodanusia Massiliensium pridem fuerunt qui monuerint; cum enim in recensendis Hispaniae oppidis Rhodam omiserit, non duas in iila regione Ehodas Rhodiorum colonias videtur cognovisse, sed unam illam, quae ibi erat, falso loco posuisse, idque eo magis fieri potuit, ^quod Rhodanusia quoque alio nomine Rhoda videtur apud Strabonem esse appellata, si quidem, ubi codices habent: rriv $b 'Poriv 'Aycc&rjv legis: Tijv dh *P69rjv xal 'Aydd-rjv; nam hoc saltem Strabonis loco Rhodanusia tantum potest intellegi. cfr. Scymn. Chium v. 207 f. : at MotcaaXicLv TitLaocvrsg ^axov ^(xi%aBig 'Aycc&i^v ^PoSavovaCav t«, ^Poda- vog rjv fiiyag notafiog naga^QSi. Quod autem de origine Tocabuli Rhodani dicit Plinius, id manifestum est, suo Marte sed iniquo eum invenisse, cum quae Rhodano adiacebat urbs, ipsa a fluvio nomen ac- ceperit, non fluvius ab urbe. 42) Cfr. not. 40. 43) Strabo 3, 160: ^vrav-O-a d* iatl xal i] *Po86nr} (sic codices; lege 'P6drj), noX£%viov 'EfinoQit^Vy tivsg dl %tla\ta ^Podimv (paai. PROOEMIVM. 13 KsltLxrj^^), atque praeter Narbonem commemoratur etiam op- pidum Celticum Nvga^^ quod ubi fuerit ignotum est.^) Inter Rhodanum deinde et Alpes non nisi ea pars, quae littori ad- iacet, nota erat Hecataeo; cum autem et Massiliam et Monoe- cum*^), qui in condniis erat regionum Transalpinae et Cis- alpinae, urbes dicat r^^g jiLyvCtix^g , probat Liguriam tum ap- peilatam esse omnem oram maritimam^ quae a Rhodano Italiam versus tendit. In interiori autem terra, quamquam nihil diserte traditum est, tamen ex illa de Relloveso traditione concludas, iam tum Celtas eo progressos esse, ut in sinistra quoque Rho- dani ripa non solum quae ipsi Rhodano adiacebant occuparent, sed etiam per Isarae et Druentiae valles usque in interiora Al- pium procederent, Liguribus autem saltus tantum illos et in- cuita montium relinquerent, quae inter Druentiam et oram sita sunt Deinde cum constet, Monoecum fuisse coloniam Massi- liensium, Ampetus autem, qaam idem Hecataeus urbem Ligusti- cam nominat,^^) quamquam alias ignota nomine tamen Graeco prodatur et ipsa coionia fuisse Massiliensium , denique cum in dextra Rhodani ripa ne unum quidem Massiliensium emporium Hecataeus videatur cognovisse, conieceris, advenas illos Phocae- enses satis tum habuisse, primum omnium ipsam metropolim firmare tutarique, deinde per oram quidem Liguriae quaedam in- stituere emporia, quae consolidarent quasi Graecorum per hanc maris partem commercii privilegium, ultra Rhodanum autem abs- tinuisse eos ad id tempus firmius insistere. Quod ipsam rerum naturam iis commendasse nemo non videt; primum enim prius- quam quae cis Rhodanum proxime vicina erant, satis tuta essent a Liguribus, Celtarum quoque inimicitiam subire non potuerunt, deinde si Narbo erat Celtarum emporium, id non ita intellexe- ris, Massiliensibus non licuisse et ipsis Narbonem per ostia Ata- cis fluvii commeare ibique quae ex mediterranea Gallia conge- 44) Hecat. fragm. 19 (Klausen): NotQpoav ifinogiov xal noUg KsX- ziiti]. cfr. fr. 22: MaeaaXCa, noXig Tijg AiyvGTiiirjs, tiocta trjv KsX- Tixi/v, anomog ^coxaiW. 45) Frgm. 21: Nvga^, noXig KsXtiyiij. 46) Frgm. 23: Movoinog, noXig AiyvGtiyLri. De Massalia cfr. n. 44. 47) Frgm. 24: ^A^tnsXog, noXig tijg Aiyvatinrjg. 14 PROOEMIVM. rebanlur nierces coemere, quas per mare ia alias terras perve- herent. Ceterum per aliquod tempus et Massiiienses et Celtae potius ultra Pyrenaeos et Alpes videntur tetendisse quam proxima com- rooda esse secuti. Massilienses quidem vixdum nacti, ubi aliquo roodo consisterent» denuo naves conscendentes auxiUo reliquo- rum Phocaeensium ante omnia obtinere studebant, ut universum maris Gallici commercium quasi suam usurparent provinciam, a qua omnes reliquas nationes quam longissime arcerent. In hoc autem conatu ubi primum sive Pyrenaeum praetergressi ad Hispaniae oram * pervenerunt sive Itaiiam versus commearunt, necesse erat manus consererent cum Cartliaginiensibus, qui quasi hereditario iure Tyriis succedentes eo ipso tempore per Hispaniae oras et*per ihsulas Sardiniam et Corsicam non solum emporia disponere, sed ipsa territoria quae littori adiacebant, coeperant occupare. De quo inter Graecos et Poenos certa- mine, quod vehementissime sine dubio per illa aequora gestum est, haec fere nobis tradita sunt: Primum Pyrenaei radices trans- vecti Phocaeenses in Hispaniae ora condiderunt Emporias^®), deinde audacius in dies vagantes pervenerunt prope ad fretum Herculis; quam enim Scymnus Chius et Strabo extremam Pho- caeensium occidentem versus coloniam dicunt, Maenaca sita est ad oram Hispaniae Baeticae sive, ut Scymnus indicat, prope unam ex insults, quae columnae Herculis vocabantur. ^^) Quin etiam si 48) Plin. hist. n. 3, 4: Emporiae^ gendnum hoc veterum incolarum et Graecorum, qui Phocaeensiim fuere soholes. 49) Scymn. Chius 146 — 149: ^ta xovtwv 8\ (sc. tmv 'HgaHliovg atril&v) MoiaaaXKatiY.ri noXig iatlv iyyvff, MaivdTiTj naXoviiivrj' cevtTj TtQog EvQ(on7]v dh tav 'EXXrivldatv noXsaiv iaxdtjjv ixBv ^iaiv, Strabo 3, p. 156: tavtriv (sc. f^v MaXciiirjv) ttvlg ty MaLvdny trjv avtrjv vo- fi^S^^vaiv, 7JV vardtrjv tav ^amalnoov nSXsoiv nQog 8vasi yistfiivrjv naQ- sUijtpafjLsv , 0V7C ^atL Si' dXX' i^sCvrj (ilv dna)tiQa) tijg KdXnrig iat£, nat sa^afjLfiivr], td 9' t%vri atoiovaa ^EXXrivm-qg noXsoigy ri 8\ MdXana nXriaiov fiaXXov, ^oivtTiiTirj t^ axijfiati. Confudit autem Malacam et Maenacam Avien. or. marit. v. 426 sq. Quod deinde Steph. Byz. Maenacam urbem Celticam dicit, id Miiller in geogr. graec. min. ad Scymn. Ch. 1. 1. recte inde explicat, quod Stephanus sicut Scymnus omnia sua ex Ephoro habeat, Ephorus autem totam Hispaniam referat ad Celticam regionem. Dicit autem Stephanus: Mdntrj, KsXtLnij no- PROOEMIVM. 15 buc refers quae Herodotus^^) tradidit de Arganthonii, Tartessi- orum regis, erga Phocaeenses favore, Massilienses quoque us- que ad Baetis fluvii ostia navigasse accipias. Citra fretum Her- culis autem atque citra Maenacum tria Massiliensium oppidula nominat Strabo^^), sita inter Carthaginem novam et Sucro- nem fluvium, quorum nobilissimum sit Hemeroscopium cum Dianio sive Artemisio adiacenti templo Dianae; secundum erat fortasse Alone, quod Massiliensium oppidum dicit Stephanus et ad lllicitanum sinum collocat Mela; tertii nomen ignotum est. Quae emporia nonnisi perpetuo cum Carthaginiensibus certamine condi potuerunt atque saepenumero a Phocaeensibus, qui Massiliam condiderint, victos esse Poenos dicit Thucydides. ^^) Verum paul- latim insurgunt Carthaginienses per omnes maris occidentalis par- tes, consistunt in Sicilia, occupant Baeticam ab utraque parte freti Gaditani, Sardiniam insulam anno fere a. Ch. 550 incipiunt occupare, a Corsica ipsi quidem abstinent, Phocaeenses autem pugna apud Alaliam anno 537 commissa inde peilunt et com- mittunt hanc insulam Etruscis.^^) Quo factum est, ut Massi- lienses gradatim repuisi de stationibus Hispanicis eo redigeren- tur, ut exceptis Emporiis nonnisi Galiicum . mare in sua quasi ditione retinerent, ceterum autem satis haberent, extra hos Ones socios quosdam sibi conciliare, sicut in Latio Romanos, in infe- riore Italia Velienses, qui et ipsi Phocaeensium coloni erant. Coloniarum autem, quas Massiiienses per maris Gallici et XiQ ' sv^xcti ital MotivdyiTj JiCf ixtxij nolig, ubi volunt, vocabula Mdnrj et MotivdtiTj locum inter se mutare, quia Steph. inter Maidol et MaL- valog hanc urbem recenset. Ceterum Maenacam dicunt hodie esse Almunecar. 50) Herodot. 1, 163. 51) Strabo 3, 159: (iBta^v xov ZovnQOivog xal tr^g KaQxrjSovog XQia noXl%via MaeaaXioatmv slaiv ov noXv anod^sv zov novafiov' tov- rcav S' idtl Yva>Qi(i(6taxov xo 'HfiSQOO%onstov ^xov inl zrj dnQa zrjg 'Etpsoiag 'AQzsfiidog tsQOv ocpoSQa xir(ioafisvov , m £;);9ijaaT0 UsQzaQiog oQfirjxrjQim %axd d^dXazzav. 52) Thucyd. 1, 13: ^atnarjg S^ MaaaaXi'av oUi^ovzsg KaQxrj^o- vtovg iv^TUov vavftaxovvzsg, cfr. Pausan. 10, 8, 4: oi dl MaaaaXimzai — ysvofisvoi. vavalv iniinQazeaxsQOL KaQxrjSovLoav xrjv xb yrjv rjv Ijjfov- aiv inzrjaavzo xal inl (isya dcpivLovzo svdatfioviag, 53) Mommsen, Roem. Gesch. 1, 133—136. 16 PROOEMIVM. Ligustici oram condiderunt, haec erat ratio: Extrema quae con- tra Carthaginienses ab una, contra Etruscos ab aitera parte con- constituta sunt ioca, fuisse videntur Emporiae in Hispania, Troe- zen in Italia. £t Emporiae quidem» quae hodie dicuntur Em' purias, satis celebres erant apud antiquos et pro firmo non so- lum maritimi sed etiam interni cum indigenis commercii prae- sidio in terra fertili et bonis portibus^^) insigni atque fama sa- tis florebant nsque ad Romanorum aetatem. Troezen autem non nisi a Gharace, saeculi p. Gh. n. secundi vel tertii scriptore ut Massiiiae in Italia statio recensetur, neque, ubi fuerit, accu- ratius indicatur. ^^) Tamen in Liguria Italica eam sitam esse inde concludas, quod vix credibile est, uitra Apenninum progredi Graecis iicuisse per Etruscos, qui usque ad quartum a. Gfa. sae- culum praepotentes erant per haec aequora. Postea autem de- stitutam a Massiliensibus esse hanc stationem inde apparet, quod Strabo (4, 202) Monoecum pro extremo Massiliae portu recenset.-'^*) Deinde ad tutandum mare Ligusticum» quod piratae Ligures in- festabant, omnium primum insuias ilias littori Ligustico opposi- tas occuparunt, quae apud Graecos sunt Stoechades» Planasia, Leron ^^), apud nos iles dHyeres et iles de Leron ; praeterea au- tem ubicunque per iilam oram, quae inter inculta pleraque et petrosa hic et illic amoenissima et fertilissima loca ostendit. 54) Strabo 3, p. 159 sq. : avto d* (sc. 'EfinoQiov) hxi Maaaa- Xt.a)zdtv %xiaiJLa oaov dianoaCovQ (? codd. zBXQama%iXCovg', cir. Kramer ad hanc locam) di^xov rijs nvQT}vrig azadCovg xal zmv fisd^OQCrav zrjg 'ipTjQCag nQog zriv KeXzinijv' nal avzri S* iazl naaa dya&ri xal svXC- (iBvog, cfr. quae idem Strabo paullo inferins diclt de divlsione urbis inter indigenas et Graecos ac supra n. 48. 55) Steph. Byz.: Tqoi^i^v ^azi %al aXXrj Tpoifi)i/ iv MaaaaXCa ziig 'izaXCag, ijv XaQa^ TQOiirjvCda %fOQav q>rjaC, Uckert legi vult: zrjg MaaaaXCag iv 'izaXCqi, id quod probatur loco Enstathii ad Iliad. 2, 561 (p. 287, 12) iari dl xal iziQa T^otfijf iv 'izaXCa MaaaaXimzivLri, cfr. MUII., frg. hist. graec. 3, p. 645. 56) Strabo 4, p. 202: 6 8\ zov MovoC%ov Xifiriv oQfiog iazlv ov HsydXaig ovdl noXXaig vavaCv, i%a)v tsQOv ^HQanXiovg MovoCnov xa- Xov(i,ivov" ioi%s d\ dno tov ovoiiazog xal fis%Qi dsvQO diazsCvsiv 6 MaaaaXiaiti%bg naQdnXovg' 8ii%Sh 9' 'AvzinoXswg fn%QA nXsCovg tj dia^ %oaCovg azadCovg, 67) Strabo 4, p. 184: IlQO^Sivzai dl z£v azsvwv zovta^v dno Maa- r PROOEMIVM. 17 portus aliquis et terra colonis idonea erat, ibi constituebant sta- tionem et vineam oleamque serebant.^^) Atque quam mature vineam in illam regionem introduxerint, inde concluseris, quod, ut supra vidimus, Hecataeiiam aetate oppidum erat in ora Ligu- stina nomine ''AiineXog, quod Massiiiensibus tantum potest at- tribui. Sunt autem eiusmodi stationes, ut ab occidente incipia- mus, portus Herculis Monoeci, Nicaea, Antipolis, Athenopolis, Oibia, Tauroeis, Citharista, fortasse etiam portus lleraclea Cac- cabaria Porbaria.^^) A dextra deinde Rhodani ^d ipsa flumi- nis ostia sitam fuisse Rhodanusiam nomen indicat; praeterea vero in hac parte locorum natura ferebat, ut rariores essent stationes. Neque enim tantum littus per hunc tractum sterile est et condendis oppidis parum commodum, sed etiam portus rari sunt atque Narbo et Celtarum et Graecorum in hac parte commercio prope solus sufficiebat. Itaque praeter Emporias unam tantum Massiliensium coloniam ibi invenimus, Agatham^)» aaXCas aQ^afiivois at 21xoi%d8sg vrjcoL, rgsig filv a^ioXoyoty Svo ds (iiniQai' ystoQyovCi S* avtdg MaacaXimxai' xo d^ naXaiov xal qppov- gdv bI%ov tdgvijbsvrjv avto^i Tegog tdg t&v XrjatrjQioav iq)6dovg svno- govvtsg %al XifisvcaV (istd 8h tdg ZtoixdSag ^ TlXavaala %al Ar^Q(ov ixovGi TiaTomiiag. cfr. Plin. hist. nat. 3, 11. 58) Strabo 4, 179 : x^Q^^ ^* ixovaiv iXaiocpvtov (ilv nal xatdfins- Xov, aCtta dh XvnQOtSQav did tijv tQaxvv^ta, 59) Citharista a Caesare quidem (hell. civ. 2, 4) dicitur castellnm Massiliensium, a Stephano aniem noXig KsXttn^ MaaaaXititmv anoi- %og, a Plinio hist. n. 3, 5 simpliciter portus. Eodem loco Plinius Athenopolim commemorat, quara item recenset Mela 2, 5. Reliquas colonias nominat Straho IV. p. 184. Portus Horaclea Caccaharia et ex Itinerario Antonini maritimo p. 505 notus est et, ut videtur, ex PliniOy qui dicit hist. nat. 3, 5 : suni auctores, et Heracleani oppidum in ostio Rhodani fuisse. Num eandem Stephanus quoque ( s. v. *HQd%Xsia zrig KsXti%rig) commemoret, ut conicit Uckert, Geogr. d. Griech. u. Roem. 2, 2, 418, prorsus incertum est. £x quihus locis quae hodie di- cuntur Monaco, Nizza, Antibes, Tarente, ad hunc usque diem nomen re- tinnerunt, fortasse etiam Olhia et Citharista, si quidem vere collo- cantnr in locis hodiemis Eouhes et Ceireste, Athenopolim et Hera- cleam variis locis quaerunt inter sinus, qui dicuntur golfe de Napoule et yolfe de Grimaud, cfr. Uckert 2,2, 427—429. 60) Steph. Byz. : 'AydO^ri noXig Aiyvoiv ^ KsXtav, Znvfivog ds ^mnaioiv avtr^v e la Saussaye quos p. 90 sq. recenset nummos Agathae tribuit. Quod vero Mionnet 1, p. 78. n. 194 sq. Rho- danusiae quoque attribuerat nummos, id t. 7 p. 66 ipse correxit. 74) De la Saussaye p. 110—113. 75) Massiliensium remp. constat proprio libro descriptam esse ab Aristotele ; ciiius cum non nisi fragmenta quaedam extent a posterioris aetatis scriptoribus servata, instituta illius ujbis repetas necesse est praesertim ex Strabone 4 p. 179. Arist. Polit. 5, 5. 6, 4. Valer. Max. 2, 6, 7—9. Cicerone de rep. 1, 27 sq. pro Flacco 26, 63, quibus singularia quaedam ex aliis scriptoribus excerpenda accedunt. Prae- terea cfr. supra not. 37. PROOEMIVM. 23 libero populi sulTragio, neque ex iisdem semper familiis, sed ita, ut quotiescunque supplendus erat numerus, dignissimus quis- que tam ex senatorum, qui tum erant, familiis quam ex iis muni- cipibus, qui patrem avumque ingenuos civesque habuerant, co- optaretur. Praeterea ne nimis magna esset optimatium poten- tia, instituerant, ne patri filioque neve duobus fratribus simul liceret timuchis esse. Senatus deinde sibi quidem summam rei- publicae retinebat, expedienda autem quae quoque die exequenda erant negotia publica mandabat quindecimviris, sive quindecim primis, cum quibus ex. gr. Caesar priusquam obsidionem urbis susciperet, de pace et amicitia se egisse dicit.'^') Ex quinde- cimviris autem eligebantur triumviri gerendis rebus maibribus, inter triumviros denique unus eminebat, penes quem summus in civitate honos esset. Qui hoi^ores utrum perpetui an certo tem- pore definiti fuerint, Strabo memoriae non tradidit. Leges autem, quibus administrabatur respublica, Strabo dicit communes ur- bium lonicarum, easque publice omnium ocuiis esse propositas, de quibus legibus haud dubie in Aristoteiis libro deperdito lon- gius agebatur. His addas, quod Valerius Maximus singulares quosdam Massiliensium mores memoriae tradens laudat in iis disciplinae gravitatem, prisci moris observantiam» studium vel in minimis rebus omnia antiquae consuetudinis momenta ser- vandi, atque insigne habes exemplum civitatis, in qua optimatium dominatus ut sapienter temperatus *ita firma et constanti manu reipublicae gubernaculum tenens nec facile novans instituta pu- blica longius quam alibi parem se ostendit rebus gerendis. Quae universae administrationis sapientia cum a veteribus scriptori- bus satis laudaretur, de singulis institutis varia sunt eorum iu- dicia, itaque Aristoteles quidem id j)otissimum sapienter insti- tutum censet, quod plebeiis, qui suffragii iure carerent, ius ta- men honorum non esset denegatum ideoque sapienter cautum, ne seuatus auctoritas in factiosam familiarum quarundam dominatio- nem verteret, Cicero autem, quamquam non negat, summa iustitia a deiectis illis principibus rempublicam esse rectam, et omnem civitatem magnis laudibus eifert, tamen in ea condicione, in qua plebs erat Massiliensium , iudicat inesse similitudinem quandam 75 a) Caes. de b. c, 1, 35, 24 PROOEMIVM. servitutis. Veruin mira haec in lonica civitate constantia et ve- tenim institutorum tenacitas fortasse aeque atque in legum vir- tute et principum sapientia posifa erat in externa civitatis illius condicione : Romanorum iibera respublica ideo potissimum debuit everti, quod ea reipublicae forma, quae non nisi ad unius urbis administrationem erat conformata> non iam sulTecit regendo orbi terrarum; Massiliae vero habes civitatem, quae intra modicum externi successus cursum retenta et ad certos quosdam neque vero nimis angustos fines redacta per quinque fere saecula con- tenta erat fines illos anxie tueri, quidquid fructus inde exigen- dum esset, exigere, maritima commercia foederibus potius quam longinifUis expeditionibus augere, reliqua, quae non ipsius rei- publicae interesscnt, privatae mercatorum suorum industriae, quae in remotissima terrarum Pytheam perduxit et Eutbymenem, per- mittere. Quo modo factum est, ut per omne illud tempus, quo per Italiam efHispaniam terra marique de summa rerum inter Ro- manos et Carthaginienses certaretur, media inter dimicantium arma in extremo illo maris interni sinu quasi in tutissimo portu pace ac tranquillitate gauderet Massilia atque intacta et aucta potius quam imminuta ex ilio periculo exiret. Ab hac inquam externa reipublicae condicione, quae aeque civium vires strenue exercebat atque opes modice augebat, tamquam a fonte repetas internos illos optimatium Massiliensium successus, quibus ef- fectum est, ut haec respublica nunquam civilibus turbis exercita usque ad eam aetatem, qua superioribus Romanorum armis suc- cubuit, nulla labentis disciplinae indicia exteris proderet. Cuius urbis moenia- ubi egressus eris» statim animadvertes, quam exiguo territorio moenibus contiguo Massilienses fuerint contenti. Diximus supra, non fuisse Graecorum, mediterraneas regiones occupare, sed haec colonia ne suburbicariam quideni regiouem latiorem sibi vindicavit. Namque orientem versus a primis inde montibus, qui non longe aberant a Massiiia, consi- debat gens Saiyum sive Salluviorum'^), quam liberam a Massi- liensium imperio fuisse docent bella illa , quae postea cum Ro- manis, Massiliensium foederatis, gesserunt. Occidentem vero et 76) De variis huius nominis apud Graecos Romanosque scriptores formis cfr. Uckert, Geogr. 2, 2, 293. 296. PROOEMIVM. 25 septentrionem versus incldimus in Voicas, quos Livius") Han- nibalis aetate ad utramque ripam Rhodani inferioris dicit habi- tasse; cum autem ne Massilia quidem longe abesset a Rhodano, si plana quae intererant inter flumen et urbem, divisa erant inter Volcas et Massilienses , horum partem admodum apparet fuisse angustam. Contra septentrionem versus si Stephanum'®) con- fers, duo invenis fuisse Massiliensium oppida, Avenionem et Ca- beliionem, ex quibus ilia sita est ad confluentes Rhodani et Druentiae, haec in dextra Druentiae ripa non longe remota a confluenlibus illis sive ab Avenione. Desumpsit quidem Ste- phanus, quae de Cabeilione refert, ex Artemidoro Ephesio, cu- ius aetate Romani iam constiterunt in illa regione, ut iudicare possis, Romanorum tantum beneflcio ioca illa Massiliensium fuisse, sicut alias regiones mediterraneas beneficio Romanorum postea acceperunt. At et verisimilius est, ex antiquioribus scri- ptoribus ipsum Artemidorum sua repetivisse et horum oppido- rum situm si consideras, facile tibi persuaseris, iam ante Ro- oianorum adventum illas stationes a Massiiiensibus solide esse occupatas. Neque enim solum opus iis erat quibusdam locis, quo emendi vendendique caussa convenirent cum barbaris quae per radices Alpium degebant civitatibus, sed etiam ad tutandam Rhodani et Druentiae navigationem praesidiis quibusdam indige- bant, quibus Ligures famosos rapacitate domarent. Ad utrum- que usum aptissima erat Avenio, ut quae et sita esset ad con- fluentes Rhodani Druentiaeque in colle utrique flumini immi- nente atque ad construendum castellum maxime idoneo et si- jnul omnibus civitatibus Gallicis, quae accolebant rivos ab Alpi- bus in Druentiam et Rhodanum defluentes Calavon^ SorgueSj Ouveze aliosque, commodissimum esset forum. Cabellio autem, quae sub Romanis quoque nautarum Druenticorum statio erat, tuendae Druentiae navigationi optime inserviebat. Uterque de- Dique locus haud ita longe remotus ab ipsa Massilia ut facile auxilium a colonia petere poterat, ita et ipse praesidio erat ca- 77) Liv. 21, 26. 78) Steph.: Avsvimv, noXtq MaacaXCag nQOg t&^Podavm. — Ka- PsXXitov, TcoXig MaaaaXiag, 'AQtB(iidaQog iv nQtoty ysaiyQatpov(iBvaiv, 26 PROOEMIVM. piti. Utebantur igitur Massiiienses his mediterraneis stationibus prorsus eodem modo atque coloniis illis littori adiacentibus, quae et commercii caussa et ad arcendas Ligurum rapinas erant dispositae. Quo autem iure haec oppida erga Massiliam fuerint, de eo infra erit quod dicamus. lam vero si ad ipsas gentes barbaras pergimus, incipientes a Salluviis, cum quibus primis res fuerat Phocaeensibus, inve- nimus Ligures eos appellari a Plinio, Gallos a Livio, Celtoligu- res ab aliis^^), atque suo quisque iure diversis nationibus hanc gentem tribuit. Erant enim origine Ligures, deinde cum Cel- tae usque ad montium quos ilii tenebant radices progressi es- sent, montes quidem sibi servabant, neque vero fleri potuit, quin duae gentes moribus haud magnopere differentes paullatim inter se miscerentur, sicut a parte opposita iidem Celtae mixti sunt cum Iberibus; erant autem hi Celtae illi, quos Volcas dici vidimus a Livio.'^') — Porro cura Salluvii interiorem magis ter- ram tenerent occupatam, orae et Massiliensium coloniis maritimis supersedebant Oxybii et Deciates, quos item Ligures dicit Pli- nius eosque praeter Salluvios celeberrimos eorum Ligurum, qui ultra Alpes consederint. Celebres autem erant cum strenua ar- morum consuetudine tum maxime rapinis, quas terra marique ita exercebant, ut non solum Gailicum sinum sed remotiora quoque maria infestarent. Qui vero eorum in montibus se te- nebant, eos duram tristemque vitam egisse referunt Diodorus et 79) Plinius 3, 7: Ligurum celeberrimi uUra Alpes SaUuviiy De- ciates, Oocyhii. Liv. epit. 60: M. Fulvitis Flaccus priinus Transalpi- nos Ligures bello domuit, missus in auxilium MassUiensihus adversus Salluvios Gallos, qui fines Massiliensium populabantur. Strabo IV. p. 204 : tovvz^vQ^Bv (sc. an 'Jvtmolstog) d' '^Stj fiizQ'' MaaaocUotg xal fii- HQOV nQOOcatSQm to t&v ZaXvatv ^d^vog olnsi tag "AXnsig tag vnsg- yisi(isvag nai tivag trig avtrig nagaUag dva(il^ toig l&XlTiai, naXovat, ds tovg SdXvag ot fihv naXaiol t&v ^EXXrivaiv ACyvag %al t^v xoiQaVj rjv ^xovaiv ol MaaaaXioitai, Atyvati^i^v, ot d' vatSQOv KsXtoXlyvag ovo- fAdiovat, Ttal t^v (is%qi AovSQioivog (sic codd.; jQOvsvtiag D^Anville. Aovsvioivog Mannert) nal tov 'Podavov nsdidda tovtoig nQogvifiovaiVy d(p' rjg ov ns^^^v fiovov, dXXd xal tnmii^^v ^atsXXov atQatidv slg dsv.oc flSQTJ difiQTjfiivoi. 79 a) Not. 77. PROOEMIVM. 27 Strabo^®), occupatos sive laborando agrorum sterili solo sive caedendis arboribus, ex quibus quamquam ad maritimos usus aptissimae erant, ipsi tamen parum fructus caperent. Prae- terea per vilissimas habitationes dispersi neque in oppidis habi- tabant neque omnino civilium institutorum erant participes nec nisi bellandi caus^a quaedam habebant communia. Commemorat quidem Poiybius^®") oppidum Aegitnam Oxybiorum situm prope fluvium Apipnem, at iam inde, quod Romanorum tempore nus- quam repetitur hoc nomen, videas nihil aliud quam vicum aper- tum eum fuisse. Aeque oppidum Deciatium> quod inter Anti* polim et Nicaeam fuisse dicit Mela^^^), a nuUo alio commemo- ratur et Romanorum quoque aetate nonnisi pro vico contributo videtur fuisse. A Ligurum deinde finibus, quorum quae ultra Varum ha- bitabant tribus recensere nostrum non est, si traiecto fluvio, qui hodie est Verdon, septentrionem versus progrederis, quan- tum quidem memoriae proditum est, Gallica omnia sunt, neque tamen ante Romanorum in ea regione adventum describi potest, quomodo singularum gentium, quae inter Druentiam et Rho- danum regionem illam fluviis montibusque divisam occuparant, fines accurate sint distinguendi. Livius quidem iam Bellovesi iter describens Tricastinorum nomen commemorat, Hannibalem vero per Allobroges, Tricastinos, Vocontios, Tricorios profici- scentem facit*^), contra Polybius non nisi Allobroges cognovit eos- que divisos sub compluribusprincipibus.®^) Manifestum autem est, apud Polybium potius quam apud Livium, qui suae tantum aetatis statum descripsit, inveniri, quae ante Romanorum expeditiones extra ipsam Galliam inclaruerint Celticae gentes, neque temere pro certo potest admitti, eodem loco quo postea gentes illas iam Hannibalis aetate consedisse , immo si quae Polybius de Hannibalis per AUobrogum fines itinere afl^ert, sequeris, ^uspi- 80) Strabo 4 p. 202. Diod. Sic. 5, 39. 80 a) Polyb. 33, 4. 80 b) Mela 2, 5 extr. : Nicaea tangit Alpes, tangit oppidum Deciatium, tangit AniipoUs. 81) Liv. 21, 31. 82) Polyb. 3 , 50 : Bcog filv yag iv totg imnsiois ficav^ anBC%ovxQ ndvxsg avx&v ot naxa fiSQog rjysf^ovsg x&v 'AXXofigiymv^ 28 PROOEMIVM. cari possis, Aliobroges, qui postea ulira Isaram habitabaDt, tum non solum in dextra, sed a sinisira quoque Tsarae ripa sedes babuissc^^j AUobroges utique inter iliius regionis gentes Gal- iicas longe tum celeberrimos fuisse, inde quoque apparet, quod etiam apud Apoilodorum Atheniensem, qui iam Romanae domi- nationis initia vidit, Aiiobroges solos invenisse videtur Stepha- nus. ^*) Contra apud eundem Apollodorum incipit commemorari Aeria urbs, quam cum Strabo appeliet urbem Cavarum, qui inter Druentiam et Isaram considebant, Artemidorus autem ai- tam dicat et aeri expositam^^), qui regionis illius gnari sunt, omnes prope Rhodanum colles et quidquid montium inter Dru- entiam et Isaram est perquisiverunt, ubi oppidum illud com- mode collocarent, sed suum quisque locum invenit.^^) Id tantum videtur posse concludi, prope Rhodanum iilud oppidum situm esse, quia facilius inde explicaveris, cur ex oppidis mediterra- neis solum hoc latius inclaruerit. — lam vero si descenderis de montibus Subalpinis meridiem occidentemque versus, pervenies in plana, quae Rhodanum inferiorem ab utraque parte circum- dant, sive in regionem Volcarum. At neque Voicarum in duas partes, Arecomicos et Tectosages, divisio neque aliud ullum no- men gentis Celticae trans Rhodanum habitantis ante Romanorum imperium nobis iraditur. Nam Livius de Ruscinone quidem di- cit et Illiberi, dicit etiam de compluribus regulis Gallorum circa radiccs Pyrenaei habiiantium, gentium tamcn nomina praeter Volcas nuiia habet; Poiybius autem Ruscinonem quidem et Illi- berim et ipse novit, sed ubi Hannibalis expeditionem describit, ne Volcas quidem nominat satis habens referre, eorum Ceita- rum, qui inter Pyrenaeos et Rhodanum habiiarint, Hannibalem 83) Cfr. Uckert 2, 2, 590 sq. ^ 84) Steph. : 'AXXoPgvyeg, ^&vog dvvatooTazov raXariHov, mg 'AnoX- XodfOQog. 85) Steph. : *AfQ£a — iort %al KsXtmri ytoXig ^Asgia, ag l/inoX- l69toQog iv XQOvinfov tstaQtcp. Strabo 4 p. 185: sCal dl iv t^ fis- ra^v noXsig %al Avsvnav xal 'AQavaioov xorl 'AsQca, ta ovti (prjalv *Aq- xsfAiSoiQog asQia dia to itp' v^^ovg tSQva&ai fisydXov, 86) lis, quos citat Uckert 2,2, 442 n. )1 adde D^lacroix, Statist. du dep. de la Drome p. 10 sq., qui Aeriam fuisse vult prope Ckaieau neuf cahernier, inter Arausionem et Avenionem. PROOEMIVM. 29 alios vi, pecunia alios obnoxios sibi reddidisse. ^^) Quam inter Gebennam, Rhodanum, oram et Pyrenaeum regionem tam igno- tam fuisse iisdem scriptoribus, qui, ut Polybius et Apollodorus, Aeduos, Arvernos, alias mediterraneae Galliae gentes cognove- rant^®), facil,e explicaveris , si quae tum commercii ratio in illa regione fuerit, perpenderis. Supra vidimus, divisam eam fuisse in duas partes, ex quibus una Graecis in Hispania coloniis ob- noxia erat, aitera Massiliensibus ; quo factum est, ut iter conti- nuum quo mercatores tum ab Alpibus ad Pyrenaeos comme- arent, non extaret; qui vero ex Italia in Hispaniam proficisceban- tur, navibus ibant, quin Romani quoque, postquam provincia facta est Hispania, per mare semper eo se conferebant. Prae- terea ne mercatores quidem Massilienses per singula Gallorum oppida commeabant, sed satis habebant, Narbone, quae ipsi ap- portarant, vendere, quae Galli, emere. Nihilo vero minus dum- modo ad supplenda rara scriptorum testimonia nummos auxilio vocemus, non omni caremus de illius aetatis Gailia meridionali notitia. Atque ut inverso ordine a Pyrenaeis iam incipiamus, mitto primum incertos illos Longostaletorum nummos, qui, re- perti prope Tolosam, et Graecis litteris inscripti sunt et Celti- bericis adhuc non explicatis, pro nota autem habent caput Mer- curii ^^), mitto quoque incertiores etiam nummos Libicorum Mas- siliensibus quidem notis litteris autem Celtibericis insignes, de quibus ne id quidem constat, ubi reperti sint^^); insisto potius in ea Yolcarum parte, quae Massiliensibus erat obnoxia. Et universae quidem Volcarum gentis nummi qui ante Romanorum aetatem signati sint, non extant; nam quos habemus Volcarum Arecomicorum nummos, ii latinis litteris sunt inscripti. ^^) At 87) Polyb. 34, 10 Beck. (= Athen. p. 332, A). Ilolv^iog iv tjj tSTccQffj itotl xQia%oax7i tatv tatOQiojv iista ti)v JJvQijvrjv tprjalv scag tov NaQfioivog notafiov nsSiov slvai^ 8i' ov cpSQsa&aL notaftovg 'iXXC^s- Qtv nal ^Poanv^ov, Qsovtag naQo, noXsig ofiODVVfjbOvg %atoi7iov(jbSvag vno KsXrmv, 3, 41. 'AvvCfiag 8\ naQado^cng tovg (ihv XQ-qfiaat nsCaag tmv KsXtmv tovg dh §iaadfisvog ^xf fista t&v dvvdfisatv Ss^iov ^xatv to ZaQdoviov nsXayog inl trjv tov *Podavov Sid^aaiv, 88) Cfr. Forbiger, Alte Geogr. 1, 214. 240 sq. 89) De la Saussaye p. 186—192- 90) Ibid. p. 92—95. 91) Ibid. p. 148 sq. 30 PROOEMIVM. emergit ex cominuni Voicarum nomine oppidum Baeterrae, ad quod pertinent nummi illi aenei, quos bhtappatic vocabulo inscriptos exhibent Mionnet et De la Saussaye.^^) Sed fortasse ex eo ipso, quod alios huius aetatis nummos barbaros in ea regione non novimus, liceat concludere, quidquid nummorum commercii usus per illos tractus postulaverit, et ab ipsa Massi- lia et ab Agatha provenisse, ideoque Volcarum gentem arctius quam alias cum Massiliensibus esse coniunctas, si quidem arctis- sima duarum civitatum coniunctio ea est, ut altera alterius nummis utatur. Inde si transimus ad gentes Subalpinas Massi- liae nnitimas, apud Ligures quidem nummos invenimus omnino nullos, ut qui rudiores essent, quam qui eiusmodi morem reci- perent; sed eae ipsae gentes Gallicae, quae prope ante portas Massiliae consederant, propriis nummis utebantur. Sunt au- tem eae gentes Glanici^^), quorum civitas hodie est Si, Remy (dep, des Bouches du BhdneJ, Caenicenses ®^) , qui prope flu- vium Caenum sive Arc colebant, Avenio oppidum. ^**) Quorum nummos, qui a Baeterrensibus eo differunt, quod argentei sunt, ante Romanorum dominationem signatos esse inde conspexeris, quod excepta arte omnia in iis Graeca sunt ad Massiliensium exemplum formata. Inter quos Glanicos et Caenicenses mani- festum est non magis quam Baeterrenses et Avenienses gentem aiiquam singularem fuisse, sed singulorum oppidorum incolas; Avenienses autem supra vidimus in Massiliensium fuisse ditione. Quae si perpenderis, melius iam perspicias, qua ratione cum his civitatibus egerint Massilienses. Erant omnes quodam modo Massiliensibus obnoxiae, sed neque reliquis neque Av€- niensibus, quamquam praesidium ibi videntur collocasse, quan- 92) Mionnet 1 p. 66. De la Sauss. p. 183 pl. XXII., qui in aversa parte leonem depictum yidet. At imago admodum rudi arte confecta aeque taurum Massiliensem , qualem habes in huius urbis nummis De la Sauss. pl. YI. nn. 283 sqq., potest imitari. De ori^ne dicit De la Sauss. : Quelques antiquaires les ont atiribuSes aux rois de Galatie, mais une provenance hien constatee les a fait definitivement laisser d Biziers. In uno ex iis nummis, ubi legis HTAPPATIS littera S Romanae do- minationis initia videtur prodere. 93) De la Sauss. p. 96 pl. XIII. 94) Ibid. p. 103 pl. XIII. 95) Ibid. p. 137 pl. XVI, r-- PROOEMIVM. 31 dam libertatem Graeci invidebant eo conspicuam, quod proprio nomine nummos signare iis licebat. Prorsus libera vero con- dicione erant gentes illae Alpinae, quae eadem nummorum ra- tione utebantur, Rigomagenses et Segobii^^), ex quibus ilii inter Diniam [Digne) et civitatem Saliniensem (Castellane) videntur fuisse, hi, qui in celebri arcus Segusiani inscriptione nominan- tur^'), in Cottiis Alpibus habitabant. Quae gentes, cum item Massiliensium nummos ita imitarentur , ut eorum signis et pon- deri sua nomina adicerent, tamen, cum remotiores a Graeca urbe essent, nulla nisi commercii ratione poterant ei esse iunctae. Deinde quoniam eiusmodi nummi hodie quoque etiam extra Gal- liae meridionalis fines reperiuntur, per Rhodani cursum, per val- les Alpinas usque ad regionem Tridentinam, in Italia denique secundum Padi ripas^^), notant veterum mercatorum Massilien- sium itinera eo memorabiliora, quia singularem quendam tra- ctum sequuntur. Cum enim antiquissimae de quibus memoriae traditum est mercatorum viae non ab occidente ad orientem, sed a meridie sive ab ora maris interni septentrionem versus ad oram freti Gallici marisque Germanici ducerent, hi Massiii- ensium nummi orientem versus ferunt, ut videas, primos Mas,- silienses quod medium interest inter maria Tyrrhenum et Adria- ticum, mercandi caussa perquisivisse. Reveniamus autem ad gentes illas in ipsa Gailia meridio- nali considentes atque videamus iam, qui eorum fuerit vitae cultus, quae civilia instituta, quae gerendae reipublicae ratio. Neque desunt nobis veterum scriptorum relationes de moribus Gallorum, atque quae Posidonius, citatus a Strabone et Athenaeo, lulius Caesar, Diodorus Siculus, Strabo de hac re nobis tradi- derunt, iis, qui nostra aetate Gallorum res^^) scripserunt, satis amplam materiem praebuerunt ad delineandam huius gentis imaginem satis explicatam. Qui quae de omnium Gallorum in- 96) De la Sauss. p. 114 pl. XIV. (Rigomagenses). p. 121 pl. XIV. (Segobii). 97) Notitia provinc. Gall. (Dom Bouquet, Rer. Gall. script. I. p. 122 — 124), ubi civitas Rigomagensium recensetur inter Diniam et Solli- niam sive Saliniam. — Orelli 626. 98) Mommsen, Gesch. des roem. Miinzwesens p. 397 sq. 99) Cfr. Thierry 2, 61 sqq. Uckert 22, 211 sqq. Mommsen, Roem, Gesch. 1, 298—300. 3, 212 sqq. 32 PROOEMIVN. dole morumque disciplina, et vitae usu atque consuetudine no- bis tradiderunt, latius repetere neque nostrum est neque ipsi rei esset consentaneum, quia ex quo Massiliensium commercia cum iis gentibus, quae cis Cebennam montem et circa Rhodanum considebant, inceperant, iam nou omnia» quae de septentriona- libus Gallis tradita sunt, pertinent ad meridionales. Nam ea quidem, quae de generali Gallorum corporis habitu animique indole, de proceris validisque corporibus, de armorum gerendo- rum habilitate veteres scriptores afferunt, quae dicunt de bel- lica eorum fortitudine, de generoso quodam animi impetu ad magnas res ferente, de naturaii quadam facundia et bonitate, de insigni in quibusdam artibus dexteritate, neque vero minus de eorundem levitate, inconstantia, vanitate^ discordiarum amore etc, ea omnia Gallorum meridionalium non minus pro- pria fuisse quam reliquorum» per se intellegitur : contra quae feritatis et prorsus barbari moris signa commemorata inve- nis , ea iam hac aetate ad meridionales Gallos non pos- sunt referri. Ex altera autem parte ne nimis magni quidem aestimanda esse, quae de Graeci moris apud Gallos nitore nar- rat Trogus^®^), ex iis iam apparet, quae supra de Graecarum coloniarum ratione cum indigenis agendi diximus, et in iis prae- sertim rebus, quae ad constituendas respublicas pertinent, nul- lius prope momenti erat Graecorum exemplum. Hac enim ratione Gallicae civitates, quae inter Pyrenaeum et Alpes erant, ante Romanorum adventum constitutas tibi fmgas: divisa erat haec quoque Gallicae nationis pars in gentes sive civitates, quae non per urbes habitabant, sed, nisi bellorum ne- cessitas intra moenia se tenere eos cogebat, per vicos disper- sae. Praeerat cuique genti rex sive regulus, id quod vides ex Livio, qui Hannibalem Pyrenaeos transgressum de itinere suo agentem facit cum regulis civitatum Gallicarum. ^^^) Gentes au- 100) lustin. 43, 4: Ab his (Massiliensibus) Galli et usum vitae cul- tioris deposita et mansuefacta barbaria et agrorum cultus et urbes moeni- bus cingere didicerunt. Tunc et legibus non armis vivere, tunc et vitem putare, tunc olivam serere consueverunt , adeoque tnagnus et hominibus et rebus impositus est nitor, ut non Graecia in GaUiam emigrassf, sed Gallia in Graeciam translata videretur, 101) Liv. 21, 24. PROOEMim 33 tem inaiores in coinplures partes divisas esse conciuseris ex re- latione Polybii de Hannibalis per Allobroges itinere. *®^) Atque regnabant illi reguli, antequam eodem fere tempore, quo Ro- mani in Galiiam venerunt, regna in factiosam optimatium domi- nationem converti coeperant, per omnem vitam iure hereditario; nam ex. gr. apud Arvernos Luerium regem filius excepisse di- citur Bituitus. *®^) Neque vero hae gentes sive qui eas regebant, pari inter se iure gaudebant et agendi libertate, sed minores civitates maiorum astrictae erant clientelae, atque quae Caesar de clientelarum et factionum ratione dicit, qualis extra provin- ciam inter Gallicas civitates fuerit^^^), ea ad meridionalem.quoque Galliam referenda esse exemplis potest probari. Neque enim solum quaecunque inter Pyrenaeum, Cebennam et Rhodanum colebant gentes, teste Strabone ^®^) in Arvernorum clientela erant, sed etiam ab altera Rhodani ripa inter eos, qui usque ad Alpes habitabant, minorum gentium patroni erant Allobroges, ipsi aii- tem AUobroges non minus quam Volcae in clientela erant Ar- vemorum. Itaque cum Salyes a Romanis invaderentur, ad Alio- broges confugit eorum rex, Allobroges autem ob receptum re- gem et ipsi a Romanis bello lacessiti auxilium petiverunt ab Arvernis. Consistebat enim mutuum clientium et patronorum ofQcium haud dubie in eo potissimum, ut ad bella, quae hi ge- rebant, illi auxilisi mitterent, contra patroni clientes ab hostium inva^onibus defenderent. Quae autem inter civitates intercede- bant factiones et clientelae, eaedem in quaque civitate extabant inter potentiores et inferiores. Erant enim in omnibus civita- tibus Gaiiicis, si Druides exceperis, de quibus agere nostrum non est, duo bominum genera, equites et plebeii, hi colendis agris et pascendo pecori occupati, illi armorum consuetudini et bellicis consuetudinibus vacantes. Quidquid autem in civitate potentiae erat praeter reges» id equites usurpabant, cum plebeii prope servorum loco habiti contenti essent, potentium clientelis 102) y. supra n. 82. 103) Strabo 4. p. 191. 104) Caes. b. g. 6, 11. 105) Strabo 4. p. 191: SUtnvoLv f^v dQxrjv ot 'AQOvegvoi xal fid%Qi NaQptovog %al xmv oq 34 PROOEMIVM. eam securitatem quaerere, quam neque propriis viribus neque per ieges habebant. Quod autem de coDtionibus narrat Strabo^®^), populus qui ad eas conveniebat, non plebeiorum turba erat, quam neque audere quidquam per se neque ulli adhiberi con- silio Caesar dicit^^^)» sed ordo equitum, qui clientium suorum multitudine nixi populum cuiusque civitatis constituebant Cu- ius populi qualis iuxta regem potentia fuerit, utrum legibus circumscripta an usu tantum sancita, non traditum est. — In hunc igitur rerum statum cum inciderent Graecae artes, Grae- corum commercium, quae inde efTecta est mutatio? Incipiebant agricoiae olivam serere et vitem putare, at meliore hac agros colendi ratione condicio plebis melior non est facta. Discebant pauUatim Gallici equites Graeca iingua, Graecis litteris uti, splen- didas Graecorum merces emere, at vita eorum in his rebus po- tissimum mutata est, ut vino facilius gauderent, ut cum essent splendidi ornatus et luxuriae cupidiores, in liis quoque rebus plenius animo suo indulgerent, ut essent denique pacatiores, at ulterius proficere in Graecorum morum imitatione et rerum publicarum rationem mutare neque ipsorum Gallorum intererat, neque Massiliensium commodis id inserviebat. At — dixeris — duas saltem artes, quae ad civilem vltam maximi momenti sunt, a Graecis Galli didicerunt, moenibus urbes cingere et proprios nummes signare, atque si Thierryum ^^^) audis, primam quidem ex iis artibus summi revera apud Gallos momenti fuisse crede- res. Quod enim Caesar^^®) Orgetorigis incepta narrans Heive- tiorum hunc principem fretum ciientium multitudine id egisse ait, ut eversa optimatium potentia regnum restitueret, popularem plebis urbanae eum motum fuisse Thierry sibi- persuasit oppo- situm optimatium dominationi, quae agricolis potissimum nixa sit. Quod si verum esset, non in Gallica civitate esse tibi vi- dereris» sed in republica Graeca vel Romana. At minime ea Gallicorum oppidorum ratio erat, ut plebs urbana ibi esset, 106) Strabo 4. p. 197: tSiov dh to iv voig avvsSgioig avfL- fiatvov X. T. l. 107) Caes. b. g. 6, 13. 108) Thierry 2, 116. 109) Caes. b. g. 1, 2. 4. PROOEMIVM. 35 quae partium studiis posset indulgere, neque quae Orgetorigem sequebatur ciientium obaeratorum et servorum familia diversa erat ab illo hominum genere, quod ex agris contra eum coege- runt magistratus, neque agebatur omnino de novanda populari modo republica, sed de reducendo priore unius hominis regno. Contra omnino fuisse oppida moenibus cincta in Gallia meridio- nali ante Romanorum aetatem, eo minus negaverim, quod hodie quoque duorum eiusmodi oppidorum extant ruinae, unius prope Aquas Sextias in priscorum Salyum finibus, alterius prope ur- bem Montpellier eodem loco, quo a Romanis postea constituta est Sextantio. Ibi quae extant moenium reliquiae, ut a Roma- norum muniendi ratione prorsus diversae sunt, ita imagiuem dant eius munitionis, quam Caesar et Vitruvius describunt ut Galli- cam. ^^®) Verum haec oppida non ad civilis vitae usum, sed 110) Caes. b. g. 7, 23. Vitruv. 2, 1, 4. Reliquias oppidi Salyum primus invenit vir de patriae suae antiquitatibus optirae meritus Rouard Aquensis idemque descripsit inMem.dePAcad. d*AixVI. (1845) p.SSTsqq. £xtant eae inter urbem Aix et pagum Puyricard in summo colle, qui dicitur le plateau cfEntremont, Gallicae revera originis hoc oppidum esse non solum ex murorum forma perspicuum est, sed etiam inde, quod Ro- manae antiquitatis monumenta nulla ibi reperta sunt, contra tria monu- menti alicuius fragmenta, quae Gallicae artis esse non est dubium. Sunt ii tres lapides quadrati reperti intra illos muros, quorum lapi- dum unusquisque tria latera sculpturis exhibet decorata: vides ibi sive mera hominum capita sive singulos equites, inter quos unus prae ceteris eminet, cuius e cinctura caput inimici victi pendet, unde optime illustratur, quod legis apud Strabonem IV. p. 197 extr.: nQoqsGxi, d\ X7i avoCcf. xal ro pdgPagov nccl ro i^^cpvXov, o rorg nQogPoQOig ^d^vsGt nuQaiioXovd^si nXBi6t0Vy to ditb r^g fJ^dxrig dniovxag xdg •asfpaXdg xav noXsftitov i^dnxstv sh t&v av%svoiv x&v tnTtcaVj ^oiibiGavxag Ss nQog- naxxaXsvstv rijv Q^iav xotg nQonvXaioig, Quae figurae prorsus eadem mdi et incondita arte confectae sunt qua nummi Gallici atque vi- dentur esse reliquiae tropaei Celtici. Extant hodie in museo urbis Aix, ubi vidi ipse. — Ad Sextantionem deinde quod attinet, sufficiat hic apponere eam, quam Prosper MerimtJe dat descriptionem (Notes d'un Voy. p. 361) : Sur une hauteur au bord du Lez^ d. une demi-lieue de Mont- petlier on trouve des restes de murailles aniiques, beaucoup de fragments de poterie grossiere et quelques inscriptions romaines. 11 y a tout lieu de croire, que e'est Vemplacement de la ville nommee Sextantio, , Les murs eleves encore dans quelques endroits id une hauteur de un metre et demi d deux metres sont fort epaiSj revetus d'un parement de pierres toutes super- 3* 36 PROOEMIVM. ad defensionem tantum constructa publica Gallorum instituta non mutarunt; nam in uiteriore quoque Gallia Caesar eadem moenia invenit, neque ibi vetera Gailorum instituta mutata tum esse diceres. Quod vero ad nummorum apud Gailos usum per- tinet, eum pro insigni habes exemplo, quo modo ad Graecos mores barbari se conformarint. Receperunt Graecas litteras, Graeca signa, Graecorum pondera, quia commercii id flagitabat usus neqne aliam cognoverant nummorum rationem; at neque ad artem Graecorum ullo modo accesserunt neque ita in con- suetudinem iis transierunt illi nummi, ut dubitarent, ubi primum Romani in eam regionem venerunt, Graecas litteras formasque Romanis mutare, eandem in conficiendis nummis servantes bar- baram deformitatem. Immutata haud dubie est Galiiae merl- dionalis species, cum ubi modicas olim fruges et pabula agri produxerant, oliveta iam et vineae solum ornarent, cum viles, qui' antea per agros dispersi erant vici, in speciem quandam urbium commutarentur, verum sicut Gallicae braccae Gailicaque saga nunquam Graecis paliiis cesserunt. ita merum Graecorum cultus atque humanitatis exemplum impar fuit barbaris genti- bus convertendis. Tum demum cum braccata Gallia togata facta est, cum arma Romanorum publica Romanorum instituta sunt secuta» ex seminibus a Graecis in hac terra sparsis perpetm fructus potueruut provenire. posees irregulieremeni en gineral sans mortier, derriere lequel on irouoe une maponnerie de moeHons et de petites pierres noyies dans un ciment peu solide. ' Ces murs ressembtenl beaucoup aux ruines de Vandenne ville de Salyens aupres d^Aix, et sans doute leur origine est egalement gauloise. Les poteries dont on trouve des dibris en grande quantite sont moins gros- sieres que cellss d'Entremont, Ceterum cum qui ibi habitant agricolae, pridem inceperint, horum murorum reliquias ad suum usum conyertere, in dies imminuuntur. PARS I. CAPVT I. 37 Pars I. Historia Galliae Narbonensis continua ab initiis constitutae provinciae usque ad imperatoris Diocletiani aetatem. Caput I. De provinciae Narboueusis iuitiis et usque ad lulium Caesarem historia. Qui Romani imperii progressus persequitur, miretur for- tasse, quod remotiores quidem provinciae transmarinae, Hispa- niae, lilyricum, Macedonia, Achaia, Africa, Asia, maturius in eius ditionem redactae sunt quam Gallia meridionalis, quae me- dia inter Italiam et Hispaniam sita non solum ad occupanda Alpium et Pyrenaeorum iuga sed etiam ad Hispaniae securita- tem summi erat momenti. Cuius rei caussam ut satis explica- remus, quia Romani maris interni dominationem non certo quo- dam consilio atque ordine ultro sibi compararunt, sed rerum necessitate oblatam acceperunt, universam historiam Romanam necesse esset enarraremus. Quod cum huius libri non sit, satis erit animadvertere, non ita leviter egisse Romanos, ut per omne illud tempus, quo ad occidentem, meridiem, orientem victrida ferebant arma, prorsus negiegerent extremum maris Tyrrheni sinum, qui Alpium radices iungit Pyrenaeo, immo cum universa illa ora obnoxia esset civitati cum Romanis foederatae, banc potius eos secutos esse rationem, ut foedus illud colentes observantesque et arctius in annos reddentes, dum ipsi socios nominis Roniani splendore tegerent, opes eorum, quotiescunque e re esset, in suum usum converterent. Atque longae memo- riae erat haec Romanorum cum Massiliensibus amicitia; nam- que si Trogum Pompeium^) audis, iam Phocaeenses illi, qui 1) lastin. 43, 3. 88 iPARS I. CAPVT I: Tarquinii Prisci aetate Massiiiam condiderunt, antequam in ul- teriores sinus perveberent, ostio Tiberis invecti amicitiam cum Romanis iunxerunt. Ulo deinde tempore, quo inter Poenos et Massilienses de maris Tyrrlieni et orae Hispanicae dominatione dimicatum est, cum iam sub regibus ea Romanorum in Latio esset condicio, ut Latinorum nomine cum exteris agerent, foe- dus quidem iJlud cum Carthaginiensibus de navigaUone et com- mercio fecerunt^), neque tamen ita a Poenorum partibus stete- runt, ut Graecorum inde amicitiam susciperent, immo Diodoro Sicuio^) auctore aetate Gamilli ea erat Romanorum cum Massi- liensibus amicitia, ut donarium, quod post captos anno a. Gh. 396 Veios Apollini Delphico de praeda miserunt, in Massiliensium thesauro Delphico deponerent. Deinde pauilo post, cum rever- tentes a Delphis Massiliensium legati, dum oslia Tiberis praeter- vehebant, audivissent, urbem iam a Gallis captam incensamque esse, idque domi nuntiassent, non solum publico luctu Massili- enses hoc prosecutos esse refert Trogus^), sed etiam aurum argenturaque et pubiice et privatim coUatum Romanis ad ex- plendum, quod Gallis pro relinquendo Latio soivere deberent, prctium donasse, ob quod de Roroanis meritum imrounitatem, locum in spectaculis inter senatores honorarium, foedus denique aequo iure percussum retulissent. Silent quidem de his omni- bus annales Romani et Trogus, ubi de immunitate Massilien* sibus concessa dicit, aperte antiqua recentioribus miscet, neque maiorem fldem tribuas Slraboni^), si Dianae in Aventino simu* lacrum a Massiliensibus receptum esse refert, atque facile per- 2) Polyb. 3, 22. cfr. Mommsen, R. G. 1, 97. 3) Diod. Sic. 14, 93, 3: o ds tav 'Ptofiaitov S^ftog £x zmv Xaqpv- Qoov dstiatrjv i^sXofisvog %gvcovv natsCKSvacs tiQatTJQa xal slg dsX- cpovg avid^rivisv — ibid. 5 : ot ds ( sc. tdiv ^Pcjfiaiav nQsa^svtal ) tov %QatYiQa nofiL^ovtsg (sc. slg dsXq)ovg) ava^ivtsg avtbv slg tov tcov MaaaaXtTitmv ^"rjaavQOv slg 'PiOfirjv dviatQS^tpav. De quo Massilien* sium thesauro Delphico cfr. Pausan. 10, 8, 4. 4) Instin. 43, 5. 5) Strabo 4. p. 180: nQOtSQOv yJkv ovv svtv%ovv diaqfSQOVxmg (ot MaaaaXieitat) nsQi ts taXXa mckI nsQl trjv nQog 'Patfiaiovg qftXiav, ijg noXXa av ttg Xd§ot arjfista' xal ^^ xal to ^oavov trjg 'AQtifjLt&og T^g iv 'A^svtim ot 'Pa}fiatot trjv avti^v Std&satv ^%ov ta naQO, xotg Maa- aaXtdnatg dvi^saav. PARS I. CAPVT I. 39 spicitur, et Gaiiicuni scriptorem et Graecum a Ma$siliensit)us in- venta haec audivisse, quorum intererat, amicitiam Romanam ex aetate quara maxime remota repetere; at Diodori saltem de thesauro Delphico Massiliensibus cum Romanis communi relatio nihii habet, quod moveat suspicionem, atque quae Massiiiensium caussa in foro Romano quarto a. Ch. saeculo instituta est Graecostasis, sive exterorum legatorum locus in spectaculis ho- norarius^), revera satis antiquam probat Romanorum cum Mas- siliensium civitate coniunctionem. Quae initio quidem haud dubie commercii potius caussa instituta est, quam ita, ut com* muni consilio in externis rebus agerent, verum inde a bello Punico Uannibaiis, cum Romanorum hostes et proflciscerentur ex Hispania et in Italia primum omnium peterent regionem Trans- padanam Massiiiensibus vicinam, hostes autem iiii iidem essent, cum quibus olim acerrime dimicarant Massilienses, necesse erat, contra communem inimicum eos, qui iam antea foederati erant, eo arctius iam inter se coniungi. Atque sicut Romani satis iam in Italia profecerant, ut pro firmo praesidio essent Graecis, ita ne Massiliensium quidem auxilium parvi erat aestimandum. Nam etsi impares fuerunt impediendo HannibaUs atque postea Has- drubalis per Galliam itineri, tamen non solum maritimum in Hispaniam iter liberum Romanis classibus servabant, sed quasi in specula positi perpetuo vigUem contra hostes custodiam ex- ercebant, neque inter Iberum et Pyrenaeos firme consistere indeque bellum in ulteriorem Hispaniam propagare potuissent Ro- mani, nisi Graecorum tam Emporitanorum quam Massiliensium tuta iis fuisset amicitia. Qui rerum status, cum largius iam ex- t^ras res referant annales Romani, compluribus illustratur ex- emplis: Primum postquam ad aperiendum cum Romanis beilum Iberum transiit Hannibal, Massiliensium legati Romanis id enun- tiant^); ad quem nunlium cum statim Massiliam se contulisset P. Scipio, Graecorum ibi mercenariis Gallicis utitur ad explo- randum Hannibalis iter^); d&inde cum non contigisset, ut ob- staret Hannibali Rhodanum transgredienti, Cnaeus frater in 6) Cfr. MommBen, B. G. 1, 389. 424^ 7) Liv. 21, 26. 8) Liv. 21, 26. Polyb. 3, 41. 40 PARS I. CAPVT 1. Hispaniam missus apud EmporitaDos portum in?enit, ubi toto exercitum exponat atque classem relinquat^), atque dum mari non minus quam terra a freto Herculis usque ad Pyrenaei ra- dices belium geritur, continuo Massiliensium na?es specuiatoriae Romanum imperatorem de hostium motibus certiorem faciunt. ^^) Neque minori studio a. 211» cum bellum Hispanicum P. Gor- nelio, illius qui pauUo ante in Hispania ceciderat filio» esset mandatum, et Emporiae et Massilia foederatorum offlcia Romanis praestant^'), quamquam periculum baud exiguum erat, ne si contigisset Poenorum duci, ut Pyrenaeos transcenderet, sicut contigit a. 207 Hasdrubali, poenas Romanae amicitiae darent Graeci. At devicti pauUo post in Hispania sunt Poeni et ipsa Hispania iam a. 206 in provinciae formam redacta, atque etiamsi interior terra parum pacata erat, orae tamen maritimae in illa Tyrrbeni maris parte pax est reddita, et denuo commercii per illa aequora privilegio gaudebant Massilienses. Geterum iam quoque neque Romanis neque Graecis occasio defuit antiqui foe- deris observandi exercendique : cum enim exercituum Romano- rum in Hispaniam iter secundum littus Galiicum duceret, bis quidem grati erant Graecarum coloniarum portus» gratae opes Massiliensium navales, Graeci autem cum ne tum quidem ligu- res piratas a mari pellere potuissent, satis contenti erant, quod Romanorum iam aeque ac Massiliensium intererat, eos puratas extinguere. Itaque cum a. 195 M. Porcius Cato ad debeliandos Iberos in Hispaniam profectus copias Emporiis exponeret, eo- miter alque benigne acceptus esse dicitur ab buius urbis inco- lis^^), neque minus qui alii in Hispaniam mittuntur proprae- tores, ubi montes Ligustinos et oram Gallicam praetervehunt» plus semel contra adversos casus Massiliensium hospitio utuntur 9) Liv. 21, 60. 10) Liv. 22, 19. Polyb. 3, 95: nQoanieTSiXs (6 rvdiog) %iixaa%i^ TjfOfiivag dvo vavg taxvnltovaag MaciaXimTi%ag' nal yuQ nQOfia^^ yovvto xckI ngosHvvdvvsvov ovtoi xal naaav anotofuog afpici naQkl- %ovto triv XQsCav svysvmg yag, sl %ai tivsg stSQOi, «cxoivoit^xatfi *F(Oftaiotg nQayftdtatv xal MaaaaXtoitaty noXXdmg (ihv %al fjLStd ravta^ fidXiata $1 •natd tov 'Jvvifitanov noXsfiov» 11) Liv. 26, 19. 12) Liv. 34, 9. PARS I. CAPVT I. 41 atque refugio.^^) Ipsi autem MassilieDses paullo post peractum bellum Hannibalis coeperunt, quotiescunque a Liguribus lacesse- bantur, Romanos auxilio vocare^^), eaeque contra piratas expe- ditiones non potuerunt non Romanos prope invitos adducere, ut postremo non amplius eontenti essent illam regionem foederatis custodiendam permittere, sed suae ipsorum ditionis eam redde- rent. Cum enim arctius interea quae inter Apenninum et Alpes erat Gallia cum ipsa Italia esset iuncta, ideoque ab hac quoque parte Transalpinae Galliae vicinia maioris esset momenti, cum deinde maiori iam studio Romani quoque commercio Hispanico se darent, fieri non potuit, quin paullatim sibi persuaderent, Gallicum sinum tutum non fore, nisi omnis ora maritima, quae ab Apennino ad Pyrenaeum tendebat, in ipsorum manibus esset; praeterea expeditiones illas quae contra Ligures Italicos prope annuae fiebant tum demum ad finem apparuit posse perduci, cum omnis Liguria, quae citra ultraque Aipes erat, solide pacata, sive Romanis foret subiecta. Si vero nihilo minus satis tarde hoc opus aggressi sunt, ex una parte inde id explicatur» quod omnino optimatium Romanorum non erat, vel iis, quae neces- sario gerenda erant, omni vi insistere^ ex altera autem parte erat revera, quod timerent, ne tacta ora Gallica maxima ex- citarentur cum universis Gallis bella. Quomodo potuit spe- rari Gallos mediterraneos, si Romani iam Alpes transgrederen- 13) LIt. 37, 57: Per eos dies (i. e. anno a. Ch. n. 189) legati Mas- siHensium nuntiaruni, L, Baebium praetorem, in Hispaniam proficiscentem, ab Ligurihus circumventum ; magna parte comitwn caesa, vulneralum ipsum cwn pauds, sine lictoribusj MassiHam perfugisse et intra triduum expirasse^ Id. 42, 4: Ex praetoribus, qui in provincias ierant (anno a. Ch. 173), JV. Fabius Massiliae moritur , cum in citeriorem Hispaniam iret; itaque ctem td nuniiatum a Massiliensium legatis esset etc. 14) Liy. 40, 18: Tarentini Brundisinique nuntiabcmt , maritimos agros infestos transmarinarum navium latrodniis esse; eadem MassiUenses de Li- ffurum navibus querebantur, — Nec rei navalis cura omissa: duumviros in eam rem consules creare iussi^ inter duummros ita divisa tuenda denis navibus marUima ora, ut promontorium iis Minervae, velut cardo^ in medio esset, al- ter dextram partem usque ad Massiliam , laevam alter usque ad Barium tue- retur, Ibid. c. 26 : duumviri navales creati C. Matienits et C. Lucretius na- vesque iis ornatae sunt, Maiienoque^ cmus ad GalHcum sinum provincia erat, imperatum est, ut classem primo guoque tempore duceret in Ligunm oram. 42 PARS I. CAPVT I. tur, etiamsi tantuminodo orae limitem sibi vindicarent,^quietos fore et hostium invasionem laturos? Cives autem Romani si transmarinorum stipendiorum » quorunr in Hispania finis nun- quam erat, satis iam taedebat, quomodo erant permovendi, ut nova bella tam incerti exitus susciperent cum ferocissimis et innumerabilibus hostibus in terra remotiore etiam atque prorsus ignota? Itaque ut ex una parte quasi necessitas quaedam im- posita erat, ut oram Galiicam suae facerent ditionis, ita ab altera quod accedere ad hanc necessitatem cunctabantur, excusaveriSi Opus scilicet erat novo prorsus rei Romanae impetu, novo in ipsa urbe rerum ordine, ut Transalpinas quoque res gerendi nova eaque fortior inveniretur ratio. Quae cum ita essent, non mirum est, quod cum prima Romanis offerretur orae Galiicae solide occupandae occasio, eam in medio successu dimiserunt. Cum enim anno a. Ch. 143 iterum vehementius quam antea Ligures Oxybii de montibus silvisque suis descendentes Massiiiensium fines invasissent eoque essent progressi, ut Nicaeam et Antipo- lim obsiderent, Graeci impares iis pellendis Romanos auxilio vo- carunt. Qui postquam primum frustra monuerunt barbaros, ut desisterent ab inceptis, missus in eorum agros Q. Opimius con- sui cum exercitu» qui vindicaret et urbem foederatam et iniu- riam legato Romano ab Oxybiis factam, cum facili negotio de- vicisset et Oxybios et, qui auxiiio iis venerant, Deciates finiti- mos, agros barbarorum Massiiiensibus attribuit imposita simul Liguribus condicione, ut certis temporibus obsides mitterent Massiliae. ^^) Praeterea ad hanc primam Romanorum in ipsam Galliam expeditionem refert Mommsen^^), quod Cicero in dia- iogo illo, qui inscriptus est ^de republica', anno a. Ch. 129 Sci- pionem Africanum dicentem facit^ Romanos quo pluris essent ipsorum oliveta vineaeque, Transalpinas gentes oleam et vitem serere vetuisse. Quod Ciceronis dictum ad quodcunque tempus refers, est utique memorabile exemplum minutae illius angustae- que optimatium rationis, qua in gerendis rebus externis adeo non humaniora instituta communicare studebant cum barbaris. 15) Polyb. 33, 4 sq. 7 sq. Liv. epit. 47. 16) R, G. 2^ 159 not. Cio. de rep. 3, 9. PARS I, CAPVT I, 48 ut, quo maior ex nobiliuin Romanorum latifundiis fructu& redi- rel» quae inter ilios erant cultioris vitae initia, destruerent. lam vero eodem tempore, quo Africanum illo modo disseren- tem facit Cicero, ut interior reipublicae Romanae status ad alias vias coepta est adduci , ita motuum illorum auctores intellexerunt non Romae solum, sed etiam foris funditus novandam esse re- rum gerendarum rationem, ut stare posset respublica. Popula- ribus revera tribuendum esse, quod in Gallia quoque Romani non ampiius contenti erant, contra piratas custodiam exercere, sed formandam ibi esse provinciam intellexerunt, atque C. Grac- chi eorumque, qui a Gracchorum partibus stabant, impulsu pri* mupi trans Aipes propagatos esse Romani imperii fines, eo con- silio, ut aperta illa, quae incognita et clausa antea fuerat, im- mensa regione conditisque coloniis nova inauguraretur rei Roma- nae aetas, ut levaretur Italia, Itaiiae commodorum particeps esset nova provincia, id luculenter probavit Mommsen. ^') Expeditionum autem, quae ad occupandam Galliam a Ro- manis susceptae, bellorumque, quae usque ad lulium Caesarem Galliarum rectorem ibi gesta sunl, historia, qualis ex dispersis veterum scriptorum locis potest coliigi, haec fere est*®): Anno a. Ch. n. 125, cum denuo de rapacibus Salluvio- rum incursionibus quererentur Massilienses, missus in eorum auxilium M. Fulvius Flaccus cos. , insignis ille C. Gracchi ami- cus, cum primus Romanorum Alpes cum exercitu transgres- sus esset, si actorum triumphalium fidem sequeris, primum Li- gures domuit oram incolentes, deinde secundum Rhodanum ascendens Vocontios adiit, denique his quoque victis iam Sallu- 17) R. G. 2, 104. 116. 163. 18) Provinciae Transalpinae initia satis large sed et temporum et rerum ratione aliquoties minus accurate observata ennarrata sunt a Thierryo (hist. des Gaul. II. 159 — 274), succinctius quidem, sed tanto accuratius a Mommseno (R. G. 2,168—163. 3,206 — 282). Praeterea nuperrime in eadem re versatus est A. W. Zumpt (Stud. Rom. p. 16 sqq.), qui ut in enucleandum rectorum provinciae ordinem mul- tum impendit laboris, ita plus semei quam illustrare voluit quaestio> nem, obscuravit et turbavit. Nos de eadem quaestione ita hic age- mus, ut ea tantum recipiamus, quae et continuum rerum gestarum ordinem indicent et qui quoque tempore provinciae status faerit il- lustrent. 44 PARS I. GAPVT I. vios a fronte et a tergo circumventos invasit^^) Qua prima expeditione cum tentatae magis quam devictae essent gentes illae montium refugio magnopere adiutae, ad perficiendum opus anno insequenti Fiaccum, postquam prorogato imperio initio anni trans Alpes remansit, excepit C. Sextius Calvinus, qui perse- quendis Salluviis acriter insistens capto et destructo oppido iilo Gallico, cuius liodie quoque prope urbem Aix conspici diximus quasdam ruinas, acceptisque in deditionem iis gentibus quas iam antea vicerat Flaccus, primum ad occupandas has regiones pro- xime eum ipsum locum, ubi Celtoligurum fuerat oppidum, anno 122 castellum^ constituit, cui cum idem locus aquis caUdis ab- undaret, nomen indidit Aquis Sextiis; idem deinde ad extirpan- das funditus piratarum rapinas, Ligures prorsus ab ora expulit et, qui inter montium radices et mare intererant, agros latos in lo- cis amoenioribus miile quingentos fere passus, in montuosis mille Massiliensibus tradidit. ^^) Consecuti igitur erant, quod proxime propositum fuerat, Romani; at quae Gallicarum rerum ratio erat, neque ipsi primo iam successu potuerunt acquiescere, ne- que Gallicae gentes prima clade ita afOictae erant, ut de ei- ciendis exteris desperarent ; ideoque dum ab una parte Romani, ubi primum consistere coeperunt in illis regionibus, inter mul- 19) Fasti Gapit. triumph. ad ann. 631 (Corp. Inscr, lat. 1. p. 460) : M» Fu{lv)iu8 M. f, Q, n. Flaccus proifios,) an. DCXXX {de Li)gunbus Vocontieis Salluveisq . . VI . , , . — Liv. epit. 60: M, Fuhius Flaccus primus Transalpinos Ligures domuit missus in auxilium MassiliensiJbus ad- versus Salhmos OalloSy qui fines Massiliensitm populabantur, Flor. 3, 2, 3. 20) Fasti Cap. trinmph. ad annum 632 : C. SexHus C, f, C. n. Calvin, proco(s, anno DCXXXl) de Ligurib, Vocontieis Salluveisq . . .; ad qnae cfr. Henzen in Corp. Inscr. L. 1. p. 463. Liv. epit. 61 : C, Sextius pro- consul victa Salluviorum gente coloniam Aquas Sextias condidit ob aquarum copiam e caHdis frigidisque fontibus atque a nomine suo ita appeUatas, — Strabo 4, p. 180, qui de concesso Massiliensibus agro dicit. Yell. Paterc. 1, 15. Amm. Marcell. 15, 12: hae regiones — primo tentatae per FuMum^ deinde proeliis parvis quassatae per Sextium sed uftimum per Fabium Maximum domitae. Mommsen, R. G. 2, 160 etiam cum AI- lobrogibus confligentem facit C. Sextium ; quod quo testimonio id nita- tur, non inveni. — Utrum Aquae Sextiae castelli, ut Strabo, an eo- loniae, ut Livius dicit, iure constitutae sint, de eo infra disputabimus. cfr. n. 31. PARS I. CAPVT I. 45 titudinem gentium, in quam inciderant, quaerunt si quam ad suas partes trahant, Salluvii quoque clientelae ratione finitimis iuncti non dubitant patronos suos contra communes liostes excitare. Erat tum, ut supra (p. 33} vidimus, inter eas gentes, quae in sinistra Rliodani ripa considebant, longe potentissima gens Allo- brogum» quae omnes reliquas illius partis civitates in ciientela videtur habuisse. At ne Allobroges quidem propriis tantum viribus nitebantur, sed et ipsi in clientela erant Arvernorum^ qui ab al- tera Rhodani parte primum eo tempore locum obtinebant. Cum vero vicina Arvernis esset civitas Aeduorum et ipsa satis magna» quae saepe cum iliis de principatu certayerat, Romani facile perspicientes quid inde commodi sibi eveniret, societatem cum Aeduis inierunt neque dubitarunt probare, quam firmo praesidio fruerentur, qui populi Romani gauderent amicitia. Nam cum devictus Salluviorum rex Teutomalius clienteiae iure usus confugisset ad Allobroges ab iisque benigne exceptus esset, simulque iidem Allobroges, utpote Arvernorum foederati, in fines Aeduorum invasissent, Cn. Domitius Ahenobarbus consul, qui anno 122 Sextio in Gallia successerat, bellum iis indixit. Deinde ubi Allobroges suis viribus diffisi auxilio vocarunt Bitui- tum» Arvernorum regem, Romani quoque, dum Bituitus per omnem Galliam meridionalem clientium immensam molem evocat» periculi gravitate moti huius anni, qui annus erat a. Ch. 121, consulem Q. Fabium Maximum in auxilium Domitii mittunt, ut iunctis viribus duo exercitus coacervatis Bituiti copiis oppone- rentur. Occurrerunt Arvernis, ut Plinius tradit, a. d. VI. Idus Augustas ad confluentes Isarae et Rhodani, atque adeo splendida fuit Romanorum victoria, ut cum in ipsa pugna tum in transitu Rhodani Gallorum caesa dicerentur milia centum viginti, atque pugnis maxime celebratis a Graecis Romanisque rerum Roma- narum scriptoribus ille dies adnumeraretur. Rex autem Arver- norum cum ob hanc unam cladem de continuando bello despe- rans et suis et Allobrogibus ut Q. Fabio se dederent persuasis- set, Gn. Domitii perfidia interceptus non solum ipse Romam missus est, sed senatus Romanus filium quoque Congentiatum, ut aeque ac pater in Italia custodiretur , expostulavit. Interea Q. Fabius re splendide gesta bellum finitum putans rediit in Italiam, permittens Domitio, ut quidquid ad pacandam Galliam 46 PARS l. CAPVt I. opos esset, institueret. At Arvernt exacerbati Romanorum in regem suum iniuria rebellarunt et denuo Rhodanum transgressl usque ad Suigam fluvium, qui haud longe ab Ayenione in Rho- danum influit, peryenerunt. Ibi vero prope oppidum Vindalium iterum cum Cn. Domitio confligentes non meliori quam antea fortuna usi denuo profligati sunt atque coacti, ut, quoscunque trans Rhodanum et trans Cebennam montem habuerant dientes, Romanorum committerent imperio.^^) Quamquam enim nihil audimus de occupato a Romanis Voicarum agro, tamen ut omnino non potest dubitari, quin illo ipso tempore, quo sinistram Rbo- dani ripam Romani Arvernis subtraxerunt, Rhodano traiecto us- que ad Pyrenaeos progressi sint, ita, quam supra huius regio- nis condicionem fuisse vidimus, ea facillime expUcat devictis Arvernis neminem iam in iilo Calliae meridionalis iimite Roma- nis obstitisse. Non dubitari potest, inquam, de occupato Voica- rum agro : quoniam enim constat, viam quae a Rhodano Hispaniaro versus ducit, appeilari Domitiam^^), sterni coepta sit necesse est 21) Freqnens est belli Allobrogici apnd Teteres scriptores mentio, neqne vero de temporis ordine inter se consentinnt. Etenim fasti qnidem trinmphales haec habent : Q. Fabius Q. AemiHani f. Q, n. Maxi- mus procos. de AUobro[gibus\ ei rege Arvemorum Betulto an, DC[XXXIII] X k. , , . — Cn, Domiiius Cn, f. Cn. n, Ahenobarb. procos. de Galleis Ar- vemeis a[n. DCCXXXIII] XVI. k , ad qnae conferas oportct Henzen Corp. Inscript. Lat. I. p. 463. Unde Mommsen (R. 6. 2, 162 n.) dicit probari, apud Isaram pugnatum esse ante pngnam Vindaliensem idque confirmari et a Strabone, qui referat (lY. p. 191. cfr. 185): nQorjyoDv^aavTO {ot 'Aqovsqvoi) jcqos Mti^i(iop tov Alfitliavov %al nQog ^OfiT^Tiov 9* (&gavt(os 'ArjvoPaQpoVy et a Floro 3, 24, ubi ordo hic sit : Isara et Vindelicus amnis (sc. victoriae testes), et a Plinio (h. n. 7, 50), qui sicut Livius quoque Fabium consulem, non proconsnlem &d Isa- ram faciat confligentem. Cui temporis rationi, quam nos qnoque se- cuti snmus, obstant Liv. epit. 61. Oros. 5, 13 sq., qui duorum proeli- orum ordinem invertunt. Praeterea mentionem huius belli faciunt Caes. bell. gall. 1, 45. Vell. 2, 10. 39. Appian. bell. gall. 1, 12. Val. Max. -0, 6, 3. — Si Eutropius 4, 22 dicit: A. DCXXVII a. u. c. C, CaisitiS Longinus et Sex. Domitius Calvinus consules GalKs Transalpims bellum intulerunt et Arvernorum civitaii et eorum duci Bituito, et nomina et res confundit. Neque minus Suetonius Ner. 2 filio tribuit, qnod est patris. 22) Cic. pro M. Font. 8, 18 (Klotz): cum ad remp. pertineret, viam Domitiam muniri. PARS I. CAPVT I. 47 a Cd. Domitio Ahenobarbo ; ^ eiusmodi autem opus incipi non po- tuit nisi solide occupato omni illo tractu, per quem ducenda erat via; deindecum supra viderimus, omnes Volcas, sive quid- quid Gallorum inter Rhodanum, Cebennam, Pyrenaeum conside- bat, in clientela Arvernorum fuisse, praeterea autem commercii ratione arctius eos iunctos esse Massiliensibus, fieri non potuit, quin fracta et sublata Arvernorum potentia Volcarum gens ultro Romanis se dederet, ideoque non mirum est, quod de Domitii contra Volcas beiio nihii traditur. Uitra Cebennam deinde se- ptentrionem versus quoniam de Rutenis provincialibus dicit Gaesar, pars quidem buius quoque gentis Romanae tum ditionis videtur esse facta^ simul autem, quod idem Caesar alio loco testatur neque Arvernos neque Rutenos in provinciae formam esse re- dactos, apparet partem illam provinciaiem haud magnam fuisse.^^) Contra ipsorum Arvernorum, ut ex ilio Caesaris loco apparet, neque libertatem neque agros attigerunt Romani, satis ibi ha- bentes, nominis sui terrorem duobus maximis proeliis in inte- teriora Galliae propagasse, ceterum Aeduorum foedus coiere alia- rumque insuper gentium amicitiam ambire.^^) ' Quae postquam peracta sunt, fines provinciae tioc modo ductos tibi fingas: A sinistra Rhodani ripa cum pars septentrio- nalis esset ager Allobrogicus, pro termino erat a Vienna ad la- cum Lemannum ipse fluvius, a Lemanno autem lacu ad mare summae Alpes quae in Deciatium finibus sive prope Nicaeam Gallicos Ligures ab Italicis dividebant; ceterum ab hac parte cum praeter AUobroges reliquae gentes Alpinae ne tentatae qui- dem essent, de accuratius definiendo provinciae territorio non potuit agi. A dextra deinde Rhodani oppositi erant Ailobrogi- bus Heivii, quorum agros ab Segusiavis dividebat extrema Ce- 23) Caes. b. g. 7, 7: (Caesar Narbonem) cum venissetj praesidid m Rutenis provincialibus y Volcis ArecomiciSj Tolosatibus drcumque Nar* bonem^ quae loca hostibus erani /iniiima, constituit. 1, 45: bello superatos esse Arvemos et Rutenos a, Q. Fabio Maximo, quibus populus Rom. igno- tfissei neque in provinciam redegisset neque stipendium imposuisset. Prae- terea Bateni inter Latina provinciae Narbonensis oppida recensentur a Plinio 3, 6. 24) Cfr. ex. g^. Olloviconem, regem Nitiobrigam, a senatu amicnm popali Bom. appellatom. Caes. b. g. 7, 31. 48 PARS I. CAPYT I. benna; cuius tractus principalis per aliquod spatium sicut pri- mum inter Heiviorum et Arvernorum, deinde Rutenorum et Voicarum agros, ita omnino inter ulteriorem.Galliam et pro- vinciam fines constituebat.^) Porro ab ea regione» ubi ad oc- cidentem fortius inclinare coepit Cebenna» si Rutenorum provin- cialium rationem habemus, usque ad Tarnem fluvium fines pro- vinciae videntur proferendi^^), unde transitus est in agrum To- losatem. A Tolosatibus fines ita indicat locorum natura, ut primum Garumnae cursu, a Garumnae origine usque ad mare summo Pyrenaeo constitutos iudices. lam vero si quaeris, quis instituerit novam provindam, di- serte nusquam id habes traditum> neque tamen cuiquam potest esse dubium, quin ei, qui postquam duobus proeliis sinistram Rhodani ripam expugnavit, deinde flumen transgressus dextram quoque ripam ita occupavit, ut publicam summi momenti viam aperiret, qui denique cum imperio plus semel prorogato in ea regione erat, quin ei, inquam, tribuendus sit redactae in pro- vinciae formam Gailiae Transalpinae honor. Is autem erat Cn. Domitius Ahenobarbus proconsul. Ceterum num omnis insti- tuendae provinciae cura commissa sit Cn. Domitio, deinde quo tempore is Transalpinam regionem reliquerit^^), quae onmino usque ad annum 118 in nova provincia evenerint, de his 25) Caei. b. g. 7, 7: HelvioSf qui fities Arvemorum coniinguni» 7, 8: mons Cevenna^ qui Arvernos ah Helviis discludit, 26) De finibus Rutenorum provlncialiam qui Mommseni quandam coniectaram seqaitur, aliter iadicabit. Legit enim Mommsen apad Cic. pro Font. 9, 19: Segoduni et Vulchalone^ pro Secroduni, eamqae Ciceronis locam in Halmii et Baiteri editione Ciceroniana proprio ez- carsu illustrat. Quod si accipis, Segodunum quoque, qaod hodie est RodeZy provinciae tribuas necesse est. At quod ex Caes. b. g. 1, 45 (t. supra n. 23) et 7, 75, ubi Rutenis a Yercingetorige duodecim milia armatorum imperantur, concludendum est, maiorem buius civitatis partem liberam tumfuisse, valde dubito, num revera usque ad Sego- dunum proferendi sint provuiciae termini. 27] Henzen tabulas triumphorum conmientans (Corp. Inscr. Lat. 1. p. 463) notat Fischerum et A. W. Zumptium male Domitii proconsa- latum ad annum usque 118 producere, et mihi quoque vix est dubium» quin imperium in quattuor yel quinque annos prorogatum illa aetate non possit accipi. De singulari autem, quam Zumpt de his rebus enuntiavit opinionem cfr. infra n. 63. PARS I. CAPVT I. 49 omnibus rebus nihil traditur, atque cuih iisdem annis ipsa urbs maximis motibus esset concitata, facile intellegitur, quae, post- quam summa rerum trans Alpes decisa erat, ad pacandum et instituendam prorinciam ibi fiebant, ea inter iilam urbanarum rerum gravitatem fugisse posterorum memoriam. Constituto autem exteriore prorinciae statu, descijptis fini- bus non minoris momenti erat ordinanda interior provinciae forma. £t belli quidem iure quidquid in deditionem receptum erat agri, aut agri vectigalis forma reddi potuit indigenis aut ad deducendas colonias converti. At quam in hac re victores se- querentur rationem, multo minus ex ipsius provinciae condicioiie» quam ex rerum urbanarum qui tum erat statu pendebat. Con- stat inter omnes, per idem tempus, quo nova haec provincia parta est, Romae ad levandam urgentem urbanae plebis mise- riam propositas esse leges C. Sempronii Gracchi, constat in illis de lege Gracchi agraria contentionibus deducendarum trans mare coloniarum a popularibus agitata esse consilia, constat denique, a. 122 revera contigisse C. Graccho, ut primam trans- marinam in Africa conderet coloniam Carthaginem. Quae vero laetior spes, quae opportunior deducendis coloniis terra potuit inveniri, quam ea quae inter Alpes et Pyrenaeum Italiam Hispa- niis iungebat felici coelo et solo ferlilissimo nobUis? At eodem tempore qnod periculosius popularium contra optimates propu- gnaculum, quae acriora contra senatum tela? Verum dum optima- tium non minus quam popularium fortitudine Gallia Transalpina imperio adicitur, vicerunt Romae nobilium contra leges Sem- pronias studia, profligata est caussa popularis, ceciderunt M. Fulvius et C. Gracchus, restituta est optimatium factiosa domi- natio^ restituta angusta illa foris domique administrandae rei- publicae ratio. Nihilo vero ihinus cum parta utique esset nova provincia neque sublata cum seditione seditionis caussa sive mi- sera illa magnae civium Romanorum partis condicio, impedire non potuerunt optimates, quo minus ferretur lex, ut Narbonem utpote locum inprimis opportunum civiuni Romanorum deduce- retur colonia. Dissuasit scilicet legem nobilitas, sed, ut refert Ci- cero, L. Licinius ille Crassus, qui postea summa eloquentiae fama inclaruit, tum autem adolescens popularem, ut moris erat^ viam ingrediens ad rempublicam accesserat, non solum pertulit illam Uerzog*, Galliae Narb. hist. 4 50 PARS I. CAPVT I. legem» sed etiam ut ipse coloniam deduceret obtinuit.^) At- que iam demum ciim existeret locus, ubi Romrnia liflgua, Ro- maimm ius civile, Romani mores medios ioter provinciales bo- mines exercerentnr, rite a Romanis occupata erat baec regio. Sicut autem quae in Graeciam deducta est Gorintbns ccrfonia appellata erat lunonia, Cartbago Yeneria, sic Narbo in bonorem Dei Martis, qui provinciam Romanis comparaverat, Marttus est appellatus. Civium vero Romanorum ius babuisse eos, qui in hanc coloniam ei Italia sunt deducti, ut ipsa origo coloniae do- cet, ita diserte probat Qceronis ille locus: *Est in eadem pro- vincia Narbo Martius, colonia nostrorum civium.'^^) At praeter banc unam alia tum quidem non est condita in hac provincia a Romanis colonia. Dicit quidem Livius^) colo- niam Aquis Sextits constituisse Sextium, Latinam scilicet, cum Augusti etiam aetate oppidum Latinum esset baec civitas, neque prorsus aKenum fuisset a Romanis iam iiiius aetatis institutis, Latinas colonias constituere inter peregrinos, unde postea prodi- rent oppida civium Romanorum; nam extant eius rei exempla Agrigentum Siciliae, conditum^^) a. 207» Carteia Hispaniae, condita a. 171. Nibilo tamen minus recte viri doctissimi Madvig et Mommsen videntur dubitare de Latino iure Aquis iam tum tributo, praesertim, cum ut animadvertit Mommsen, Livio obstet Strabo, ipQOVQav sive castellum appellans Aquas Sextias. -Quod disertum Strabonis testimonium confirmatur aliorum scri- ptorum siientio : nam neque Veileius quo loco colonias a Roma- nis liberae reipublicae aetate deductas enumerat, quamquam mentionem facit Aquarum Sextiarum, apud quas devicti sint Sallues, dicit de coloniae Latinae iure, neque bello Teutonico, quo summi momenti fuisset colonia Aquis Sextiis constituta, alio modo mentio fit buius loci quam ita ut Plutarchus dicat, venisse Teutonas usque ad Aquas quae appeilentur Sextiae, ne- que denique Cicero in oratione pro Fonteio, ubi plus semei 28) Cic. Brut. 43, 160 pro Cluent. 51, 140. 29) Cic. pro Fonteio 5, 13. 30) Cfr. locum supra n. 20 allatum. 31) Mommsen, Roem. Gesch. 1, 699. 2, 4. Idem, Roem. Mtinztresen 663 n. 1. 669. PARS I. CAPVT I. 51 quidquid Ronoiani nominis, quidquid foederaiaruoi ciTitatum, quid- quid omiuno amicorum populi Romani iUa aetate in provinoia erat, enumerat, ullo modo nominat Aqua» Sextias. Quod Plutarchi praesertim et €iceroaLs silentium facile explicatur, si castellum «nodo sive praesidium dvium Romanorum in ea regione erat, &i res publica Latino iure conslituta, nullo modo lotellegitur. Ad quod cum accedat, quod nummi non extant Aquis Sextii^ signati, ubi sine duMo signati essent, si Latina civitas ea fuisset, nihil aliud quam castellum sive praesidium militum Romanorum Aquis Sex- tiis esse constitutum nos quoque statuimus^^), atque quod To- losae quoque perpetuum militum Romanorum praesidium fuisse invenimus^^), hoc eo tantum differebat ab Aquis Sextiis, quod constitutum erat in medio barbarorum oppido, Aquae autem loco destructi oppidi Gallici ut novae prorsus urMs initium. lam vero condita colonia, dispositis praesidiis, seposHo quem pro publico habere voluerunt agro^ definito unius cuiusque ci- vitatis territorio, constituta igitur externa provindae forma, ut prorsus absolutum esset ordinandae provinciae opus, statuen- dum etiam erat, quae cuiusque civitatis erga imperium Roma- num essent ofGcia, quod praesidis in singulas civitates imperium, quibus cttiusque reipublicae cives inter se legibus viverent et uterentur, quae denique universae provinciae interior qonstitue- retur forma sive lex. Invenerunt autem Romani, cum trans Alpes considerent, genera rerum publicarum duo, civitates Gal- licas et oppida Graeca, quae duce Massilia per oram erant dispersae. Quae ambo genera cum antea pro dominis eius re- gionis fuissent, nunc instituta dominatione Romana iocum pbti- nuerunt peregrinorum, in omnibus reliquis autem rebus toto codo inter se differebant. Nam, ut de Gallis incipiamus, pri- mum ut natura ferebat, omnibus civitatibus libertas ita est adempta, ut clientelas neque intra neque extra provinciam cum aliis civitatibus inire iam liceret, quod eo facilius poterat pro- hiberi, quoniam, cum Arvernorum bello huius gentis in meridio- nales Galios potestas fracta esset, Aedui autem Romanorum es- 32) Strabo IV. p. 180. Vell. 1, 15. Plut. Mar. 18. Madvig opusc. acad. p. 290. Mommsen, Roem. Gesch. 2, 163. 33) Dio frgm. 90 Beek. cfr. infra not. 36. 4 « 52 PARS I. CAPVT I. sent foederati, nemo iam in ea parte Calliae erat, qui patroci- uium posset exercere. Deinde quaecunque bello subactae eraat civitates, stipendiariae factae sunt ea ratione, ut non solum an- nua penderent stipendia, sed etiam ad bella populi Romani et militum numerus et comroeatus quovis tempore iis posset im- perari atque hoc modo prope dediticiorum loco haberentur. Quae stipendiorum et auxiliorum ratio quantopere rectoris pro- vinciae arbitrio obnoxia fuerit, vides ex iis, quae de Fonteio propraetore refert Cicero.^) Sed ut omnino moris erat apud Romanos, varietatem quandam iuris inter cuiusque provinciae civitates instituere» ita in Gallia quoque fuisse, quae e communi civitatum barbararum sorte exemptae meliore uterentur iure, pro- bat primum Ciceronis ille locus, quo distinguit eos, qui optima in caussa sint ab iis, qui bello superati et oppressi pro dediti- ciis sint habiti^^), probat deinde exemphim Tolosae primae tum civitatis Gallicae, quam ante Caepionem praesidem provinciae iv6nov8ov sive foederatam fuisse testatur Dio.^*) Possis qui- dem dubitare de foedere Romanorum cum Tolosatibus, quoniam idem scriptor eodem loco de praesidio dicit militum Romano- rum in urbe Tolosa constituto; cum vero Tolosa ultimum ab hac parte esset provinciae oppidum vicinumque hostilibus Aqui- taniae nationibus, fieri potuit, ut milites ad tuendos fines in ipso oppido collocarentur neque tamen minus Tectosagum gens foederatae civitatis gauderet nomine, idque eo magis, quod, ut supra exposuimus non bello, sed voluntaria deditione Roma- nis se subiecisse videntur Volcae. Contra quod apud Plinium Narbonensis provinciae civitates recensentem foederati dicuntur Vo- contii, quae ab altera Rhodani parte circa Drunam [Drdme) fluvium considebat gens, hoc Vocontiorum foedus ideo non ad institutae primum provinciae aetatem referendum censeo, quia in Cicero- nis pro Fonteio oratione agitur de bello Romanorum cum Vo- 34) Cic. pro Font. 6, 13. 35) Ibid. 12, 26. 36) Dio frgm. 90 Beck : ToXooaav tcqotsqov ^hv ivanovdov ovaav totg 'PcafAaioig, ataaidaovaav 9s UQog tag tmv Klfi§QCiiv ilniSag tag aal tovs q>QOVQOvg ds^ijvai. PARS I. CAPVT 1. 53 contiis^^), quod bellum necessario impedivit, quo minus post Fontelum foederatorum loco essent Vocontii; ante Fonteium au- tem vix erat, quod gens bello Allobrogico victa foedere donare- tur. Ceterum nemo non intelleget, eiusmodi Romanorum cum barbaris provincialibus foedus non ita esse intellegendum, ut in exteris rebus uUa libertate fruerentur Tolosates sive qui alii erant foederati; immo omnis eorura libertas in eo videtur con- stitisse, ut stipendiarii non essent, i. e. annua non penderent stipendia; contra ut, sicut ipsi Romanornm invocare poterant contra hostes auxilium, ita ad bella a Romanis gerenda sup- peditarent auxilia, ipso foedere erat impositum, ideoque Cicero ubi (1. c. not. 35) eos, qui optima in caussa fuerint, equites, frumentum, pecuniam semei atque iterum ac saepius invitissi- mos dare coactos esse dicit, illos videtur designare, qui foedera- torum loco erant. — Quo modo cum erga Romanos statuta essent Gallorum officia, in internis rebus, excepta Gallica Narbonis op- pidi civitate, haud ita multumvvidetur esse mutatum. Et pri- mum quidem integrarum rerum publicarum nomen ita saltem iis esse concessum, ut propriis nummis uterentur, eius rei viva quasi habemus testimonia. Diximus supra de eo nummorum Gallicorum genere, quod ad exemplum Massiliensium signatum pondus, signum, litterarum formam habebat a Graecis; quibus nummis iam succedunt alii, qui Latinis litteris inscripti signa habent ad Romanorum nummos formata, pondus autem retinent MassUiense. Qui nummi non solum haud raro inveniuntur intra ipsius provinciae fines, sed etiam ex parte quidem nomen gen- tis, cuius erant, prae se ferunt, ut exempli gratia VOL AR lit- terae nihil aliud possunt significare quam Volcarum Arecomico- rum nomen; praeterea quae praeter nomen gentis frequentius inscripta leguntur vocabula, quamquam , cum compendiis verbo- rum scripta eaque barbara sint, ipsa nomina iam non possunt erui, videntur tamen esse nomina principum^^), ut appareat, in 37) Cic. pro Font. ante cap. 10: ^de hello VocorUiorunt*^ caius loci expositio deperdita est. 38) Barbaros nnmmos Romanorum aetate in Narbonensi provincia signatos exhibet De la Saussaye, Numismatique p. 126 (AHobrogum), 132 (Vocontiorum), 136 (Cavarum), 148 (Volcarum Arecomicorum), 155 (Nemausi), 177 (Ucetiae), 180 (Seztantionis). Contra Mommsen^ 54 PARS I. CAPVT I. hoc quoque vetera instituta servasse Gallieas civitates, ut sub indigenis essent principibus. lam vero cum eodem fere tem- pore quo haec Transalpinae regionis pars Romanorum facta est, per quasdam meridionalis Galliae partes ita novarentnr Galio- rum instituta, ut in locum regni a patre filio mandati instituere- tur procerum sive equitum dominatio, quae non nisi annuum Vergobreti, ut dicebatur, magistratum pateretur^*), quaeritur num eiusdecd motus in provincia quoque Bom. inveniamus ve- stigia. Et certa quidem desunt testimonia, nam quod dicunt Plutarchus de Copillo, duce Tectosagum contra Romanos rebel- lantium, et Cassius Dio de Catugnato, Allobrogum contra Ro- manos duce^^), inde cum de singularibiis bellorum casibus ibi agatur, nihil concludas. Contra quod inter nnmmorum multitu- dinem haud parvam tam pauci tantum inveniuntur principum nummi, inde concludere possis, perpetuum potius quam annuum fuisse principum Gallicorum etiam sub Romanis magistratum. Omnino autem cum Romanorum non interesset, ut factionum contentiones inter indigenas orirentur, commodiores iis debue- runt esse reguli perpetui, quorum sublato illo, quod in cives suos habuerant, iure vitae necisque, modica esset potestas. Quo modo autem concessum sit Gallis, ut in rebus privatis propriis principibus uterentur iudicibus, quaeque druidum legitima Rodm. MUnzw. p. 674 n. 36 sq. neqae haec omnia recipit et alia adicit, qnae suppeditavit Lagoy, unde haec efficinntnr: 1. YOL^AB — caput Apollinis aut equus proHliens^ adieeto in quibusdam nununis signo rotae. 2. MASVS — A(ppoc«OTp«* 3. ANA 4. ROVV— CN-VOL sive YOhTS, quos nummos De la Sauss. tribuit Vocontiis. 5. ROVV — CAL 6. BRI— COMA 7. COSSI— CALITIX 8. VIRODV— TVROCA 9. AAJBILI— EB VRO , qui nummi (3—9) pro signis habent caput Mi- nervae et equitem, sive signa ex nummis Romanis desumpta; accedit fortasse 10. NID — AL. ABbOAIIOC -^ equus prosUiens, super quem ires videntvT stellae (De la Sauss. p. 126). Quibus nummis simillimi sint Aquitanici illi Turonum Mionnet, Descript. de mdd. ant. 1, p. 64. 39) Caes. b. g. 1, 3. 16. Strabo IV. p. 197: a^tffTOxpttrtxal ^ quae ad annum perti- net a. Ch. 117, castellanos habes Langenses Viturios constitu- tos prope Genuam medios inter Ligures Cisalpinos, sicut inter Ligures Transalpinos constitutae erant Aquae Sextiae: quorum ex controversia cum conterminis Genuatibus apparet, qui in eiusmodi castello erant collocati, eos eadem fuisse condicione atque conciliabula sive fora civium Romanorum, cui generi compluribus locis castella aequiparantur. ^^) Habebant enim haec loca omnia suum quidem agri territorium, suos fines, carebant autem propria iurisdictione et aut sub iurisdictione erant prae- toris Romani sive eius cui hic mandabat, aut attributa erant proximae civium Romanorum reipublicae eiusque parebant ma- gistratibus. Aquae igitur Sextiae et Tolosa aut attributae erant Narboni aut, id quod verisimilius est, sub praesidis provinciae erant iurisdictione, sicut eiusdem parebant imperio militari. Quod autem Strabo^®) non solum (pQOvgdv sive castellum, sed etiam TCoXvv sive oppidum dicit Aquas, hoc explicatur iis, quae Taci- tus de similibus refert castellis. Sicut enim hic castellum com- memorat in Helvetiis constitutum, quod amoeno salubrium aqua- rum usu frequens longa pace in modum municipii constructum sit, itemque alio loco refert, circa Castra Vetera, quae castelli instar in Ratavis erant, per longam pacem opera esse in mo- dum municipii extructa, quae ne hostibus usui forent, imminente bello solita essent subverti^^), ita apud aquas Salluviorum salubres haud dubie circa castellum et indigenarum et mercatorum con- 48) Cfr. Marqnardt, Handb. d. roem. Alterth. 3, 1, 61 n. 36. 49) Strabo IV. p. 180. 60) Tacit. hist. 1, 67. 4, 37. PARS I. CAPVT L 59 sedit multitudo et primum speciem municipii praebebat ei loco, postea autem effecit, ut speciem sequeretur ius civitatis. Instituta igitur erat novae provinciae forma, deOniti fines, constitutus interni status ordo atque ita saltem pacata baec re- gio, ut per complures annos tranquilla omnia essent et tuta. Aestabat quidem summarum Alpium occupatio, quae nisi per longa cum gentibus Alpinis certamina non poterat suscipi, at illo tempore neque Romani de occupandis interioribus Atpium iugis cogitarunt satis babentes, viam secundum littus ducentem apertam sibi servare, neque gentes Inalpinae nltro Romanis bel- lum intulerunt. Quid quod adeo segnes in occupandis Alpibus erant Romani, ut ne in Subalpinis quidem montibus, qui Mas- siliae imminebant, ante lulium Caesarem eo pervenirent, ut Li- gures ibi considentes et latrociniis omne littus infestantes do- marent.^^) Quod eo memorabilius est, quod eodem tempore per omnem Galliae Transpadanae et orae maris Veneti tractum ad Alpium radices adierant ibique continuo et lacessebant gen- tes Alpinas et ab iis lacessebantur, ideoque tanto magis debue- runt permoveri, ut postquam constiterunt in provincia Trans- alpina, ab utraque iam montium parte Alpinos intermedios ten^ tarent comprimere et contractis utriinque viribus aliquot anno- rum labore libera ab bostibus iuga ac tutum in provinciam suam habere aditum. Qui cnm esset iners rerum in regione Transalpina sta- tus, non mirum est quod inde a Cn. Domitio usque ad Cimbrorum ad fines provinciae adventum ne nomina quidem rectorum provinciae ad nos pervenerunt. Irruperunt autem Cimbri in Galliam primum anno 109]» atque haec est, quae ad provinciam Transalpinam pertinet succincta bellorum Cimbrici et Teutonici historia: Cum devicto in Alpibus Noricis Cn. Pa- pirio Carbone consule Cimbri secundum Galliae Transpadanae fines usque in lacus Lemanni viciniam venissent, missus est in 61) Btrabo IV. p. 203; ngoitovg 9* ixeiQoaaavto 'P qui Cim- brorum adventu ad libertatis spem erecti milites Romanos prae- sidii loco apud se degentes in vincula coniecerant, facili negotio ad obsequium reduxerat^^), non solum rapto templi Tolosani 52) Liv. epit. 65: M. lunius Silanus consul adversus Cimbros infeli' dier pugnavit; legatis Cimbrorum sedem ei agros in quibus consisterentj po- stulantibus senatus negavit, cfr. Flor. 3, 8, 1--4. 53) De loco buins pn^ae differunt inter se Livins et Orosius, ex quibus ille dicit (epit. 65) : L, Cassius cos, a Tigurinis Gailis — in fitd- bus Allobrogum cum exercitu caesus est, hic (5, 15): L. Cassius cos, in Gallia Tigurinos usque oceanum persecuius rursusque ab iisdem insidiis cir- cumventus occisus est, Commemorat hanc cladem etiam Caesar bell. gall. 1, 7. 12. Toygenos Tigurinis addit Strabo VII. p. 293. Ceterum cfr. Mommsen, Boem. Gescb. 3, 174 not. 54) Dio Cass. fragm. 90 Beck. cfr. supra n, 36. iPARS I. CAPVT I. 61 ^ thesaiiro^^) proviacialium animos exacerbavit, sed contra Cim- bros quoque iile praesertim ad malum exitum rem Romanam perduxit. Dum enim in Volcarum etiam agro Caepionis procon- sulis exercitus constiterat, consul aatem Mallius in sinistra Rhodani se tenuerat ripa, Cimbri in Aiiobrogum iines irrumpentes vice- rant primum M. Scaurum consularem, qui consulis legatus primo hostium impetui obiectus erat, et deinde contra ipsum consu- lem se moverant. Tum Caepio a consuie advocatus Rhodanum quidem cum exercitu traicit, sed continua contentione et in- vidia cum coliega suo certans, primum quo minus fortiter agat, eum moratur, deinde cum interea Cimbri ad Arausionem usque progressi essent, territi autem maioribus quaro expectaverant Romanorum viribus denuo de pace coepissent agere, inter- rumpit colloquium de hac re factum, et consecuta est pridie Nonas Octobres a. 105 infelix iila apud Arausionem pugna , qua duo permagni exer<^tus Romani tam funditus eversi sunt a barbaris, ut decem tantummodo homines, qui miserum nuntium reportarent, superfuisse referantur. ^^) Nihilo minus ne tnm quidem Cimbri in Italiam conantes invadere, sed nuiio exercitu resistente occidentem versus agmina sua moventes vastatis omni- bus quae inter Rhodanum et Pyrenaeum erant in Hispaniam sunt transgressi. Interim cum Romae inter luctum publicum et terrorem pugna Arausiensi excitatum Marius ut ultima rei- publicae spes consul factus esset et gerendo bello Cimbrico praepositus, denuo in provinciae Transalpinae solo praepara- tum est armorum discrimen Mario a. 104 Alpes cum exercitu transgresso, ubi expectaret, dum hostes ex Hispania redirent. Hic vero valde labefactatam invenit indigenarum erga Romanos fidera, rebellantes Copillo duce Tectosages^^), hostilia agitantes 55) De auro Tolosano primum a Caepione Tolosae in usum reip. Romanae capto, deinde per yim in suum usum ablato ag^unt Cic. de nat. deor. 3, 30, 74. Strabo IV. p. 188. lustin. 32, 3. Gell. noct. Att. 3, 9. 56) De pugna Arausiensi et iis quae antecesserunt vide praeser- tim Liv. epit. 67. Dio Cass. frgm. 91 Beck. Oros. 5, 16. Gran« Liicinian. p. 17 Bonn. 57) Plutarch. jSuUa 4. 62 PARS I. CAPVT I. alias quoque Gallicas Ligustioasque dvitates. ^) Et priniuin ^ui- dem Tectosagum rebellionem Marius per Sullam, quem legatum in Gallia quoque habebat» armorum vi coercuit, hostilia autem Gallorum consilia prudenter praevenit, denique per bienniujai maximo opere id egit, ut alium quam Cassii et CaepioBes mi- litem ad imminentem pugnam sibi formaret. Quo modo ciun quidquid auxilii in provincia et copiarum invenit, ad ^um usum traxisset, et apportando commodius commeatu fossa illa, quae faciliorem a mari in Rhodanum introitum efficeret^^), pro- spexisset, in sinistra Rhodani tuto consistens confidenter ho- stium agmina ad Alpium radices expectabat, Italiae aditus ab iis defensurus. ^^) Quae dum Marius ad Rhodanum praepararat, reversi erant Cimbri ex Hispania anno 103, neque vero statim provinciam Romanam petierant, sed per ulteriorem Galliam erant vagati, ibique, cum consanguineam Teutonorunr gentem invenissent, cum his de Italia a duabus partibus invadenda ita convenerant, ut ipsi trans Rhenum regressi in Galliam Transpadaoam irrum- perent, Teutoni per pronnciam Romanam et Graiarum sive Ma- ritimarum Alpium iugum viam in Italiam facerent.^^) Inde quae evenerint cum inter omnes sint cognita et ab historiae Romanae scriptoribus satis large enarrata, summam rerum satis hic habebimus leviter attigisse, Invenerunt Marium Teutoni fortibus castris munitum iuxta Isarae Rhodanique confluentes; ubi postquam frustra per triduum circa Romanorum castra pu- gnarunt, praeter immobiles Romanos longa agmina sua praei- tervehentes procedunt usque ad viciniam Aquarum Sextiarum. Ibi cum pauUum constitissent, Marius, qui vestigia hostium con- tinuo agmine presserat, supervenit, hostes retinuit et pu- 68) Frontin. Strateg^em. 1, 2, 6: C, Marius cos, hello Cimbrico et Teutonico ad excutiendam GaUorumet Ligurum fidem liiteras eis misit, qua- rum pars prior praecipiebatf ne interiores quae praesignatae erant ante cer- tum tempus aperirentur: easdem postea ante praesiUutam diem repetiU et quia resignaias repereraiy inieUeocit hosiilia agiiari, 59) De fossa Mariana cfr. Strabon. lY. p. 183. Mela 2, 5. Platarch. Mar. 15. 60) Plut. Mar. 15 sqq. 61) Cfr. Mommsen, Roem. Gesch. 2, 181. PARS I. CAPVT I. «a gnaYit memorabilem illam pugaam, qua per tinam cladem ad internecionem redegit gentem nomenque Teutonorum. ^^) Quod alterius populi barbari fatum quae secuta sit contra €im- bros ab altera Alpium parte pugna, id persequi nostrum non est, cum de Transalpina provincia iam non amplius illic agere- tur. ^^) Atque si quam excutiendae Romanorum dominationis q>em victoriae Cimbrorum Oallicis gentibus ostenderant, post Marii yictoriam ita eam videntur abiecisse, ut proximis annis ne 62) Qui fluvio Arc imminet collis Montagne de Ste. Victoire^ ad eins radices pugnaui a Mario commissam esse volunt, qui hnius re- gionis gnari locum proelii quaesiverunt; quin sunt, qui ipsum collis nomen ad victoriam a Mario reportatam referant nec nisi medio aevo niontem victoriae evenisse dicant montem sanctae Victoriae. — Ipsam pugnam describunt sive commemorant Plut. Mar. 18 sqq. Liv. epit. 68. Veli. 2, 12. Florus 3, 8. Oros. 5, 16 etc. 63) Hic est, quod de A. W. Zumptii opinione dicamus, qui a Ma- rio demum finito bello Cimbrico sive anno a. Ch. 100 provinciam Transalpinam institntam esse censet, cum antea et haec regio et Transpadana Gallia pro partibus Italiae annexis fuerint (Studia Ro- mana p. 15 sqq.). Et quod ad Narbonensem quidem Galliam attinet, argumenta Zumptii haec fere sunt: primum anno 124 dicit (Stud. Rom. p. 16) Eutropio auctore duos consules trans Alpes pugnasse, nnam autem Italiain id iuris habuisse, ut a pluribus eodem tempore imperatoribus defenderetur, ergo Galliam Transalpinam partem tum faisse Italiae. At Eutropium confundere Cn. Domitii Ahenobarbi no- men cum C. Sextio Calvino supra docuimus (not. 21), ideoque locus iile nihil demonstrat; praeterea reliqui omnes scriptores Sextium tan- tnm in Gallia eo anno pugnantem faciunt. Quod autem usque ad Mariam ubictinque gravius imminebat periculum, ipsi consules cum imperio in Gallia erant, nequaquam probat provinciam eam non fuisse, neqae enim abhorrebat id a reipublicae Romanae quae tum erat le- gibus, ut in provinciis aeque atque in Italia consules essent cum ex- ercitu. Deinde quod Zumpt p. 23 sq. multiplicatos toties Marii con- snlatns intellegi posse negat,~ nisi cum Italia coniunctam fingamus Galliam Transalpinam , quodque sexti imprimis consulatus caussam &am fuisse vult, ut Galliam in provinciae formam redigeret Marius, faaec iis tantum perBuadebit, qui, quae proxima sunt eaque simpliciora, aspemantes remotissima quaeque sectantur. Senatum vero Romanum, rel qualis tum erat, eo processisse neglegentiae, ut per viginti fere annos et coloniam Narbonem et iter ex Italia in Hispaniam eo desti- taeret auxilio, quod in provinciae forma positum erat, nullo modo potest admitti. 64 PARS I. CAPVT I. de minimis qiiidem motibus quidquam referatur et vel rectorum provinciae nomina ignota sint. ^^) Quod autem anno 90 C. Gae- cilius, qui pro praetore provinciam rexit, Saliuvios rebeilantes refertur vicisse®^); eo confirmantur iUa, quae apud Strabonem de continuis Ligurum etiam sub Romanorum imperio rebeliio- nibus supra invenimus ^^) ; neque vero maioris momenti eius- modi contra latrones potius quam contra hostes expeditiones fuerunt. Quem tranquiliiorem provinciae statum sequitur iam illa turbarum Marianarum aetas» a qua cum omne imperium Ro- manum in duas partes divisum esset et belium ubique saeviret, ne Transaipina quidem regio prorsus erat aliena. Et initio qui- dem belii Mariani de hac imperii parte nihil aliud constat quam per iliud tempus, quo per occidentem ubique Mariana res su- perior erat, Gaiiiam quoque a Marianis rectoribus esse admini- stratam, ipsius autem beili fuisse expertem. Verum ex quo mortuis Mario Ginnaqiie et afflictis Marianorum in Italia et in oriente rebus in Hispaniam beiium transferre coeperat Sertorius, no- strae quoque provinciae sors in peius coepit mutari. Gum enim a 83 in provincia G. Vaierium Flaccum inveniamus iam impe- ratoris tituio insignem, sive a Marii sive a Sullae partibus tum stetit Flaccus, victoriam iilam, quae tituli caussa erat, utique de gentibus Galiicis necesse est reportaverit; quin idem Flaccus cum a. 81 non ex Galiia tantum sed ex Geitiberis quoque trium- 64) Intra annos 100 et 90 Pighius (Annal. III. p. 217) et Zumpt (Stud. Rom. p. 25) ponunt M. Porcium Catonem, qui pro praetore in Gallia Narbonensi fnerit. Quod enim Gellius (noct. Att. 13, 20 Hertz) dicit: hic nepos (Catonis Censorii) filium quidem maiorem Catonem habuUj sed non eum qui Uticae periit, sed qui cum aedilis et curulis et praetor fuis- set, in GaUiam Narbonensem profectus ibi viia functus est, Zumpt censet, eam profectionem necessario publice sive ad regendam provinciam esse susceptam. At cur non privatus Cato potuerit proficisci, equi- dem non intellego; immo si pro praetore in provinciam missns esset, Gellius qui reliquos eius magistratus diligenter notavit, propraetnram diserte commemorasset. Ceterum haec quaestio cum aliud nihil de hoc Catone constet, minimi est momenti. 66) Liv. epit. 73. 66) Cfr. UQt. 42. PARS I. CAPVT I. 65 phasse referatur, transgressus Pyrenaeum inde quoque victor in suam provinciam videtur rediisse. ^^ Flacco quis in provincia successerit, ignotum est; contra in annum 77 designatum saltem praesidem fuisse M. Aemilium Lepidum, anni 78 consulem, comperimus ex Appiano^^); at is cum sub finem consulatus sui ex Etruria belium contra opti- mates Romano? moveret victusque eo bello breyi post in Sar- dinia moreretur, Galliam non vidit^^), sed in eius locum L. Mal- iius pro consule eam suscepit. At interea cum conUgisset Ser- torio, ut renovaret contra optimates bellum, iterum ne Gallia quidem ab hoc bello aliena fuit. Itaque L. Mallium videmus a Q. Metello contra Serlorium in auxilium vocari, sed infelicissime rem ibi gerere; neque enim solum in Hispania ab Hirtuleio, Sertorii quaestore, victus est, sed etiam trans Pyrenaeum re- gressus in Aquitania ab indigenis interceptus est et ea quoque amisit, quae ex Hispania reduxerat, ut prope solus in provin- ciam suam rediret.'^^) Qua proconsulis Romani clade et felici 67) Cic. pro Quinctio 6, 24: Romae egreditur ante diem 11 kaX, Fehr, Quinctius Scipione et Norbano cos. (i. e. anno 83); ibid. §. 28: Haec dum Romae geruntur^ Quinctius interea de saltu agroque communi a servis com- munibus vi detruditur; — expulsus — confugit ad C. Flaccum impera- iorem, qui tunc erat in provincia: quem, ut ipsius dignitas posdty honoris gratia nomino. Is eam rem quam vehemenier vindicandam pittarii, ex decretis eiits poteritis cognoscere. Mox 7, 29 eiusdem, ut manifestum est, anni idus Septembres ut posterius tempus nominantur. Mansit i^tur Flaccus in provincia usque ad medium fere annum 83. De triumpho dicit Licinian. p. 29 Bonn (ad ann. 81) : Et Murena ex Asia trivmpkavit et Falerius Flaecus ex Celtiberia ei Gallia. — Idem propraetor commemora- tur a lulio Caesare b. g. 1, 47 : C. Valerium Frocillum, cuius pater a C. Va- lerio Flacco civitate donatus erat etc. Denique nummum ab eodem Flacco, dum in Gallia propraetor erat, signatum affert Mommsen, Roem. MUn2- wesen p. 599 num. 227 not. 392, ubi vide, quae Mommsen exposuerit. 68) App. bell. ciy. 1, 107: xlrjQtoadfisvog 6 Ainidog f^v vnhg^Al- nsig raXaxiotv inl xct dgxcitQiaia ov Hatysi mg nols(n^aiov toig 2vl- Xsioig zov iniovtog Stovg vn^Q tov oqhov dSs&g. 69) Lepidum) cum seditionem contra senatum moveret, Alpes non transisse neque ultra Etruriam progressum esse probat Mommsen (S. G. 3, 23 not. 2) ex Liciniano p. 43. 45 Bonn. 70) De clade Hispaniensi cfr. Liv. epit. 110. App. 1, 107. Plut. Sertor. 12, ubi pro AoXXtov, quod habent codd., legendum est MaXXtov; de eo quem in Aquitania Mallius passus est casu, v. Caes. b. g. 3, 20. Uerzog*, Galliae Narb. htst. ^ 66 PARS I. CAPVT I. Sertorii successu non potuerunt non denuo in spem libertatis erigi Gallorum animi; itaque cum eodem anno Pompeios ex Italia ad bellum Hispanicum missus novo itinere per Aipes Cot- tlas aperto in GffUiam transcenderet, uni?ersam provinciam ab Alpibus ad Pyrenaeum rebellantem inTenit nec nisi Gailorum internecione , ut dicit Cicero, iter in Hispaniam patefecit. ^^) Quibus in pugnis cum Massiliensium sine dubio auxiliis adiutus esset, agros Volcarum Arecomicorum Helyioruroque> quae a dextra Rhodani Massitiae territorio finitimae erant gentes, Iraic urbi concessit. ^^) Atqne tristissima tum proyinciae Narbonen- sis debuit esse sors: namque Pompeius cum ad belium Serto- rianum pergere deberet, decessit quidem ex Gallia, sed reUquit ad pacandam provinciam M. Fonteium. Erat is M. Ule Fon- teius, quem contra Gallorum accusationes Romae postea defendlt Cicero; culus oratio ut omnino magni momenti est ad cogno- scenda Narbonensis provinciae instituta, ita quae tum externa eius condicio foerit, optime inde perspicias. Audiamns primum ea quae in clientis sui laudem Cicero affert: per id triennium quo huic provinciae praefuit M. Fonteius qui erant hosieSj sub- egii, qui proximi fuerani, eos ex iis agris, quibus a Pompeio erani muiciaii, decedere coegii; ceieris, ui semper populo Romano parereni^ magnos equiiaius ad ea bella^ quae tum in toto orbe terrarum ,a populo Romano gerebantur, magnas pectmias ad eorum stipendium, maximum frumenti numerum ad Hispaniense bellum iolerandum imperavii.'^^) His adde, quod sub finem anni 71) App. b. c. 1, 109: o ^^ (Tlopnritoq) h tu^AlnBia 0^-/} (tBxu (pQOVi^pLatog dviQBi ov Hctta triv 'Avvi^ov fi,eyalovQytav, itigav S' ix^- gaeoav afirpl taSis Tifnyatg tov ts 'Poiavov xal *HQi9avov. Sallast. hifit. frgm. S, 11. Cic. de imp. Cn. Pomp. 11, 29. 72) Caes. b. civ. 1, 36. 73) Cic. pro Foat. 6, 13. 14, 32. Quod triennium Zumpt (Stud. Ro«. p. 6) luisfle dicit ann. 73 — 71, Klotz (Ciceronis opera V. p. 15*) 77 — 76, Mommsen (R. G. 8, 210) 76 — 74. Potest autem ratio campu- tandi inde tantum desumi, quod M. Fonteius mandata executus esse dicitur Pompei (pro Font. 6, 14); at quod Zumpt statuit, tum demuni ea mandasse Pompcium, cum ex Hispania rediens in Gallia hiberna- ret, sive initio anni 73, id multo minus probabile est quam statim post profligatos a. 77 Gallos relictum esse Fonteium ad conficiendum opus ab ipso imperatore inchoatum. Utrum autem cum Klotzio ab PARS L GAPVT I. 67 74 rediit ia Gallidm Pompeius, ut hiberna ibi haberet, adde qood idem ille Fouteius, merito soUieet, eUamsi frustra, a Gallis postea repetujidarum accusatus est, ut qui aere afietio proviu- ciam oppressisset, praetextu viarum muDitionis quaestum ini- quum fecisset, iniusta portoria exegisset, iniu^um, ut videtur, contra Voconlios beUum gessisset, in disponendis militum Ro- manorum hibernis iniuriam fecisset indi^nls, atque imaginem habes eorum, quae gentes iilae per hoc tempus ^nt perpessae. Neque mirum iam est, quod exacerbati eiusmodi miseria Galii summa vi rebellarunt, atque tam acre bellum concitarunt, ut Narbo colonia obsidione liberanda esset a Fonteio et Massiliae quoque periculum a Gallis immineret. Ceterum profligato hoc tumultu pacataque provincia, prolati paullatim sunt imperii fines, cum Pom- peius a. 72 in agro Convenarum, quae Aquitaniae civiias erat, ut Hieronymus^^) dicit, latrones et convenas de Pyrenaei iugis depo- neret, id est, profugos qui per Pyrenaeum errabant Sertorianos cum Gonvenis iRdigenis in unam urbem congregaret Lugudunum Convenarum [Comminge) idque oppidum militum haud dubie prae- sidio muniret. Qua ratione contigisse postremum, ut quidquid a dextra Rhodani erat, iam in obsequio contineretur, non mirum est, praesertim cum paucissimae ibi essent gentes eaeque mmus b^icae per agrum late patentem et facile ab exercitu occupan- dum.*^^} Contra ab altera Rhodani parte, ubi per inculta montium gentes considebant et frequentiores et ferociores, Gallorum animi Hondum fracti erant neque inultas ferebant praesidum iniurias. Itaque cum a. 66, quo anno bellum contra piratas Pompeius ges- hieme anni 77 an cum Mommseno ab a. 76 propraeturam Fontei in- cipias parum refert. 74) Hieronymus adv. Vigilantium (Op. t. II. p. 121 ed. Bas.): Respondet ( Vigilantius) generi suo , ut qui de latronum et comenarum naius esi semine , quos Cn. Pompeius e domita Hispania ei ad iriumphum redire fe- stinans de Pyrenaei iugis deposuit ei in unum oppidum congregavit, uhde et convenarum urbs nomen accepit. 75) Ad quod tempus infelix L. Valerii Praeconini in Aquitaniam expeditio, quam b. g. 3, 20 Oaesar commemorat, referenda sit incer- tnm est. X^uod enim dicit Caesar: in his locis (sc. in Aquitania) sibi bellum gerendumy ubi paucis anie annis L, Valerius Praeconinus legatus exer- cUu pulso inierfectus esset atque unde L, Manilius — profugisset etc, id non sufficit ad tempus definiendum neque ullo alio testimonio illustratur. 5* 68 PARS I. CAPVT I. sit, C. Calpurnius Piso proconsul TransaJpinam pro?inciam re- geret isque ut contra Pompeium e lege Gabinia delectus per Galliae oram imperantem invidiose, ita contra proYinciales yio- lenter ageret, Allobroges, etiam tum maxima ab hac Rhodaui ripa gens, sumpserunt arma, sed iniquo Marte pugnantes pro- fligati sunt. '^^) Si autem Cicero L. Licinium Murenam, qui post Calpurnium a. 64 pro praetore in Gallia Narbonensi fuit, laudat, quod aequitate diligentiaque perfecerit, ut cives Romani despe- ratas iam pecunias exigerent^^), si deinde idem Cicero P. Clo- dium, Murenae in Gallia quaestorem, accusat mortuorum testa- menta ibi conscripsisse, pupillos necavisse, nefarias cum multis scelerum pactiones societatesque conflasse^^), ex illius laude non minus quam ex huius accusatione manifestum est, in hac quo- que provincia sub optimatium dominatione actum fuisse de com- mercii securitate , actum de publica et privata erga provin- ciales fide. Quae cum ita fuerint, accidit, ut duobus annis postquam Murena, qui postremo, dum ipse Romae erat, Caio fratri administrandam vice legati provinciam commiserat^^), de provincia decessit, iterum rebellarent Allobroges, iterum vide- licet, ut non potuit non fieri, infelici exitu. Constat AUobroges cum post illam contra Pisonem rebellionem aere alieno oppressi Romae a senatu adversus magistratuum avariliam auxilium ten- tassent petere ibique repulsam tulissent, inopes consilii in pro- ditione Catilinae auxilium quaesivisse. ^^) Decreta sunt legatis Allobrogum proditionis praemia^^), sed cum misera ipsius civi- 76) Dio 36, 21 : rot; Uiacavog firi knitQiipuvtog totg vnccQxoig, xa- tccloyovg iv triTuXntCcji ty NaQ§atV7joia 17S ^qxs noii^accad^aiy detvwg 6 o(iilog riyavdiitriaz xal Bv^vg y* Sv avtov in trjg aQx^ns i^ijlaaav, si liri 6 nofim]'Cog naQrjfqaaro. Cic. ad Att. 1, 15: ScitOf primum me non esse rogatum senteniiam praeposiiumque esse nobis pacificatorem Allobrogum (sc. C. Pisonem). 77) Cic. pro L. Murena 20, 42. 78) Cic. de harusp. resp. 20, 42. 79) Sallust. Cat. 42 extr.: item in ulieriore Gallia C, Murena qui ei provinciae legatus praeerat (sc. complures in vincula coniecerat); ibid. init. : iisdem fere temporibus in GaUia ciieriore atque ulteriore — motus erat. Agitur de anno 63. 80) Sallust. Cat. 40 sqq. 81) Ibid. c. 60. PARS 1. CAPVT I. 69 tatis condicio liullo modo mutaretur, nihil restitit, quam ut de- nuo ex armorum discrimine auxilium repetere^t. Et initio qui- dem^ cum coniurationis instar repente bellum excitatum esset, Catugnato duce quidquid Gallorum circa Isaram considebat ad bellum contra Romanos rapuerunt. Praeerat tum, i. e. anno 62, provinciae C. Pomptinus propraetor, isque primum Manlium Len- tinum legatum trans Isaram mi^it, qui Ventiam, quod oppidum Allobroges muniverant, expugnaret; at concurrente populo agresti coactus est legatus reducere copias trans Isaram et satis ha^ bere, AUobrogibus, ubi fiumen traicere conarentur, insidiari, et ne hoc quidem prospere successit, cum persequenti Gallos Ca- tugnatus superveniret et cladem inferret. Deinde Catugnato in aliam regionem profecto iterum Isaram transgressus Lentinus cepit quidem Ventiam, alii vero legati, qui a dextra Rhodani ripa venientes aliud Allobrogum oppidum Solonium occuparunt, et ipsi quo minus id caperent impediti sunt a Catugnato. At postremo ipse Pomptinus adducta in auxilium tota exercitus sui mole non modo Solonium expugnavit, sed reliquam quoque AI- lobrogum regionem ita ad deditionem redegit, ut iam non re- bellare conaretur haec gens. ^^) At vixdum hoc modo pacata erat ipsa provincia, cum iam nova eaque periculosior circa fines Allobrogum confiaretur tem- pestas. lamiam enim non solum Germani sub Ariovisto duce Rhenum transgressi finitimos provinciae Romanae agros invase- rant®^), sed dum gravibus domesticis sollicitudinibus optimatium animi agitantur, nuntiatur in urbe initio a. 60, Helvetios esse in armis et excursiones in provinciam praeparare. Quo tumultu excitatus sine mora senatus decrevit, ut eiusdem anni consules ante novorum magistratuum comitia duas Gallias sortirentur, ut omnia ad Gallicum bellum praepararentur et trans Alpes legati mitterentur, qui adirent Galliae ulterioris civitates darentque 82) Cfr. Liv. epit. 103. Cic. de prov. consul. 13, 32, qui obiter tantum id bellum commemorant; longius descriptum est a Dione 37, 47 sq. C, Pomptini triumphus notatus erat in actis triumphorum Ca- pitolinis, sed de hac inscriptione nihil restat praeter annum (cfr. Hen- zen in Corp. Inscr. Latin. I. p. 460. 464). De retardato usque ad annum 54 Pomptini triumpho cfr. praeterea Drumann, Roem. Gesch. 3, 228. 83) Caes. b. g. 1, 31. Dio 38, 34. Plut. Caes. 19, 70 PARS I. CAPVT I. aperam, ne eae se cum HeWetiis coniungerent. ' Evenit autem Transalpina protincia sorte Q. Metello Geleri. At cum breTi post tranquilla tutaque esse Gallia nuntiaretur, soblato belli metu Metellus in urbe remansit, provinciam sibi decretam per legatos administrans. ^^) Verum interea non solum consul in annum 59 designatus erat C. lulius Caesar, sed inita quoque illa Caesaris cum Cn. Pompeio et M. Crasso de regenda republica pactio, ex qua anno 59 Caesari a populo lege Vatinia Gallia Cisalpina cum Illyrico, a senatu Gallia Transalpina provinciae in quinquenniam decernerentur. ^^) Ex hac pactione, quam anno 56 excepit con- ventio Lucensis prorogans Caesari barum provinciarum impe- rium usqne ad annum 49» nova Galliae Transalpinae aetas ha- buit initium. lam vero priusquam, quae Caesar novarit in provincia Narbonensi exponamus, oportet una quasi imagine compleetamur eum , quem hucusque descripsimus provinciae nostrae statuin. Sexaginta fere annos tenuerant iam Romani illam regionem, multo sanguine redemptam: quid fecerunt denique per illud tempus de hac terra? Cui quaestioni optime respondebis, si quae initio dominationis Romanae in provincia fuerint genera hominum, quae Caesaris aetate, comparas. Invenerant Romani duo hominum genera, Graecos et Gallos. Et Graeci quidem quamquam ut vitae cultu multo superiores Gallis ita ne opibus quidem atque belli fortitudine inferiores, semper tamen hospi- tum modo se tenuerant neque ulla ratione lacessere studuerant indigenas, unde factum est, ut haec regio, quamvis bellieae na* tiones ibi considerent, ante Romanoruro adventum satis pacatae terrae praeberet speciem. Advenerunt» non iam hospitum, sed 84) Cic. ad Att. 1 , 19. 20. Mela 3, 5 extr. Plin. hist. n. 2, 67: Nepos tradit, Q, Metello Celeri, L, Afrani in consitlatu collegae, sed ium Gal- liae proconsuli, Indos a rege Suevorum donodaios, qui ex India commercii caussa navigantes tempesiatibus essent in Germaniam abrepti. Inde non esse conoludendnm, faiBse revera in proTincia sua Metellum, recte iudicasse mihi videtur Zumpt (Stnd. Rom. 64). Aliter iudicat Drumann, R. G. 2, 28. 3, 228. Cfr. etiam Dion. 37, 50. Mommsen, Rechtsfrage zwi- schen Caesar und dem Senat (Abhandl. der hist. -phil. Gesellsch. in Breslau 1857) p. 30 not. 77. 85) Mommsen, Roem. Qesch. 3, 200 sq. PARS I. CAPVT L 71 dominarum modo Romani, solide omnia occuparunt, attulerunt omnem illum provinciae Romanae apparatum» quid, quaeso, hoc apparatu fecerunt de ea regione, quae inter provincias mari ia* terno adiacentes tam insignem locum tenebat? Audiamus ite- rum Ciceronem pro Fonteio dicentem: Constare provinciam is dieit^®) ex iis generibus hominum et civitatum, quae partim sua memoria bella cum populo Romano gesserint, partim modo a Romanis imperatoribus subacta modo ab senatu agris urbibus- que mulctata sint, partim cum ipso M. Fonteio ferrum ac ma- nus contulerint multoque eius sudore ac labore sub populi Ro- mani imperium ditionemque ceciderint. Quibus quos opponit? Opponit primum urbem Massiliam, quae Gallicorum bellorum pericula copUs remisque compensarit, opponit deinde quidquid civium Romanorum fuerit in provincia, maximum, ut dicit, nu* merum, in quo numero recenset colonos Narbonenses, publica* nos, negotiatores, aratores sive agricolas, pecuarios. In quibus civium Romanorum generibus nota primum, quod omnia ex Ita- lia in provinciam irruperunt, quod nihil indigenae in iis est, nisi forte Narbonensis civitatis pars Gallica latinitatem vel civi- tatem pauUatim est nacta. Deinde invenimus quidem hominem Gallicae originis a C. Vaierio Flacco propraetore civitate donatum» C. Valerium Caburum, principem Galliae provinciae, idque tam bono successu, ut filios eius C. Valerium Procillum et C. Valerium Don- notaurum fidelissimos Caesar in bellis Gallicis experiretur, ex qui- bus ille Caesaris familiaris dicilur et Caesaris nomine eum Helvetiis et Ariovisto agit, hic, princeps civitatis Helviorum, in proelio con- tra Aeduos a Vercingetorige in provinciam missos occisus est. ^') Neque dubito, quin, ut in omnibus provinciis, ita in Gallia quo- que plures beneficio praesidum, quibus in bellis gratos se prae- buerant, ad civitatem Romanam pervenerint. At si quaeris, ubi extra Narbonis muros maior indigenarum numerus uno consilio ad civium sive Latinorum sive Romanorum ius admissus sit, per omnem provinciam nihil omnino inveneris; immo si Cice- ronem audis, non peregrina tantumi sed hostilia omnia et mi- nime pacata quicunque in provinciam mittebatur praeses solebat 86) Cic. pro Font. 5, 12 sq. 87) Caes. b. g. 1, 19. 47. 7, 65. 72 PARS I. CAPVT I. nancisci. Deinde si cetera Romanorum in provincia civium ge- nera consideraveris, quid ad conciliandos cum Romanis indige- nas, ad propagandum nominis Romani honorem contribuerunt? Habes primum publicanos sive eorum societates, qui exigenda publica provinciae vectlgalia, apportandos exercitibus commea- tus, perficienda opera publica solebant conducere. Hae autem equitum Romanorum societates quantae provincialibus fuerint calamitati, quid est quod uberius persequamur, cum inter omnes constet et Livius ipsos senatores Romanos dicentes faciat^^), ubi qua in provincia pubiicanus sit, ibi aut ius publicum vanum aut libertatem sociis nullam esse. Deinde ut pergamus ad ne- gotiatores, qui ex Italia advenerant, si Cicero dicit, refertam esse Galliam negotiatorum civium Romanorum, neque quem- quam Gallorum sine cive Romano quidquam negotii gerere, nummum in Gailia nulium sine civium Romanorum tabulis com- moveri, hic est, ubi caussam quaeras oppressarum aere alieno ci- vitatum, oppressorum hominum privatorum, caussam rebellionum, quas Volcae contra Fonteium, AUobroges contra Fonteii successo- res moverunt. Vidimus Ciceronem de praetore Murena dicere, cives Romanos desperatas iam pecunias illius ope exegisse; iam vero, si quo tempore illi negotiatores, qui omni modo a praesi- dibus solebant adiuvari, eo erant redacti, ut de exigendis pecu- niis desperarent, quae debuit esse ipsorum provincialium con- dicio? Verum neque publicani neque negotiatores tantum danmi inferebant nationibus indigenis, quantum agricolae et pecuarii, qui item legiones Romanas ex Italia sequebantur. Namque si non solum Romani imperii tutissimum fundamentum, sed pro- vinciarum quoque salus in eo erat, ut quod gladio miles para- rat, colonus aratro teneret, illorum aratorum et pecuariorum, de quibus Cicero agit, prorsus alia erat ratio. Cuius generis fuit C. ille Quinctius, quem idem Cicero®^) dicit cum Naevio quo- dam societatem earum rerum fecisse, quae in Gallia compara- bantur, habuisse autem pecuariam rem amplam et rusticam bene cultam et fructuosam. Qui homines sive singuli erant sive so- 88) Liv. 45, 18. 89) Cic. pro Quinctio, 3, 12. PARS I. CAPVT I. 73 cietatibus iuncti postquam, quidquid agri publici in provincia locabatur, occuparant, quidquid ab indigenis aere alieno op- pressis parvi comparari poterat, cogmerant, idem latifundio- rum malum in provinciam erant pr6pagaturi, quo Plinius di- cit perditam esse Italiam; nam proprium erat eiusmodi prae- diorum, ut non ab agricolis ingenuis sed servorum manu colerentur, aut id quod peius erat, ut, quos agros Massiliensium exempio indigenae rite arare et conserere coeperant, ii nunc aratro et vitibus subducti pascuorum caussa in deserta mutaren- tur. At in eo erat salus provinciae, quod tum quidem quae saltus agrosque occupabant societates civium Romanorum haud dubie in Volcarum agris et Narbonis coloniae vicinia se tene- bant, utpote quae regio et fertilissima totius provinciae et pa- catior tutiorque esset quam reliquae partes. Contra magna illa montium Subalpinorum regio satis habuit, a publicanis et negotia- toribus vexari, et quamquam huius quoque partis civitates ad pe- ditum equitumque copias, quae provinciae imperabantur , non minimam partem contribuere cogebantur, tamen Ciceronis quo- que aetate admodum numerosae videntur fuisse. Cui provinciae Transalpinae sub optimatibus imagini, qualem ex Cicerone potissimum desumpsimus, obstare quidem videtur, quod cum advenisset in illa regione Caesar, de cultu atque huma- nitate provinciae loquitur. At semitam illam Galliae , quam tum tenebant Romani, ob multitudinem civium Romanorum, ob Grae- caruip civitatum divitias et humanioris vitae splendorem, ob linguam Latinam per commercii usum et indigenarum in Ro- manis exercitibus militiam inter provinciales vulgatam speciem quandam cultus atque humanitatis novo praesidi obtulisse, quis negaverit? Laetum sine dubio aspectum praebebant quae per oram maritimam sita erant oppida advenae ex Italia advecto, si palliatorum Graecorum videbat agiiitatem et mercium ex omni terra allatarum abundantiam, si inter togatos Narbonis colonos Romano sermoni, Romanae disciplinae, Romanis moribus occur- rebat, si in eodem Narbone braccatorum sagatorumque indige- narum multitudinem, quin etiam comatorum Gallorum rudem videbat populum, qui Rritannicas merces ex septentrionibus advexerant; at quantum discrepuit ab hoc aspectu interio- ris terrae condicio, ubi per omne iliud fertilissimae regionis 74 PARS I. CAPVT U. spatium ne unam quidem urbem Italico sive Graeco more habi- tatam inveniebat, nihii nisi oppida ilia Gallica ex ligneis casis composita et omni cultu carentb, in iisque populum oppressum ab exteris, desperatis bellis fessam et omni bumani(M*e pubiico instituto privatam. Ex qua provinciae Narbonensis condicione quid novi intra paucos annos unius viri consiiio atque institutis evenerit» iam erit videndum. €}iipiit II. De provinciae Narbonensis forma a lulio Caesare et Augusto constituta. Quo terapore C. lulius Caesar pro consule in provinciam venit Transalpinam sive initio anni a. Ch. 58 a duabus parti- bus in magnorum bellorum periculo versatam eam esse vidi- mus, ab Helvetiis, qui e suis sedibus egressuri provinciae terri- torio imminebant, et ab Ariovisto Germanorum duce, qui cum ulteriorem Galliam ita in suam ditionem vindicaret, ut Romanis ea penitus interdiceret, necesse erat cum iis confligeret. Con- stat autem non solum Helvetiorum iam primum impetum Cae- saris virtute a provinciae finibus esse prohibitum, sed etiam ei- dem Caesari contigisse, ut Germanorum quoque bellum extra provinciae fines sine uUo huius periculo conficeret. Neque nii- nus constat atque inter ipsa Caesaris bella a Cicerone laudatum est^), eam hunc imperatorem secutum esse rationem, ut bellum Gallicum non a provincia tantummodo repelleret, sed ultro Gal- los lacessendo in eorum fines omnia belli mala transferret. Ac tum quoque cum proxime provinciae fines bellaretur, anno 57 a Servio Galba cum Nantuatibus, Veragris Sedunisque prope Octodurum^), anno 56 a P. Crasso in Aquitania^), quamquam 1) Cic. de provinc. consalar. 13, 32. 2) Caes. de b. g, 8, 1. Oros. 6, 8. Plin. hist. nat. 3, 24. 3) Caes. \>. g. 3, 20—27. PARS I. CAPVT II. 75 non omma couseeuti sunt Romani, quae voluerant, isaifm longe aberat, quin inde provinciae pax turbaretur, immo his expedi- tionibus tutiores quam antea fines facti sunt. In eo tantuBt totius Galliae motu, quo a Vercingetorige evocatae ultimum ii- lud Gailiae nationes ad libertatem suam vindicandam inopina re- bellione surrexerunt, bis ipsi quoque provinciae bellum immine- bat. Primum enim cum initio anni 52 media hieme Lucterius, Cadurcorum dux, a Vercingetorige missus esset in Rutenos, unde Narbonem versus eruptionem faceret, repentino tumultu ipsum provinciae caput excitatum esL Sed imperatoris Romani vigilantia et incredibili celeritate ita tum repulsum est pericu- lum, ut qui in alienos fines bellum transferre conati erant, de suis finibus dimicare cogerentur.^) At gravius etiam imminebat periculum, cum post Aeduorum defectionem Vercingetorix Ga- balos Arvernosque contra Helvios, Rutenos Cadurcosque iterum contra Volcas, Aeduos contra Allobroges mitteret simulque principes Allobrogum ad defectionem sollicitaret. Vicit tamen iam tentationem Gallorum provincialium fides atque et Aedui sua sponte cum finitimis congressi, quamquam infelicius pugna* tunt, oppida saltem sua defenderunt, et Allobroges magna cum diligentia fines suos contra Aeduos custodiverunt. ^) Quod vero Saliuvios bello a se victos et Massiliensibus attributos esse Cae- sar obiter commemorat^), id bellum nihil aliud videtur fuisse, quam una ex illis expeditionibus, quas contra latrones monta- nos Romanis quoque continuo gerendas fuisse supra vidimus. Quam ob rem non mirum est, quod rarissime tantum in Cae- saris de bello Gallico commentariis provinciae Narbonensis fit Hientio, atque cum ob alias rationes verisimile sit, ante bellum civile in huius provinciae condicione nihil esse mutatum, com- mentarii autem illi sine dubio anno 51 a Caesare sint editi^), facile intellegas, quomodo fiat, ut ne de rebus quidem a Cae- 4) Caes. b. g. 7, 7 sq. 6) Ibid. 7, 64 sq. ^ 6) Caes. de beU. civ. 1, 35, si quidem pro lectione codicnm: bello victas Gallias legendum est bello victos Sallyas^ quam Glandorpii con- iectnram recte recepisse mihi videtur Nipperd&y. 7) Ofr. Mommsen, Roem. Gesch. 3, 694 not. ; aliter iudicat Fischer, Zeittafeln p. 261 sq. 76 PARS I. CAPVT II. sare post beilum in provincia institutis quidquam in ea huius libri parte inveniamus, quam ipse Caesar conscripsit. Quid quod, quamquam pius semel^) de evocatis a se ex provincia militibus Caesar dicit, nusquam tamen mentionem facit eorum militum, quos ex Transalpinis i. e. provincialibus Gallis dele- ctos, Romano autem more armatos instructosque in propriam iegionem, cui Alaudae nomen imposuit, congregavit et civitate donavit.^) Qua de re, quae non solum ad bellum gerendum, sed ad civilia quoque provinciae instituta summi erat momenti, si Caesar prorsus tacuit, ideo hoc factum esse suspiceris, quod optimatibus, quorum invidiosis accusationibus commentarios suos Caesar opposuit, haec potissimum res gratissimam accusandi materiam praebuisset. Contra nos, si de Caesaris consiliis recte iudicare volumus, ad hoc potissimum institutum animum oportet advertamus: etiamsi enim civitatum Gallicarum condicionem sta- tumque inter media bella Caesar non mutavit, tamen illo modo Gallos et sibi adiungens et Romanae disciplinae assuefaciens validissime praeparabat ad novum rerum ordinem, quem in uni- versa provincia erat introducturus. — Ab ipsius Caesaris com- mentariis si procedimus ad A. Hirtii de fine belli Gallici sup- plementum, ne ibi quidem certiora de civilibus provinciae in- stitutis invenimus. Refert quidem Hirtius^^), Caesarem devicta Aquitania sub finem a. 51 reversum in provinciam paucorum dierum spatio celeriter omnes conventus percurrisse, publicas controversias cognosse, bene meritis praemia fidelitatis atque auxiliorum, quae proximo potissimum erga Vercingetorigem beilo praestitissent, tribuisse; neque vero dicit, qui fuerint illi con- ventus, quae praemia, qui denique privati, quae civitates ea ac- ceperint. Quod quamquam inde possis expiicare, quod rerum beilicarum scriptoris minus intererat, civilium rationem hahere institutorum , tamen videtur probabilius, ne tum quidem Caesa- rem celeriter conventus percurrentem quidquam decrevisse, quod provinciae formam, qualis tum etiam erat, gravius muta- 8) Caes. b. g. 1, 7. 3, 20. 7, 7. 9) Suet. Caes. 24. Cic. ad Att. 16, 8. 10) Caes. b. g. 8, 46. PARS I. CAPVT II. 77 ret, ideoque privatae rationis potius quam publicae praemia illa iudicaverim. Sequuntur iam belii civilis inter Caesarem et Pompeium turbae, et bae quidem per aliquod saltem tempus gravius quam bella Gallica provinciam quoque Narbonensem commoverunt. Erat Caesar sub finem anni 50 in Cisalpinam provinciam pro- fectus, expectaturus, quomodo in urbe res procederent, ibique cum hostilia omnia ab optimatibus contra se fieri comperisset, cum deinde illo, quod a. d. VTI Idus lanuarias a. 49 factum est, senatus consulto bellum aperte ei esset indictum , ex pro- vincia in Italiam transgressus urbem versus exercitum duxit. Constat inter omnes^ quae primum in Italia superiori, quae de- inde in ipsa urbe post Caesaris in ea adventum evenerint. At eodem anno in provincia quoque Narbonensi acriter est pugna- tum. Ubi primum enim res ad bellum vertit, perscriptum est senatusconsuitum, quo cum aiiae provinciae Pompeianis decerne- rentur tum provincia Transalpina L. Domitio Ahenobarbo, qui anno 54 fuerat consul. ^^) Is vero tum quidem abstinuit abire in provinciam sibi decretam Corfiniumque se contulit Pompeii caussam hoc loco defensurus, at cum id minime contigisset, immo ipse a Caesare esset captus, ubi primum libertatem vi- ctoris venia concessam habuit, dum Caesar Homam pergebat, in provinciam se contulit. Ibi interea per C. Fabium legatum, qui cum tribus legionibus circa Narbonem biemarat, facile qui- dem in fide Caesaris servatum erat, quidquid Gallorum et Ro- manorum ibi degebat; contra Massilienses cum frustra primum sperassent, fore ut, dum omne imperium Romantun in duas partes divisum esset, ipsts liceret, libera consilia servare, mox adducti sunt, ut a Pompeii partibus starent Admoniti enim iam initio belli a Pompeio, ut suorum in eos beneficiorum me- mores essent, postea a L. Vibullio Rufo, qui item Corfinii a Caesare et captus et dimissus erat, Domitium autem praecesse- rat, permoti erant, ut portas Caesarianis clauderent expectantes, dum ipse Domitius ad sustinendum bellum apertum adveniret. Quae ubi primum Caesar comperit, cum iam statuisset, ut ex occidente prius Pompeianos pelleret quam ipsum Pompeium in 11) Caes. b. c. 1, 6. Cic. ad fam. 16, 12. Suet. Caes. 34. Nero 2. 78 PARS l CAPVT n. orientem sequeretur^ proficiscitur ab «rbe Massiliam versas ten- taturus, ' a Pompeii partibus eam avertere. At dum cun Grae- corum summis magistratibus de pace agit, ad?entt Massiliae Do- mitius cum parva classe, quam in Italiae ora a privatis co^ge- rat, recipitur a Graecis et praeficitur urbi ad dimicandum cuai Caesare paratae, ut quae iam ante Caesaris adventum Albicos sive Albioecos finitimos sibi obnoxios ad defensionera adscivis- set, copiis autem navalibus antiquitus optime esset instructa. Inutile est singula repetere, quae de variis eius quae iam se- quebatur obsidionis casibus ipse Caesar exposuit, atque satk habemus commemorasse, medio circiter mense SextUi postquam primum absente in Hispania ipso imperatore legati Trebomiiis terra, D. Brutus mari urbem oppugnaverunt, Massilienses quam- quam fortissime dimicantes ab utraque parte oppressos reverso ex Hispania Caesari se dedisse.^^) Is autem tum quidem satis habens armis omnibusque bellicis copiis exutos et pecunia muN ctatos, libertate tamen concessa, duarum legionum prae^io continere, quid de victae urbis territorio statuendum esset, in confecti belli tempus remisit — Ceterum per omne Massiliae oppugnatae tempus reliqua provincia prorsus qnieta fiierat, ne- que minus per universum bellum civile eandem fidem servavit. Alaudarum vero legio non solum per omne bellum civile con- tinua fide secuta Caesarem est, sed etiam post eius mortem fidem Caesari servatam ad Antonium ta^anstulit. « Devicto Pompeio cum de summa rerum iam esset decre- tum, cogitare potuit Caesar de novo ordine per omne imperium Romanum introducendo. Cuius novi ordinis fui^ame&ta uttque a lulio Caesare esse iacta, nemo est, qoi negaverit; at cum ad immensum hoc opus inter ea beila, quae ciim reliquiis Pompe- ianorum in Aegypto, Africa, Hispania gerenda erant, nunquam continuum tempus liberum ad ordinanda cmlia instituta ei esset, cum deinde quae ipse inceperat, praematura eius morte inter- rupta sive a triumviris reipublicae constituendae ^e ab Au- 12) Cfr. de bello Massiliensi Caes. b. c. 1, 34—36. 2, 1—16. 22. Dio 41, 19. 25. Flor. 4, 2, 23—26; de MassilieDsium sorte vid. Oros. 6, 16. Liv. epit. 110. Cic. Phil. 8, 6, 18. 13, 15, 32. ad Att. 14, 14. de off. 2, 8, 28. Strabo IV. p. 181. PARS 1. CAPVT H. 79 gusto perficererrttif, cum denique de permultis iisque gravissi- mis rebtts a Caesare institutis qui illitis temporis histodam no- bis tradideruiit, aut prorsus taceant aut obtter tantum atque minus accurate referant, difBcile est, quae ipse Caesar institue^ rit, quae successores eius Caesaris nomine, accurate distinguere. Itaque si quae provinciae Narbonensis in lulii Caesaris institu- tis pars fuerit qufterimros, non desuM quidem, quae summi mo- menti res a veteribus scriptoribus diserte ad ipsum Caesarem referantur quasque mofmm^torum i«6criptor«m fides suppedi" tet, sed neque usquam relatum iaveneris ea, quae in bac pro^- vincia Caesar novavit, ad unum quoddam consilium pertinere, neque traditur, quo anno huic de qua agimus Oalliae Trans- alptnae parti Caesar consuluerit, neque denique certo potest definiri, quae a quoque mortui Caesaris successore incepto ab boc operi sint adiecta. Nihilo vero minus dummodo, quaecun- que hic illic dispersa deprehendimus argumenta dfligenter eoi- ligamus, inter se comparemus, ad universi imperii Romani sta- tum, q«i iHa aetate erat, referamus, cognoscemtis , quomodo nostrae prorinciae perfecta siit nova condicio. £t prinram quidem ad dilncidandam hanc quaestionem uti- Hssimum erit inquirere, num constituta nova provinciae forma certis^qniboddam temporis terminis possit definiri. Vidimus au- tem ante captam Massiliam in statu provinciae nullum mutatae condicioois vestigium posse deprebendi, neque magis ipso captae iHius urbis momento quidquam de eius agro esse statutum. At eodem loco, quo Dio hoc refert^ adicit, posteriore quodam de- creto omnia praeter libertatis nomen Caesarem MassilieiisibHs abstulisse^), unde consequitur, agro quoque, quem antea ha- buerant, eos esse mulctatos. lam vero quo tempore hoc Cae- sar decrevit? Quod desumere possumus ex Suetonii illo loco, quo de deductis in Narbonensem Galliam coloniis haec dicit^*): ptiier Tibern, qmesior €. Oaesaris, Alescandrino bell^ classi praepositus plurimum ad vicioriam coniulit; quare ei poniifex 13) Dio 41, 25: xal og (sc. o KataciQ) insLvmv (sc. Tmv Maaaa- Xianmv) xots (l^v td tB onXa ^tal tag vavg td ts ;upiJ|ttairof dtpSLXsto' vatSQOv dl tial td Xoind ndvta nXrjv tov trjg iXsvd^sgtag^ ovoiiatog, 14) Suet. Tib. 4. 80 PARS I. CAPVT II. in locum P. Scipionis suhsUluius ei ad deducendas in Galliam colonias, in queis Narbo ei Arelaie erani, missus esi; tameti Caesare occiso cunciis iurharum metu aboliiionem facii decer- neniibus eiiam de praemiis iyrannicidarum referendum censuii. Unde haec coUigas: cum beUum Alexandrinum inciderit anno a. Ch. 47 > apparel missum in GaUiam esse TL Claudium noa ante annum 46; cum autem eo tempore, quo occisus est C. Caesar, Ti. Claudius iam reversus esset et in senatu sederet, necesse est absolverit tum negotium sibi mandatum; ergo fuit in GalUa Narbonensi annis 46 et 45, atque anno a. Ch. 46 initium factum est mutandae provinciae formae a deducendis quibusdam civium Romanorum coloniis. Quod initium fieri non potuit, nisi de agro JMassiUensium erat decretum, quia in hunc agrum coloniae illae deducebantur; ergo eodem UIo anno et vetus territoru provincialis status est sublatus et novus in- stitutus. — Quo modo si initium invenimus, restat ut finem eius operis quaeramus. De qua re si veteres geographos conferi- mus, apparet, non modo Pomponium Melam, qui anno fere p. Cb. 40 librum suum conscripsit, sed etiam Strabonem, qui quartum operis sui librum, quo continetur nostrae provinciae descriptio, confecisse se indicat annis p. Ch. 18 et 19^^), ab- solutam vidisse GaUiae Narbonensis formam. At multo propius accedemus ad terminum quqm quaerimus coUata ea, quam Pli- nius in historiae naturalis Ubro tertio (cap. 5) dat, provinciae descriptione. Qui cum et in ipso eo capite roensuras a se in- dicatas ex commentariis Agrippae desumptas esse profiteatur et in auctorum, quos secutus sit, indice Agrippam nominet, non potest esse dubium, quin forma a Plinio exhibita maximam par- tem eadem sit atque iUa, quam Agrippa vidit et in commenta- nis suis descripsit. Constat autem, pro fundamento commen- tariorum suorum Agrippam ea habuisse, quae invenerant orbis terrarum UU dimensores, qui a lulio Caesare instituti opus 15) Describit Mela Galliam Narbonensem II. 5. 16) Strabo IV. p. 206: noivTae d' ^navas {rovg NmgiTtovg xal TavQ^iTtiovg) t&v iviSriv TuxtttdQOfimv Tt^BQiog xorl o aSsXtpog avtov jdQovaog &BQs£a fbtoT, &at^ ijdr} tQltov tial tQia%oatov hog iativ, i^ ov 'Ka&' 'qav%£av ovtsg ditevtantovai tovg q^oQOvg, Devicerunt au- tem gentes Alpinas Tiberius et Drusus annis a. Ch. 16 et 15. PARS I. CAPVT II. 81 suum ex omai quidem parte absolverunt anno a. Ch. 19, occi- dentem vero, cuius pars erat Narbonensis provincia, iam a. 27 dimensi erant^*^); neque minus constat, illud dimensorum opus ipsius M. Agrippae consiliis esse peractum. Unde consequitur, quae in Piinii descriptione de provincia nostra continentur, nisi aperte originem produnt posteriorem, recedere utique usque ad annum a. Ch. 27. lam vero produnt posteriorem originem nomina oppidorum Luci Augusti et Augustae Tricastinorum, quae cum in imperatoris honorem Augusta sint appeilata, ipse autem im- perator titulum Augusti anno demum 27 assumpserit, non ante hunc annum potuerunt constitui. Atque revera inter annos a. Ch. 27 et 22 Augustum complura in hac regione instituisse, inde apparet, quod reliquas quidem provincias, quas senatui destinarat, anno 27 senatorias esse iussit, Narbonensem vero usque ad annum 22 sibi retinuit^^'); ergo anno 22 demum ita constituta ea erat, qualem esse voluit Augustus, et hic annus extremus perfecti novi ordinis est terminus. Progredientes igitur ab anno a. Ch. 46 incipiamus a coio- niarum illa per Ti. Claudium deductione. Vidimus nominalim Suetonium duas tantum recensere colonias, Narbonem et Are- latem simulque indicare, eodem tempore alias quoque esse con- ditas. Hae quae fuerint, ex Pomponio Mela et Plinio faciie potest inveniri, scilicet a dextra Rhodani parte Baeterrae, a si- nistra Arausio et Forum lulii; cum enim ab iliis scriptoribus cognomina indicentur Narbonis Decumanorum, Baeterrarum Se- ptimanorum, Arelatis Sextanorum, Arausionis Secundanorum, Fori lulii Octavanorum, apparet eodem consilio eodemque tem- pore has colonias esse constitutas eorumque cognomina de- sumpta a legionibus Caesarianis decima, septima, sexta, secunda, octava; praeterea Forum lulii conditum esse vivo lulio Caesare inde vides, quod commemoratur ea colonia in duabus epistulis a. L. Pianco a. 43 e Gallia Ciceroni missis. ^' **) Ceterum omnes illas colonias Mommsen suspicatur non ex ipsis legionum, qua- 17) Cfr. Ritschl, die Vermessung des roem. Reichs unter Augu- stas in Rheinisch. Museum 184=2 p. 481 sqq. imprimis p. 494. 17 a) Dio 53, 12. 54, 4. 17 b) Cic. ad fam. 10, 17. Herzogr, Galliae Narb. hist. ^ 82 PARS L CAPVT U. rum nominibus insignes sunt, veteranis composiUs esse, sedea nomina in honorem tantum legionum esse indita, quoniam veri- simile sit, veteranos illos in Italia potius quam in Gallia agros accepisse. Quod eo magis videtur accipiendum, quia legiones saltem decima et sexta recensentur inter eas, quae anno 45 in Hispania bellum gesserunt, unde fit, ut cum triumphum de Hispania non ageret Caesar ante diem III Idus Octobres eius anni, non potuerint antea colonorum ioco in Galliam deduci^^); si autem deductae essent post hanc diem, necesse esset TL Claudius perfecisset tot coloniarum deductionem trium vel quat- tuor mensium spatio, quod fieri non potuiU Apparet autem, multo magis interfuisse proviuciae, colonos de plebe urbana elegi, quam ex veteranis legionum illarum, quae ut ^coelo di- ruendo pares' erant, ita colendae terrae et dvilis vitae consuetu- dini minus aptos se praestabant. Ceterum sive veteranl fuerunt, qui deducti sunt, sive e plebe urbana vel Italica, civium Ro- manorum utique constitutae sunt omnes hae coloniae. Ad sin- gulas autem quod attinet, de Narbone Martio cum supra iam dixerimus, non est quod hoc loco longius disseramus; fuisse, quod antiquum illud imperii Romani in his regionibus propugnaculum, cum ad Caesaris bclla haud dubie satis ma- gnum militum suppeditasset numerum, novis colonis augeretur, nemo non intellegit. Baeterrae autem, quod Volcarum Are- comicorum oppidum fuisse supra vidimus, sitae in monte latis eius regionis campLs imminenti ipsius lod natura bene muni- tae erant^^) et praeterea cultura vini iam tum inclitae.^) Ne- que minus culturae apta erat, quae in Cavarum finibus haud longe a confiuentibus Rhodani et fluvii Aegues condita est Arausio eademque, utpote sita ad coUem facilem munitu, quem per omne medium aevum munitum esse constat, et ipsa idonea propugnaculo, si quod ex gentibus Alpinis nondum domitis im- mineret pericuium. Arelas vero, cuius opportuno navigationi :18) Comment. de belL Hisp. 12. 30. 42. Quas legiones in Hispa- nia non recens delectas esse sed ez veteribus militibus compositaS) vides ez capp. 30 et 42 eztr. 19) Itaque noXi^ datpaXijg dicitur a Strabone IV. p. 182. 20) Plin. hist. nat. 14, 8, 6. PARS I. CAPVT n. 83 sita iam Caesar contra Massilienses usus erat, cum eo ipso loco sita esset, unde in diversa ostia Rhodanus dividitur, et omni per illud flumen commercio , quod a Luguduno mare versus de- scendebat, fruebatur et ipsa, quaecunque in agris sui^ prove- niebant, facile ad mare provehebat. Forum denique lulium, quae colonia Classica appeiiabatur ac Pacensis^^), cum unicus Romanorum per sinum Ligusticum portus esset, destinatum erat cum ad tutandum a piratis iliud litus tum ad recipiendam classem Romanam,. quae per mare Tyrrheniun esset disponenda. £x quibus coloniis, ut supra iam diximus, Raeterrae, Are- late, Forum lulii agrum habebant, qui antea fuerat Massilien- sittm; namque constiterat postremo tempore huius urbis terri- torium ex coioniis Graecis per oram dispersis, ex Avenione et Gabellione ad inferiorem Druentiam sitis, ex Oxybiis Deciati- busque ab Opimio olim MassUiae assignatis, ex Volcis Areco- micis Helviisque a Cn. Pompeio, ex Salluviis denique a lulio Caesare adiectis sive ex omni agro qui intererat inter Agatham et Nicaeam, inter montis Cebennici partem orientaiem, Druen- tiam infariorem, montes Salluviorum et sinus Gallicum Ligusti- cumque. At huius territorii non nisi minor pars a tribus illis coloniis est occupata: ergo quaeritur, quid de reiiquo Massi- iiensium agro factum sit Retinuisse eos quaedam quamvis pauca, generali modo indicat Strabo , si sua quidem aetate Mas- siliensium libertatem in eo constitisse dicit, ut neque ipsi ne- qae qme pro svbditis habeani loca rectoribus provinciae sint sttbiecta.^^) lam vero si singillatim inquirimus, quae adempta, quae relictji sint, utrum solus lulius Caesar an Augustus quo- que ademerit, magnopere quidem nos iuvabunt Plinius, Strabo, Mela, neque tamen fleri potest, quin praeter scriptorum testi- monia monumenta quoque inscripta sive lapides et nummos ad- hibeamus. Monumentorum vero testimonium cum maxime po- situm sit in cognominibus oppidorum, quae in iis multo fre- quentius deprehenduntur quam apud scriptores, omnium primum exponendum est, quomodo intellegenda sint eiusmodi cogno- 21) Plin. hist. nat 3, 5. cfr. infra append. epigraph. n. 183: Fo- rum luUi Pacatum. 22) Straho IV. p. 181. 6* -1 84 PARS I. CAPVT U. mina. Cuius quaestionis fundameotiim exhibet Velleius^) dicens coioniarum militarium et caussas et auctores ex ipsarum praeful- gere nomine, atque, ad colonias quod attinet, pro insigni buius dicti exemplo habuimus coloniam Classicam Octavanorum Forum lulii. At quod de coloniis militaribus dicit VeUeius, ad municipia quoque et civium Romanorum et Latinorum sive in Italia sive in provinciis constituta licet adbibere. Auctor autem sive coloniae sive municipii cum liberae reipublicae temporibus primo quidem loco populus Romanus, secundo autem is fuisset, qui constituerat, imperatorum aetate solus princeps erat, sub quo quodque oppi- dum constituebatur, neque unquam permissum videtur ulii bomini privato, si deducendae coloniae propositus erat» bonorem sibi mandatum nomine oppidi indicare. Neque vero magis ipsis op- pidis licuit, quibus ornari volebant nominibus, ea proprio arbi- trio assumere; immo extant exempla, unde permissu sive se- natus sive imperatoris eiusmodi nomina assumpta esse diserte dicuntur.^^) Denique non desunt oppida, quae si complurium principum beneficiis gaudebant, a pluribus principibus nomina babuerint. ^^) Cum qua ratione primum vides colonias illas a Ti. Claudio deductas optime convenire, cum babeamus in in- scriptionibus colonias luliam Paternam Narbonem Martium, luiiam Paternam Arelatem, lulias Baeterras, Firmam luliam Secunda- norum Arausionem, Forum lulii Pacatum. ^^) Deinde si reliquum Massiliae territorium perlustramus, Aquas Sextias Salluviorum vi- demus appellatas esse et coloniam luliam et coloniam luliam Au- gustam^^); Nemausum Volcarum Arecomicorum coloniam Augu- stam^^), contra Avenio, Cabeliio, Antipolis nomina non exbibent. Inter quae loca longe maximi momenti erat Nemausus, quem qui constituerit, inprimis interest cognovisse. De quo si lapidum modo inscriptorum rationem baberes, qui quot equidem reperi, 23) Vell. Paterc. 1, 14. 24) Dio 64, 23. Tac. Ann. 14, 27. 26) De omni hac quaestione cfr. Borghesi, sulla iscrizione Peru- g^ina della porta Marzia in Archivio storico italiano XVI. 1860 pref. p. Lxxxix--cvin. 26) Cfr. append. epigr. nn. 1. 82. 183. 338. 27) App. epigr. nn. 28. 378. 366. 28) App. epigr. n. 137 pass. PARS I. CAPVT II. 85 Augiistam omnes appellant, boc oppidum ab Octaviano Augusto necessario diceres conditum. Nibilo vero minus Mommseno ^^) erit assentiendum, qui nummorum praesertim testimonio insi- stens probavit, non Augusto, sed lulio Caesari originem banc urbem debere. Extant enim nummorum Nemausensium, quae sub Homanorum imperio signata sunt, duo genera, alterum et argenteorum et aeneorum, qui ex una parte caput galeatum prae se ferunt, ab altera inscripti sunt col-nem, pondus au- tem exhibent Massiliense, alterum admodum frequens aeneo- rum tantum, qui in adversa parte ostendunt capita Octaviani et Agrippae inscripto nomine imp-divi-f, in aversa crocodilo in- signes sunt et inscriptione col-nem, signati autem ad pondus Romanum^*^); e quibus generibus nemo non videt, iliud tem- pore prius esse quam hoc, quoniam illud et argenteorum quo- que nummorum ius comprehendit et pondus in iis habet Mas- siliense. Si autem ante Octaviani aetatem extitit coloniae Ne- mausi nomen et ius, necesse est aut a lulio Caesare aut a triumviris reipublicae constituendae sit constitutum, quia ante captam Massiliam nihil aliud quam oppidum Massiliensibus sti- pendiarium erat Nemausus; iam vero triumviri ut totam Italiam iegibus agrariis deductisque in colonias militibus turbarunt, ita nisi forte leges lulias defuncti Caesaris exequebantur, in pro- vincias neque civitatem Romanam neque latinitatem propagarunt. Est igitur ab ipso lulio Caesare repetendum coloniae Nemausi ius huiusque iuris ea pars, qua permissum erat Nemausensi- bus, ut proprio nomine nummos signarent argenteos. Cum au- tem eius coioniae territorium pars fuisset agri Massiliensis ea- que pars optima, fieri non potest, quin conditam esse hanc co- loniam statuamus eodem tempore, quo omnino de urbis Grae- cae sorte Caesar decrevit. Coloniae vero ius nihil aliud fuisse quam latinitatem titulo honorifico auctam et apparct ex iure propriorum nummorum quod Latinarum tantum coioniarum erat, et diserte testantur tam Strabo quam Piinius.^^) Atque 29) Mommsen, Roem. Gesch. 3, 533. Roem. Munzwesen 676 sq. 30) Catalogam omnium nummornm Nemausensium dat De la Saus- saje, Numism. p. 154 sqq. 3t) Strabo IV. p. 186. Plin. 3, 5. 86 PARS I. CAPVT U. prorsus eadem ratio est Cabellionis; nam huius quoque ci- vitatis nummos habemus non solum aeneos Augusti aetatem profitentes, sed argenteos quoque ad Massiiiensium pondus eo tempore signatos, quo M. Aemiiius Lepidus post Caesaris mor- tem hanc provinciam rexit sive inter annos 44 et 42.'*) Qui- bus in nummis sicut eodem modo atque in Nemausensibus co- lonia dicitur Cabellio, ita ex inscripto Lepidi nomine, cum ipsum Lepidum eam constituisse nullo modo possit probari, ante Cae- sarem vero Massiliensium is locus fuerit, apparet ad Caesarem dictatorem referendum esse buius quoque coioniae ius. Quae Nemausi et Cabellionis exempla ad diiudicandam de reliquis oppidis quaestionem haud parvi sunt momenti. Et Aquas quidem Sextias sub Augusto oppidum Latinum fuisse scimus ex Piinio. Latinum autem oppidum cum fieret ex ca- stelio, necesse erat augeretur territorio idque et ipsum fieri non potuit nisi impensa Hassiliensium. lam vero cum haec colonia et lulia appelletur et lulia Augusta, difficile est diiudi- catu, ab utro ex his repetendum sit id ius. Quae de oppidis luliis et luliis Augustis quaestio cum ad omne imperium perti- neat Romanum, a viris doctis plus semel est perpensa, certio- rem vero legem, quae et ipsius rei naturae consentanea est et frequentibus exemplis probatur, invenit Borghesi^'), eaque haec est: quae lulia dicuntur oppida nomen duxerunt aut a C. lulio Caesare dictatore, sive ipse ea constituit sive constituerunt e lege lulia triumviri, aut a C. luiio Caesare Octaviano ante an- num 27» ex quo anno hic Augusti titulum et ipse assumpsit et ad eas res solebat transferre, quas suo nomine insignes esse volebat. Unde consequitur, Augusti quidem nominis originem nusquam esse incertum'^), contra luiium si quid dicitur neque 32) De la Saussaye p. 142. 38) Borghesi loco supra (not. 25) notato. 34) Be nominis origine si dicimus, caveaa ne de ipsius oppidi origine cogites; ut enim non est dubium, quin ex Nemausi cognomine coloniae Augustae consequatur, Augustum id cognomen^edisse, ita nequaquam inde concludas, caussam inditi cognomiais semper esse primam oppidi originem. Qui nomen indidit imperator plerumque quidem primus erat auctor, interdum vero auctor beneficioTam oppido pridem condito collatorum. PARS I. CAPVT II. 87 diserte lulium Paternum, semper ex aliis argume^tis esse co- gnoscendum, quid sub hac lulii denominatione lateat. Denique si quod oppidum dicitur lulium Augustum» modo indicatur, ra- tionem coloniae habuisse et Divum lulium et Augustum, cuius rei exempla profert Borghesi Perusiam et Beneventum, modo, id quod probatur exemplo coloniae Augustae luliae Philippensis, duobus illis nominibus solus significatur C. lulius Caesar Augu- stus, diiudicanda autem sunt eius modi quoque exempla ex aliis argumentis quam ex meris cognominibus. Quae •si ad Aquas Sextias adhibemus, pro eiusmodi argumento nobis est, quod, ut iam indicavimus, Aquarum Sextiarum condicio aeque ac Nemausi et Cabellionis a|;ctissime iuncta erat cum rebus Massiiiensibus, de quibus Divus lulius decrevit, non Augustus, idque tam grave nobis est argumentum> ut statuendum credamus, quaecunque loca in Massiliensium territorio olim sita inter Latina oppida Plinius recenset, eorum latinitatem repetendam esse a lulio Caesare dictatore, quia fieri non potuit, quin qui vetus ius mu- tavit, eodem tempore novum ius tribueret; in quo numero sunt An.tipolis e coloniis Graecis, Avenio ex antiquioribus Mas- siliae possessionibus Gallicis, Alba Helviorum, Glanum Li- vii, Caenicenses, Anatilia ex agro a Romanis adiecto. Quibus accedit Forum Voconii, quod aeque ac Forum lulii iam anno 43 commemoratur in litteris a Planco ad Ciceronem datis.^^) Ergo ipsae Aquae Sextiae si et luliae dicuntur et lu- liae Augustae, a Divo lulio donatae sunt iure Latii, ab Augusto auctae commodis. lam vero possis dicere, quod Nemausus et Cabellio, respublicae a Caesare dictatore constitutae, propriorum uummorum ius habuerint, Aquarum autem Sextiarum, Avenio- nis, Albae Helviorum, Fori Voconii nulli extent nummi, inde esse concludendum, haec oppida iatinitatem eo demum tempore accepisse, quo proprios nummos signare desierunt oppida Latina sive post annum a. Ch. 23. At etiamsi concedo, non fortuito casu factum esse, ut nummi Aquenses, Avenienses etc. ad nos non pervenerint, inde necessario illud concludendum esse nego; nam quod concessum a Caesare habebant civitates Latinae proprios nummos signandi ius, id non coactae sunt exercere, atque ex mira 35) Cic. ad famil. 10, 17. cfr. supra not. 17 a. 88 PARS I. CAPVT II. iiuniinorum iliorum Nemausensium frequentia perspicuum est, intellexisse ea oppida, commodius esse, unius oppidi provincia- lis nummos pro communibus recipere quam proprios in quoque oppido signare. — Denique infra (p. 94) videbimus, ex Strabo- nis quodam loco (IV. p. 203) apparere, Ligures Alpibus vicinos stipendiarios a Caesare esse relictos; at eorum numerus non potuit non exiguus esse, cum in eadem regione oppida civium et Latinorum et Romanorum longe praevalerent. Ligurum vero condicio inferior inde facile explicatur, quod tum minus quam reliqua provincia erant pacati. Amiserunt ergo Massilienses Caesaris dictatoris decreto cum quaecunque in interiori terra possederant, tum ex maritimis sta- tionibus Antipolim et Agatham, ex quibus illam vidimus factam esse Latinam^^), Agatham autem Plinius, cum dicat quondam fuisse Massiliensium , exprimit sua aetate non iam fuisse, neque vero adicit cui alii loco sit attributa. Contra relictae sunt Graecis Aihenopolis et Nicaea ; namque illud Plinius simpiiciter dicit op- pidum Massiiiensium , suo tempore in hac condicione id fuisse testaturus, Nicaeam autem, quamquam loci ratione pertinebat ad Itaiiam, Strabo testatur sua aetate in Massiliensium fuisse potestate. Praeterea ex insulis Stoechades quidem Strabonis ae- tate^^) et ipsae erant Massiliensium , contra Planasia et Lero, ubi idem Strabo dicit constitutas esse xcctoiTciag^^) , utrorum fuerint stationes, Massiliensium an Romanorum, incertum est. ^^) Habemus igitur iam non solum omnem fere oram mariti- mam, sed etiam interioris terrae partem haud contemnendam annis 46 et 45 ordine prorsus novo constitutam. Unde si se- ptentrionem versus progredimur Caesaris vestigia prementes, a sinistra quidem Rhodani, ubi de montibus Salluviorum descen- dimus, primum incidiraus in oppidum, quod a Plinio dicitur 36) Idem exprimit Strabonis illud (IV. p. 184): ^ S' 'AvrinoXig rmv lxaXi(oxC8(ov i^sroiSsTcit, quo non continetur Italiae adnumeratam esse Antipolim) sed Graecae origini quasi exemptam et Italico modo esse constitutam. 37) Strabo IV. 184 sq. 38) Ibid. IV. 185 init. 39) Quae in insula Lerone extat inscriptio bilinguis procuratoris Augusti (app. epigr. n. 316) nihil probat. PARS L CAPVT II. 89 Alebece Reiorum Apollinarium et hodie est Riez (dep, des Basses AlpesJ. Cuius oppidi, cum Strabo^®) Albienses sive Albioecos pone Salluvios septentrionem versus dicat habi- tasse, iam Valesius^^) non solum ab hac gente nomen Alebece deduci voluit, sed etiam Albioecos nihil aliud esse censuit quam Albicos illos, quos Caesar^^) refert et antiquitus in fide Massi- liensium fuisse et insigni fortitudine Massiliam contra suos mi- lites defendisse, neque est quod hanc coniecturam receptam ab Anvillio, Valckenario, Uckerto^^) reiciamus. lam vero in lapi- dibus^^) hoc oppidum dicitur colonia lulia Augusta Reiorum Apol- linarium***); habemus igitur de eius origine eandem ac de Aquis Sextiis quaestionem, quae simili modo est diiudicanda : conferenti enim, quod oppida Reiis vicina Apta Vulgientium et Car- pentoracte Meminorum, quae loca sicut Alebece sita erant inter montes illos, qui Druentiae vallem ab utraque parte cingunt, luiia dicuntur in inscriptionibus^^) atque inter Latina oppida re- censentur a Plinio, apparere mihi videtur, et gentes Vulgientium ac Meminorum a Caesare iussas esse considere in oppidis Apta et Carpentoracte donatis iure Latii et eodem modo eodemque iure Albicis sive Albioecis attributum quidem esse a Caesare oppidum Alebece Reiorum Apollinarium, perfectam autem esse eam iuris mutationem in civitate Reiensi ab Augusto. Cui coniecturae possis quidem obicere, Albicos, qui acerrime contra Caesarem pugnarint, ab hoc non potuisse Latio donari; at latinitatem a Caesare per provincias non solum praemii loco, sed ex universa 40) Strabo IV. p. 20.3. 41) Hadrian. Valesius Notit. Gall. p. 9. 42) Caes. b. civ. 1, 34. 66. 67. 2, 2. 43) D'AnvilIe, Notice de Vancienne Gaule p. 46 sq. Walckenaer, Geographie ancienne des Gaules 1, 266 sq. Uckert, alte Geogr. 2, 2, 298 sq. 44) App. epigr. nn. 113. 392. 44 a) Nominis Reiorum ApolUnarium caussa ignota est. 46) App. epigr. nn. 415. 421. 422. Coloniam luliam Meminorum (app. epigr. n. 415) eandem esse ac Plinii Carpentoracte Meminorum non potest esse dubium, quoniam in exigua Meminorum civitate de daobus oppidis Latinis non potest cogitari. 90 PARS I. CAPVT II. imperii Romani ratione esse propagatam infra docebimus. Ipsa autem Alebece et Carpentoracte nomina Gallica quod in inscri- ptionibus Latinis non inveniuntur, forma barbara explicat. His civitatibus qui deinde finitimi erant Vocontii, Stra- bone quidem auctore et ipsi babuerunt ius Latii, a Piinio au- tem foederata civitas dicuntur fuisse. Quae inter se non pu- gnare, infra erit exponendum; boc loco satis habemus inquirere, quis ex stipendiariis Latinos reddiderit Vocontios. Recensentur autem apud scriptores oppida Latina Vasio etLucusAugu- sti, quibus ex inscriptionibus accedit Dea Augusta. £x qui- bus cum Lucus et Dea nomen Augusti aperte profiteantur, noa dubitamus, ab Augusto horum oppidorum ius repetere. Quod vero Vasio in lapidibus dicitur colonia lulia Augusta Vasiensium, nonne eo ipso discrimine videtur significari, Vasionem iam a Caesare esse constitutam, deinde, cum sub Augusto esset, quod iterum de Vocontiis decerneretur, eodem tempore quo duo nova oppida in iis condita sunt, Vasionem quoque novis beneficiis nescio quibus esse donatam ob eaque cognomini coioniae luliae adiecisse memoriam Augusti? Itaque quidquid praeterea de Vo- contiis statuit Caesar, quin eorum quoque pristinum statum mu- taverit et Vasionem oppidi Latini iure constituerit, non dubito. Liceat autem admonere, foederatae civitatis ius necessario praemii loco obvenisse iisdem Vocontiis, qui Fonteii aetate contra Roma- nos rebellaverant, unde consequitur, aliquo tempore post Fonteium insigni modo fidem Romanis praestantes in gratiam eos rediisse. Quod vix alio tempore fieri potuit quam inter Caesaris bella Gallica, sive in illo Vercingetorigis bello, quo provinciae finibus hostes appropinquaverant et provinciales quoque ad seditionem lacessiverant. Fuerunt utique in bac caussa Ailobroges, quos supra (p. 75) vidimus, cum a Vercingetorige summo opere ad de- fectionem impulsi essent, nunquam desiisse insigni modo Romanis fidem servare. Habebant autem pro capite civitatis suae Ailo- broges Viennam, sitam ad Rhodani ripam inter confluentes Isarae et Araris; at de Viennensis quidem iuris origine neque scriptores neque lapides inscripti, quamquam magnus horum nu- merus hodie quoque extat, certiores nos faciunt, unde fit, ut denuo ad nummorum testimonia sit refugiendum. Reperti enim sunt intra provinciae fines nummi aenei inscripti in parte ad- PARS I. CAPVT II. 91 versa litteris imp-divi-f, in parte aversa C'i-v^®), qui non possunt non attribui coloniae luliae Viennae et tempori Caesaris Octaviani ante assumptum Augusti titulum. Quorum quamquam omnia quae extant exempla, nomen ostendunt Octaviani, pri- mum cave concludas, necessario ab hoc demum principe pro- priorum nummorum ius capiti Allobrogum tributum esse. At cuius generis colonia erat Vienna? Ex Plinii quidem oppidorum provinciae enumeratione non potest dubitari, quin iam eo tem- pore, ad quod Pliniana pertinet descriptio, sive aetate Augusti colonia fuerit civium Romanorum; namque cum non solum Vienna coloniarum numero ibi recenseatur eodem loco atque Arelas, Baeterrae, Arausio, sed etiam Plinius omnino coloniae nomen non nisi civitatibus tribuat civium Romanorum, Latinas autem civitates oppida Latina semper appellet, non colonias, ma- nifestum est, civitatem Romanam hanc urbem tum habuisse. Cum Plinio deinde optime convenit, quod anno anl^ Cbristum 8 Ge- navae, in extremis AUobrogum finibus hominem invenimus qui cognomine indigena esse proditur, tribum autem profitetur Vol- tiniam, idque nullo ante gesto magistratu municipali, cum quo conferendus est ille, quem item Genavae habes, C, Craxsim^ Voltinia, HilaruSy origine, ut apparet, et ipse Gallica et aetate satis antiqua.^^) lam vero stricto iure civium Romanorum co- loniis, ut quae pro partibus ipsius Romanae reipublicae habe- rentur, non licuit, suo nomine nummos signare, sed Latina tantum oppida, quia foederatorum loco erant, eo privilegio ute- bantur; at cum Augusti aetate inveniantur municipia quoque ci- vium Romanorum, quae id ius habuerint, possit in eadem atque haec privilegii caussa fuisse Vtenna. Quod non admittam, quo- niam quae oppida civium Romanorum hoc privilegio gaudebant, diserte solebant indicare, permissu Augusti se nummos signare, in Viennensibus autem nummis id non legitur, cui rationi accedit, quod hucusque nullum invenitur exemplum oppidi, quod ius iltud ab Octaviano acceperit nondum Augusto.^^) Quam ob rem nihil restat, nisi ut nummos Viennenses ex eodem iure at- 46) De la Saussaje, Numismatique p. 129—131. 47) App. epigr. nn. 600. 601. 48) Cfr. Mommaen, Roem. MUnzwesen p. 677. 92 PARS I. CAPVT II. qiie Nemausenses et Cabellienses explicemus sive ex iure Latii a lulio Caesare concesso. Accedit igitur civitatibus a Caesare novo iure constitutis et oppidum Vienna et cum eo civitas uni- versa Allobrogum Viennae territorio attributa. Quascunque modo enumeravimus gentes, eae in Subalpinis regionibus considebant, nec nisi AUobrogum fines ad interiora us- que Alpium iuga tendebant. A quibus si procedimus ad gentes vere Alpinas, subito omnia desunt quae usque ad Caesaris aela- tem recedant vestigia, et Augusti demum aetate certiora de bis gentibus possunt erui. Conatus quidem erat Caesar Ser. Galba legato ultra fines AUobrogum in vailem Penninam misso in me- diis Alpibus consistere, neque vero prospere successerat ea ex- peditio; postea autem inter tot tantaque alia bella tempu^ non erat, contra Alpinos ulterius insistere. lam vero postquam a Volcis Arecomicis orientem versus per omnem provinciam Caesaris indagavimus vestigia, rursus trans Bhodanum regressi restat ut transeamus in eam regionem, quae a Nemausensi territorio pertinet ad fines Aquitaniae et Hispaniae, sive in Volcarum Arecomicorum partem occidentalem et Tectosagum regionem universam. Est apud Plinium haec quoque provinciae pars plena oppidorum Latinorum, ut qui re- censeat ibi Lutevanos, Cesseronem, Piscenas, Rute- nos, Samnagenses, Carcasonem, Tolosam, Ruscino- nem, fortasse etiam, si Francogallorum geographos sequeris, Cambolectros, Tarasconienses, Tasconos, Umbrani- cos. Ex quibus unius tantum extat inscriptio, quae nomen prodat lulium, Carcasonis, si quidem recte huic oppido tribui- mus titulum C. Cominii C, f. Volt{hia) Bitutionis, prait[oris) €{0- ioniae), ut nos interpretamur, I[uliae) C{arcasonis),^^) Cum vero nequaquam inteilexeris, cur Carcaso magis quam reliqua eius regionis oppida ius Latii a Caesare acceperit, hoc unum ex- emplum sufficit ad diiudicandam totius regionis condicionem. Oronem igitur Tectosagum civitatem censemus una cum Carca- sone Latium accepisse eiusque agrum quibusdam oppidis Latinis esse divisum, ex quibus insignior quam Carcaso reliquaeque 49) Caes. b. g. 3, 1—6. 60) App. epigr. n. 294, ubi vide quid de origine lapidis dixerimus, PARS L CAPVT 11. 93 omnes erat Tolosa. Praeterea memoratu digna est Ruscino, quod eius extant nummi aenei, in quorum una parte legis: iMP- CAESAR AVGVSTVS; iu altera col- rvsc. leg. VI. ^^) Neque tamen ad nostram quaestionem novi quidquam afferunt hi nummi; cum enim nummi Galliae Narbonensis alii non ex- tent nisi ante annum a. Ch. 23 signati^^), consequitur quidem, Latium Ruscinonem habuisse ante hunc annum; quod vero Au- gusti nomine insignes sunt, ultra annum a. Ch. 27 non re- cedunt. Quo modo ppstquam ex Plinii descriptione, quae semper pro fundamento nobis esse debet, exhibuimus, quidquid Caesari dictatori tribuendum censemus, quid est quod restat? Restant primum inter Latinorum oppidorum nomina Augusta Trica- stinorum et Lucus Augusti. Cum quibus si Deam Augusiam Vocontiorum confers eorumque locorum situm consideras, non singula tantum oppida ab Augusto constituta ea esse vides, sed genus oppidorum, cuius communem condicionem itineraria pro- bant eam fuisse, ut stationes continuae essent viae publicae, quae a Tarascone per Tricastinos et Vocontios Augustam Tau- rinorum ferebat per Alpes Cottias.^^) lam videas, quae caussa fuerit mutandae Vocontiorum condicionis a lulio Caesare institu- tae. Cum enim secundum fluvium Drunam [Drdme) per medios Vocontios Augustus viam publicam duceret, stationes Augustam Tricastinorum et Lucum Augusti oppidorum Latinorum iure con- stituit, illi Tricastinos, huic Vocontios septentrionales et orien- tales contribuens, contra Deae Augustae, cum a Plinio inter ignobilia Vocontiorum oppida relegetur, tum quidem ius civitatis nondum videtur concessisse. Qua ratione cum Vasio, quae re- mota erat ab ilia via, imminuta esset, fieri potuit, ut Augustus alia quaedam commoda ei concederet, unde nomen assumpsit coloniae luUae Augustae, Atque simili modo et ex Plinio et ex itinerariis desumere possumus, quae in Allobrogibus instituerit 51) De la Saussaye, Numism. p. 193 — 97. Quamquam origo ho- rum nummorum, qui admodum rari sunt, minus eerta est, tamen alii oppido quam Ruscinoni non possunt tribui. 52) Cfr. Mommsen, Roem. Munzwesen p, 677. 53) Itin. p. 553 sq. 94 PARS I. CAPVT IL Augustus. Vidimus ex nummis, sub Octaviano quoque Vien- nenses iure Latii usos esse» quod a Caesare acceperant, con- tra apud Piinium vidimus, coloniam civium Romanorum sub Augusto fuisse id oppidum: mutavit igitur statum eius coioniae Augustus atque mutandi occasiu item fuit via publica per AUo- broges strata. Cuius viae auctorem revera Aiisse hunc impera- torem, probat itinerarium Antonini, ubi in mediis Altobrogibns inter Labisconem et Bergusiam habes stationem Augustum. ^) Qui locus cum , ut ex inscriptionibus vides ^^) » nihii esset nisi vicus neque aliud unquam in Allobrogibus extiterit oppidum nisi Viennae contributum, apparet non voluisse Augustum Vien- nensibus quidquam detrahere; contra non tantum Viennae, sed . universis Allobrogibus civitatem dedit Romanam. Quod non so- lum probant inscriptiones Genavenses supra (not. 47) citatae, sed probat etiam Strabonis ille iocus^^), ubi dicit, Vocontios quidem ex iure Latii liberos esse a proconsulis imperio, Alio- broges autem et Ligures ei esse subiectos. Quod non ita inter- pretandum est, ut eandem fuisse Ligurum et AJtobrognm con- dicionem concludamus, immo Ligures stipendiariorum toco haud dubie proconsuli parebant, Allobroges civium Romanorum loco; nam revera in eo cives Romani aeque ac stipendiarii differebant a Latinis, quod utrumque illud provincialium genus sub ipsius proconsulis erat imperio sive iurisdictione , quamquam, at na- tura fert, id imperium aliud erat in cives, aliud in stipendiarios. Viennae et Vocontiorum oppidis ab Augusto et iure auctis et recens constitutis adicienda est ex Ptolemaei de Gallia Nar- bonensi libro^^) Alba Augmia Eiycocorum, ut quae e siniiti caussa originem traxerit. Indicatur enim in tabula Peutinge- riana^^) via a Foro Voconii Reios ApoUinares ducens, quae necesse est attigerit eam regionem, in qua, ut infra videbimus, sita erat Aiba Augusta, quare hanc quoque viam minorem ab Augusto stratam esse conicio, atque optime cum hac coniectura 54) Itin. p. 346. 55) App. epigr. n. 568. 56) Strabo IV. p. 203. 57) Ptolem. 2,9: Miffiiyoi, v • - » « PARS I. CAPVT 11. 101 quaecunque alia caussa accessit, cur Neinauso et Cabellioni da- retur, cum iam liberae reipublicae aetate Latinis oppidis esset demptum ^*) , liberali utique consilio bis civitatibus est con- cessum. Quae cum Caesaris in constituenda provincia ratio fuerit, Augustum aliam videmus viam esse secutum. Et ea quidem, quae a Caesare patre vivo non potuerant perfici, quin Augustus plene executus sit, non dubito, atque potest fieri, ut e perfi- ciendis Latinorum oppidorum institutis non pauca sint relicta. Deinde in tribuenda Allobrogibus civitate haud minus liberalem se praebuit quam Caesar. At si non aliae rationes singularem postulare videbantur iiberalitatem, minus largum in assignando civitatibus iure Augustus se gerebat. Itaque ut a minoribus incipiamus, consulto potius quam fortuito casu factum videtur, quod in Plinii descriptione, quam ex Agrippae commentariis sive ex publicae auctoritatis fonte repetitam esse vidimus, non colo- niae appellantur civitates Latinae, sed vulgari nomine oppida Latina, coloniae autem nomen splendidius reservatur oppidis ci- vium Romanorum ; deinde propriorum nummorum iure Augustus oronem provinciam privavit '^) ; denique quae in confiniis provin- ciae erant gentes Alpinae, eas quamquam pacatas non Latio donavit, sed stipendiarios reiiquit, ut Centrones easque, quae postea Maritimarum Alpium peculiari provincia comprehensae sunt, Ligurum gentes aeque atque eam Ligurum partem, quae stipendiaria relicta erat a Caesare. '^^) Quod optime convenit cum eo, quod Suetonius'^) refert, magni existimasse Augu- stum, ut sincerum atque ab omni colluvie peregrini sanguinis incorruptum servaret populum Romanum , atque affirmasse faci- lius se passurum fisco detrahi aliquid, quam civitatis Romanae vulgari honorem. Latinitas autem peregrinis data nihil aliud erat quam civitatis primus gradus. Nihilo minus ad firmanda ea, quae Caesar instituerat, ad stabiliendum Romanorum in provin- 71) Mommsen, Roem. Miinzw. 319 sq. 669 sq. 72) Momms. ibid. p. 677. 73) Alpes Maritimae anno quidem a. Ch. 14 ab Augusto in pro- vinciam sunt redactae (Dio 54, 24) nec tamen nisi a Nerone iure Latii donatae (Tac. Ann. 15, 32). 74) Suet. Oct. 40. 102 PARS I. CAPVT II. ciis imperiuin, ad instituta Romana soiide propaganda pro sua virili parte contulit, data variis administrationis partibus per omnem vitam assidua opera, eaque ratione quae ex dominatione Romana populis subiectis obvenire poterant beneficia, ut minus splendide ita non minus efficaciter per 6rbem Romanum sparsit. Inter ea autem instituta» quae huic usui inserviebant, prlmo loco nominanda est pubiicarum per provinciam viarum instltu- tio, deinde census et tributorum certa regula, ut non levis pro- vincialibus ita minus molesta quam quod ante fuerat proconsu- lum liberum arbitrium, illud denique praesidium, quod quamvis restrictum tamen in senatoriis quoque provinciis contra magi- stratuum publicorum iniurias positum erat in imperatoris summo imperio. Denique ut ex omni parte absolvamus hanc de Caesare dictatore et Augusto quaestionem, necesse est regressi ad id tempus, quo lulius Caesar ad belium Pompeianum in Italiam prQfecturus e provincia decessit, videamus, quo modo ab anno a. Ch. 49 usque ad a. a. Ch. 22 Gallia Narbonensis sit recta. Vidimus usque ad anni 49 initium Caesarem provinciae impe- rium legitime habuisse, deinde vero, idque iam ante Idus la- nuarias, factum esse senatus consultum, ut L. Domitio Narbo- nensis eveniret, Domitio autem conatum eius obtinendae maie successisse. Imperavit igitur 4n provinciis Galiicis usque ad de- ditionem Massiliae ipse Caesar sive ex lege sive ex belli iure sive praesens sive absens. lam vero postquam inter ipsam Mas- siliae deditionem sive mense Sextili a. 49 Romae dictator dictus est, fuit, quod provincias Pompeianis modo ereptas propriis rectoribus divideret. Itaque Appiano teste '**) Hispaniae praefe- cit Lepidum, Siciliae A. Albinum, Sardiniae S. Peducaeura, Galliae, ut dicit Appianus, recens captae D. Bnitum. In qui- bus etiamsi non nominatur Narbonensis, tamen quin contineatur aut in Hispania aut in Gallia non dubium est. Et Zumpt^^) quidem Hispaniam praefert, quoniam postea a. 44 citeriori Hispaniae iunctam esse Narbonensem certum sit; at probabilius mihi videtur iunctam eam esse reliquae Galliae et ob id ipsum. 75) App. beU. civ. 2, 48. 76) A. W. Zumpt, Stud. Rom, p. 91. PARS I. CAPVT II. 103 quod a. 44 diserte traditur coniunctio provinciarum Hispaniae et Narbonensis, a. 49 non traditur» et quod tum quidem ne- cessarium videri debuit, ut is, cui ulterior Gallia vixdum pa- cata neque ex omni parte tuta mandaretur, Narbonensem quasi praesidii et refugii loco haberet. Ceterum quod a Livio lega- tus Caesaris dicitur D. Brutus, recte suspicari videtur Zumpt, nomen praesidis tum quoque in Gallia fuisse penes ipsum Cae- sarem. At iam a. 47 sequitur illa de provinciis lex, ex qua in duo genera divisae sunt provinciae, alterum consularium, cuius a senatu, praetoriarum alterum, cuius a Caesare decer- nerentur rectores. '^) lam vero etiamsi ne de hoc quidem anno cui Narbonensis permissa sit diserte traditur, e Caesarianis sal- tem provinciis eam fuisse inde apparet, quod, ut diximus, a. 44 simul cum Hispania citeriore M. Aemilio Lepido a Caesare decreta est. '^j Lepidus autem, qui initio anni 44 Caesaris, dictatoris V, magister equitum fuerat, eo tempore, quo Caesar occisus est, nondum abierat in provinciam, sed in eo erat, ut exercitum, quem secum trans Alpes duceret, ante portas urbis cogeret. Constat deinde ne occiso quidem dictatore, cuius cae- dis testem eum fuisse refert Plutarchus ^^) , slatim ex Italia sive ex urbe eum exiisse, sed primum id egisse, ut cum Antonio ipsi conveniret, quid cuique commodi ex illius temporis turba eventurum esset. ^^) ftuod cum perfecisset, abiit quidem in provinciam, sed per omne tempus, quo eam regebat, potius quae in Italia fierent, ante oculos habebat quam ipsius provin- ciae res, de quibus nihil traditur, nisi a. 43 Lepidum et L. Munatium Plancum , ulterioris Galiiae praesidem, a senatu iussos esse prope confluentes Araris et Rhodani coloniam condere, in quam reciperetur ea AUobrogum pars, quae in interna quadam eius civitatis seditione expulsa e Vienna in illa regione refugium quaesiverat. ^^) Condiderunt igitur illi Lugudunum , quod postea totius provinciae ulterioris caput foret. 77) Dio 42, 20. 78) Dio 43, 51. 79) Plut. Caes. 67. 80) Cfr. Drumann, Roem. Gesch. 1, 14—16. 81) Quod Dio 46, 50 dicit, senatum ideo praeter Plancum Lepidum 104 PARS 1. CAPVT II. Quod cum mense Martio anoi 43 esset factum, mense Maio in ipso provinciae solo de universi imperii fortuna coeptum est agi. ^^) Fugerat Antonius post cladem Mutinensem Alpes versus praemisso fratre Lucio Forum lulii Idibusque Maiis ipse in ea urbe advenit sperans, se Lepidum, qui nondum certas partes sequebatur, sibi conciliaturum. At iam mense Aprili Plancus quoque, iussus a senatu in auxilium D. Bruti contra Antonium in Italiam venire, prope Viennam Rbodanum transgressus erat et, ubi audivit de Bruto Mutinaque obsidione liberata in Allo- brogum finibus constiterat, continuo et cum Cicerone, qui se- natus partes tuebatur, et cum Lepido agens. Lepidus autem, qui castra habuerat circa Avenionem, incertus etiam tum, quas partes esset secuturus, et suum exercitum contra Antonium ad Forum Voconii fluviumque Argenteum produxit, et Plancum ut eodem veniret copiasque sibi coniungeret rogavit. At dum hic Isaram cum exercitu traicit et iunctis cum Lepido copiis bellum administrare parat, Antonius suis quoque castris ad Argenteum promotis Lepidum ut secum contra senatum staret adegit, quo perfecto statim hostili impetu contra Plancum processit. Quae cum ita essent y hic regressus ad Aliobroges adiuncto sibi initio mensis lunii D. Bruto, qui ex Italia cum exercitu venerat, per aliquod tempus cum quattuordecim legionibus et frequenti equi- tatu Gallico Isaram ab Antonio et Lepido defendit, postremo autem desperans de senatus partibus et ipse mense Septembri quoqne in condendo Luguduno occupasse, ut ambo averterentur a re- bus Italicis, Drumann quidem (1, 17. 350) reiciendum id putat ne> que Lepido quidquam in ea re tribuendum , tam quia extra provinciae Narb. fines Lugudunum situm sit quam quia in inscriptione Caietana (Orelli 590) solus Plancus auctor coloniae dicatur; at primum cum et de deducendis Allobrogibus ageretur et de finibus inter Luguduni ter- ritorium et provinciam Narb. definiendis, suam uterque praeses ne- gotii partem habuit; deinde in titulo illo in Planci honorem posito hunc solum Luguduni auctorem appellari, facile explicatur. Singula- rem de condito Luguduno opinionem, qua hanc coloniam primum a. 44 a M. Antonio constitutam putat, deinde auctam a Planco a. 43, defendit Boissieu, Inscr. de Lyon p. 124 — 132, neque vero sufficiunt quae affert argumenta. 82) De his quae sequuntur, cfr. Cic. ad famil. 10, 9 seqq. Dru- mann 1, 16—18. 347 sqq. PARS I. GAPVT U. 105 deserto D. Bruto ad Antoniuiii et Lepidum transiit. Quod cum bene succegsisset et post fugam necemque D. Bruti nemo iam ab hac parte esset timendus, decessit Lepidus cum Antonio ex provincia relicto L. Vario Cotyla legato®^), atque paullo post sub finem mensis Octobris facta est illa cum Octayiano de trium- viris reipublicae constituendae conventio. Qua in pactione re- tinuit et Narbonensem et Hispaniam Lepidus sed ita, ut eodem tempore, quo illarum provinciarum imperium teneret, Bomae consulatum ageret et, dum ipse in urbe remaneret, provincias per legatos regeret. ®^) At iam anno 42 post bellum Philippense a collegis eiectus e provinciis Hispaniam Octaviano coaclus est cedere cum eaque haud dubie Narbonensem, ut quae tum quoque commodissime sub eodem imperio atque Hispania iungeretur. ^^) Ex foedere Brundisino utique, quod ictum inter Octavianum et An- tonium est anno 40^^), universam Galliam Transalpinam obtinuit Octavianus neque unquam ab hoc inde anno usque ad annum 22 ex manibus eius Narbonensis excidit; Atque ex hoc tempore continua tranquillitate haec provincia coepit gaudere, cum neque civilis inter Antonium et Octavianum belli turbae huc pervenirent, ne- que quae identidem ulteriorem Galliam agitarunt, Germanorum ittcursiones et ipsoruna Gallorum seditiones veterem provinciam excitarent. Quando autem ulterioris Galliae res flagitabant, ut sive ipse imperator sive quis alius ex domo imperatoria Galliam viseret, eiusmodi itinera non potuerunt non contribuere novo provinciae ordini stabiliendo et firmando. Et primum quidem in Galliam venit Octavianus a. 39 ducens secum Agrippam, qui seditiones ibi ortas sedaret et, postquam ipse imperator sub finem eiusdem anni in Italiam rediisset, anno quoque insequenti in Gallia remaneret. Quo anno cum in Aquitania rem gereret Agrippa et insignem de Aquitanis victoriam reportaret®^), ne- cesse est in Narbonensi provincia longius commoratus sit; ne- 83) Plut. Ant. 18. cfr. Drumann 1, 358 n. 9b. 84) App. bell. civ. 4, 2 sq. 85) Tacent quidem de Narbonensi et Appianus (5, 3) et Dio (48, 1), at ex omni divisionis illius ratione verisimillimum est, Octaviano tum hanc provinciam obvenisse. 86) App. b. c. 5, 65. Dio 48, 28. 87) App. b. c. 6^ 92. l 106 PARS I. CAPVT II. que tamen ulluin extat eius rei testiinoniuin; nam nummi iUi aenei, qui frequentes adhuc inveniuntur, in quibusque Nemau- senses non solum Octaviani sed etiam Agrippae memoriam ce- lebrarunt, iuncta eorum capita in adversa nummorum parte flngentes^®), non possunt referri ad a. 39 et 38; immo, quo- niam aversae partis signa sunt crocodilus superque eum palma, quae signa , id quod et per se intellegitur et aliorum nummorum exemplo probatur, pertinent ad captam ab Octaviano anno 30 Aegyptum, et quod non Augusti, sed imperatoris Caesaris , Divi fliii, nomen in iis legitur, ut non ante a. 30, ita non post a. 27 sunt signati. Eo ipso autem a. 27, quo Augusti nomen assumpsit, Octavianum supra (p. 96 sq.) vidimus iterum venisse in Gailiam et conventum Galliarum egisse Narbone, eidemque anno supra attribuimus finitam provinciae formam exceptis quibusdam insti- tutis, quae a domitis gentibus Inalpinls pendebant. Denique cum illa provinciae ad senatum transitione videtur cohaerere, quod nummi huius regionis post a. 23 signati non extant. Au- gustus sciiicet, si priusquam ex manibus suis emitteret provin- ciam, ex omni parte ad suum arbitrium eam constitutam voinit, ex novo imperii ordine non potuit concedere, iiberum in pro- vincia senatoria oppidis Latinis ius esse proprios nummos si- gnandi. Per omne illud tempus, quo inde a Lepidi ex imperio eiectione sub Octaviano Gallia Narbonensis erat, exceptis annis 39 et 38, quibus Agrippa provinciam rexit, qui praesides fuc- rint ignotum est. 88) De la Saussaje p. 156 n. 8 sqq. tab. XX sq. PARS I. CAPVT ffl. 107 Caput III. De rebus in provincia Narbonensi inde ab anno a. Oh. 22 usqne ad imperatorem Diocletianum gestis. ^) Emiserat quidem e suis manibus administrationem Galliae Narbonensis Augustus, neque vero omnem huius provinciae cu- ram abiecit. Namque ut omnino provinciae quoque senatoriae non ita liberae erant ab imperatoribus, ut non identidem curam eorum excitarent, ita in hac nostra praesertim regione sae- pius erat, quod etiam post annum 22 sive ipse imperator sive qui eius vice fungebatur, provinciae curam susciperet, quoniam et ulterioris Galliae et Germaniae status plus semel praesentiam eorum flagitabat. Itaque cum a. 20 non solum Galli recens subiecti, sed etiam in Hispania Cantabri seditiose agerent, Agrippa vice imperatoris ad pacandas eas regiones missus non potuit non in provincia quoque meridionali quae ad bellum ge- rendum opus erant auxilia sibi vindicare ideoque etiam ibi im- perium suum exercere. ^) Eum vero, qui in qua regione ex pluribus provinciis composita summo imperio fungebatur, in senatus quoque provinciis maius quam praesidis imperium exer- cuisse, pluribus exemplis docetur. Neque enim solum Agrippam eiusmodi maius imperium exercere videmus in provincia Asia, sed etiam Germanicus Caesar, cum a. p. Ch. 19 per Achaiam, Macedoniam, Asiam, quae senatus provinciae erant, in Syriam se conferret, internis illarum provinciarum rebus operam nava- vit. ^) Eiusmodi igitur imperio utentem anno a. Ch. 20 statui- mus Agrippam pacata ulteriore Gallia Luguduni residentem quat- tuor illas vias publicas muniendas curasse, quae auctore Stra- 1) In hoc capite satis habemus externam provinciae historiam de- scribere, interioris vero status progressum sive iuris mutationes et ad totam provinciam et ad singula oppida pertinentes ad describen- dam administrationem relegamus. 2) Dio 64, 11. 3) loseph. Antiq. XVI. 2, 3—6. Tac. Ann. 2, 54. cfr. Ritter, de Diocletiano novarum rerum in rep. instit. auctore I. p. 10 sqq. 108 PARS I. CAPVT ffl. bone^) non solum in tres provincias Gallias ferebant, sed etiam meridiem yersus in Narbonensem. Quod optime quadrat ad ea, quae supra de viis ab Augusto munitis exposuimus. Extiterunt iam anno 22 praeter viam Domitiam antiquitus stratam duae viae, quae provinciam Italiae iungentes in sinistra Rhodani ripa commercii et exercituum usui inservirent. Ex quibus altera, quae per Alpes Cottias ducebat, postquam ex Alpibus descen- dens Vocontiorum fines transgressa est, a Valentia fere Rho- dani cursum inferiorem sequebatur, altera per Alpes Graias et AUobrogum fines munita Viennam iunxit Valentiae. Sed inter Lugudunum et Viennam ante Agrippae illam viarum in Gailia curam nuUa extitit via publica, ideoque hanc instituens et reli- quis secundum Rhodanum viis iungens vere Agrippa, ut dicit Strabo, iter perfecit a Luguduno recta Massiliam ducens. — Neque minus eidem anno tribuerim operum quorundam pubU- corum curam, quam Nemausi Agrippam suscepisse testantur duo inscriptionum fragmenta, quae eodem simpUci modo atque in Pantheo Romano Agrippam produnt auctorem. ^) ResUtit autem tum in GalUis Agrippa a medio anno 20 a. Ch. usque ad men- sem fere Aprilem sive Maium anni 19.^) Neque vero muUo post ipsum Augustum beUi Germanici metus in provinciam nostram duxit.') Cum enim Sigambri et Usipetes et Tenchteri a. a. Ch. 16 non solum in ipsa Germania Romanis damnum fecissent, sed Rhe- num transgressi invasissent in GalUam et LoiUo Caesaris iegato cladem inflixissent, exterritus hoc pericuio Augustus haud moratus est ipse in GalUam accurrere, atque tam intentam. curam harum provinciarura rebus navavit, ut usque ad annum 13 ibi remaneret. *) Atque quamquam prompta imperatoris consUia a persequenda vi- ctoria deterrebant Germanos, Augustus tamen ne, Narbonensem quidem provinciam satis tutam ab hostibus putans Nemauso colo- niae, ut hodie quoque iegitur in porta, quam dicunt Augustam, portas murosque dedit^), neque dubito, quin aUa quoque tum op- 4) Strabo IV. p. 208. 6) Append. epigr. nn. 93 sq. 6) Cfr. Fischer, Zeittafeln p. 396. 7) Dio 54, 20. Vell. 2, 97. 8) Cfr. Fischer, Zeittafeln p. 407. 9) Append. epigr. n. 95. PARS I. CAPVT m. 109 pida muniyerit, quorum fortuito casu iam non extant monu- menta. Quae vero de coloniis per eos annos in Gallias dedu- ctis et civitate ibidem propagata Dio refert*^), ad ulteriorem potius quam ad meridionalem Galliam sunt referenda. Aeque anno a. Gh. 10, quo Augustus ultimum in Gallia moratus est una cum Tiberio et Druso privignis et quo Luguduni kalendis Sex- tilibus dedicata est ara celeberrima Romae et Augusti^*), num quid omnino apud Narbonenses imperator perfecerit, ignotum est. At extremis Augusti annis in quibusdam huius provinciae coloniis interioribus turbis paullum interrupta esse videtur tran- quillitas. Legimus enim apud Velleium, anno p. Ch. 11 Tibe- rium Caesarem redeuntem ab expeditione Germanica, qua cla- dem Varianam ultus esset, res Galliarum maximae molis accen- sasque Viennensium dissensiones coercitione magis quam poena raollisse. ^2) Cui Velleii relationi si conferimus, quod ex titulo arae Narbonensis^*) perspicuum est, anno p. Ch. 11 recurrisse municipes coloniae Narbonis Martii ad Augustum, ut iudicia plebis decurionibus coniungeret sive pacem municipii restitue- ret, suspicamur et infra demonstrare conabimur, ex creatione magistratuum eo tempore in municipiis Gallicis inter populum naturae indole turbidiorem saepius contentiones esse ortas, qui- bus compescendis praesidis imperium non videbatur sufficere. Sub imperatoribus Tiberio et Caio nihii omnino de Gallia Narbonensi auditur; nam ne in Caii quidem illo per Gallias iti- nere, in quo Luguduni commorans in ditissimum quemque Gal- lorum saeviit^*), quamquam sine dubio Narbonensibus non pe- percit, huius provinciae fit mentio. Verum interea, quae lulius Caesar et Augustus ibi sparse- rant semina, laete provenerant atque in dies haec Transalpina regio Italia verius erat quam Galiia. lam frequens per oppida provinciae erat equitum Romanorum multitudo, iam qui inter 10) Dio 54, 23. 25. 11) Dio 54, 32. Liy. epit. 137 aliisque locis, quos coUectos habes apud Uckert, Geogr. 2, 2 p. 465 not. 15. cfr. praeterea Boissieu, Inscript. de Lyon p. 82 — 84. 12) Vell. Pat. 2, 121. 13) Append. epigr. n. 1. col. I. w. 29 — 31. 14) Dio 59, 21 sq. Suet. CaUg. 20. 110 PARS I. CAPVT ni. cives Romanos qui ubique degebant in pro^incia insignissimus quisque erat, ad honores urbanos accesserat et senatores urbi Gallia inceperat suppeditare, iam, ut infra demonstrabitur, una ex coloniis civium Romanorum, Vienna ab imperatore Oaudio ita Italiae condicioni est admota, ut ipsum ius Itaiicum accipe- ret ^^) Mox a. p. .Ch. 49 idem Claudius in augendis ad Itaii- cum modum provinciae nostrae commodis ulterius progrediens senatoribus inde ortis ob egregiam, ut dixit, huius provinciae in patres reverentiam concessit, ut eodem iure quo senatores Siciliae non exquisita principis sententia res suas inviserent ^^) Denique sicut de Vienna, ita de Narbone quoque Martio bene meruisse hunc imperatorem inde apparet, quod assumpto in ho- norem Ciaudii novo cognomine iam dicebatur colonia lulia Pa- terna Claudia Narbo Martius. Eodem tempore qui provinciae finitimi erant Inalpini iure sunt aucti, atque postquam Centrones ut supra (p. 96 n. 63) docui- mus a Claudio, Alpes Maritimae a Nerone^^), ab eodem Nerone haud dubie Alpes Cottiae^^) Latium acceperunt, iam non exti- tisse videtur inter Italiam et Galliam ulla civitas, quae non ali- qua ratione ad Italicum civiiem modum esset constituta, atque si qua Ligurum provinciae Narbonensis pars etiam post Augn- stum stipendiaria fuerat, tum utique in latinitatem debuit esse recepta. Ceterum Alpium Maritimarum terntorio ab imperatore Galba subtracti sunt Avantici et Bodiontici, qui Diniam pro ca- pite habentes nostrae provinciae sunt adiectae.*^) 15) Tac. Ann. 11, 23 sq. Et de iuris honornm et de inris Italici in proY. Narb. ratione infra in descriptione administrationis dispata- bimus. 16) Tac. Ann. 12, 23. 17) Ibid. 16, 32. 18) Suet. Nero 18: Regnum — Alpium defuncto CotHo tn provinciae formam redegit. Quo loco quamquam de iure Latii nihil dicitur, tamen verisimile est, Alpes Cottias eo iure, quod Plinii aetate (hist. nat. 3» 24) habuerunt, cum non bello subactae essent, eodem tempore quo in provinciam redactae sunt donatos esse ab eodem principe, qui Ma- ritimis Alpibus latinitatem dedit. 19) Plin. 3, 6: adiecit formulae (se, provinciae Narbonensis) Galba imperator ex Inalpinis Avanticos atque Bodionticos, quorum oppidum Dinia, PARS I. CAPVT IH. 111 Advenerunt interim ea tempora, quibus civiiia inter Galbam et Vitellium, Vitellium deinde et Othonem bella Narbonensis quoque provinciae tranquillitatem per breve tempus turbarunt Et Galbae quidem libenter adhaesisse videtur haec Galliae pars, ut qui non solum provinciae fines Aipes versus promoveret, sed etiam auctore Tacito ^^) Viennenses in multo honore haberet, Viennensibus eo gratiore, quod eodem tempore Lugudunensium vicittorum, qui acri aemulatione Viennenses persequebantur, com- moda Galba imminuerat, unde, ubi primum turbari res in Gal- lia coeperunt, aperta inter duas colonias secuta sunt certamina. At in Germania interim initio anni 69 imperator ab exercitibus dicitur A. Vitellius et paucis diebus post Galba quidem Romae ex imperio eicitur, Vitellio autem Otho a praetorianis opponitur. Quo modo mutatis rebus cum propior esset Vitellius eiusque res superior videretur, et ulteriores tres provinciae et Narbo- nensis Gallia in Vitellii verba sunt adactae, atque Vitellianis co- piis ex Germania Italiam versus tendentibus aperti erant Galli- carum civitatum iines.^^) Itaque Fabius Valens Vitellii legatus cum inferioris Germaniae exercitum, ad quadraginta milia ar- matorum, per Treveros, Mediomatricos, Leucos, Lingones, Ae- duos Lugudunum duceret, nusquam infestos invenit Gallos, immo pacem tantum deprecantes et, ut pacarent feroces militum animos, ad omnia paratos. Quae cum reliqui formidine commoti face- rent, Lugudunenses iniuriae a Galba factae memores et spe exi- gendae a Viennensibus ultionis elati laetis animis Vitellianos exceperunt, id ante omnia agentes, ut in Viennensium eversio- nem et duces et milites accenderent. At obstitit eiusmodi con- siliis Fabii avaritia, ut qui commodius putaret, terrorem pro- vincialibus incussum in suum usum quam in militum libidines convertere ideoque cum Viennae animo satis fecisset, lento agmine per Aliobroges et Vocontios ad Cottianas Alpes progrederetur, et itinerum spatia et stativorum mutationes civitatibus ac possesso- ribus venditans. Lucus autem Augusti Vocontiorum, cum tardius, ut videtur, incolae Fabii ingenium perspicerent, incendio esset detetus, nisi apportata prompte pecunia avaritiae legati satisfactum 20) Tac. hist. 1, 66. 21) Ibid. 1, 76, 2, 13. 112 PARS I. CAPVT III. esset. ^^) At ubi primum transiit haec exercitus moles, cum Caecina alias Viteliianorum copias ex superiore Germania per Helvetios et Alpes Penninas in Italiam duceret, cum deinde uni- Tersi belli tempestas circa Padi ripas conflaretur, interior qui- dem Gallia iam expers erat periculi, sed per oram maritimam acrius certamen videbatur instare. Dum enim ex Germania exercitus sui agmina in Italiam mittit Vitellius, Otho navium ope universam oram Italicam us- que ad Alpium radices tenens Narbonensem provinciam a mari statuit aggredi. Itaque additis classi validissimis copiis, urbanis praetorianisque cohortibus, maiorem navium numerum ad oram Ligusticam misit, quae primum Alpibus Maritimis potirentur. Quam procuratoriam provinciam cum qui eo tempore tenebat Marius Maturus ab Othonianis defendere non posset, imminebat iam inermi Narbonensium orae classis hostilis invasio. Itaque advolantibus ad Fabium perterritarum coloniarum legatis con- cessae sunt equitum aliquot turmae et levis armaturae quae- dam cohortes, quae circa Forum lulii consistentes Othonia- nos ab ora impedirent. At cum interim suos quoque milites hostis ad iliam coloniam admovisset, secuta sunt duo proelia, ex quibus Vitelliani quidem inferiores excesserunt neque tamen ita, ut incruenta victoria et aperta provinciae ora victoribus esset. Immo Vitelliani ex clade Antipolim regressi adeo mina- cem praebuerunt speciem, ut Othoniani in Liguriam reverte- rent.2^) S^ecuta deinde est pugna Bedriacensis, qua Vitelliana caussa ducibus Caecina et Valente victrix erat et Othone occiso Vitellius solus restitit imperator. Verum ut reliquus orbis Romanus hac Vitelli victoria ne- quaquam pacatus est, sed orta inter Vitellium et Vespasianum contentione denuo in maximas civilis belli tur-bas coniectus, ita ne Narbonensis quidem provincia iam ab omni periculo erat tuta. Namque Fabius Valens, qui post pugnam Cremonensem in regione Cisalpina cum copiis suis stare non posset, consilium cepit e sinu Pisano correptis navibus in Galliam Narbonensem proficiscendi indeque Gallias Germaniasque evocandi. At quam- 22) Tac. hist. 1, 62 — 66. 23) Ibid. 1, 87. 2, 12—16. PARS I. CAPVT III. 118 quam adiutorem consiliorum invenit Marium Maturum, procura- torem Alpium Maritimarum, qui intactam Vitellio fidem serva- rat, Narbonensis tamen provincia iamiam Vitellianis erat erepta; nam procurator Valerius Pauiinus Foroiuliensis , ceieriter quid- quid copiarum nancisci poterat, corripiens non solum patriam suam, sed circumiecta quoque oppida in Vespasiani verba ade- gerat iamque paratus- erat, Fabium ab introitu provinciae arcere. Interim vero non solum Fabianorum fides coeperat labefieri , sed ipse Fabius, postquam incertus consilii in naves regressus est, adversa tempestate ad Stoechadas insulas appulsus, navibus a Paulino missis interceptus est.^*) Quo casu in bis regionibus bellum erat finitum et dum in Italia debellatur, tranquilla erat omnis Gallia meridionalis. Ceterum per omnes has de summo imperio contentiones videmus praeter Forum lulii et reliquam oram maritimam solo- rum Viennensijyim nomen celebrari. Obiciunt Lugudunenses Viennensibus adiutos iam Vindicis conatus, conscriptas in prae- sidium Galbae legiones, quin sedem Gallici belli eam urbem di- cunt. Et fuisse revera momenti alicuius Viennensium consilia inde videmus, quod et Otho in huius coloniae honorem unum ex anni 96 consulatibus destinat Pompeio Vopisco ut Vien- nensi'^) et Vitellius, cum post proelium Bedriacense ex Germa- nia in Italiam proflciscitur, Viennae moratur^^), conciliaturus haud dubie Viennenses, ut qui Galbae memoriam prosequentes Vitellium non minus odissent quam Othonem.^') Vigebant tum quoque in hac colonia ex solis indigenis formata quaedam pri- scae fortitudinis Gallicae reliquiae, atque inter omnes civitates Gallicas haec et frequentissima erat, et sola integrum territo- rium a Rhodano usque ad Alpes, a Luguduno ad Isaram con- servarat. Neque vero minus quae inde a lulio Caesare a com- pluribus imperatoribus in Viennenses collata sunt beneficia, suos fructus tulerant. Namque sicut a. 21 sub Tiberio lulii Flori 24) Tac. hist. 3, 41—43. 26) Ibid. 1, 77. 26) Suet. Vitell, 9. 27) Tac. hist. 2, 66. cfr. 1, 64: Gallis cunctatio exempia, et in Otho- nem ac VUellium odium par, ex Vitellio et metus, Herzog', Galliae Narb. hist. ^ 114 PARS I. CAPVT III. et lulii Sacroviri in nlteriore Gailia rebellio provinciam Narbo- nensem ne minime quidem tetigerat^^), ita tum quoque cum eo ipso anno 69» quo de imperio Romano certamen in Itaiia erat, lulius Civilis in Batavis, Classicus et lulius Tutor in Treveris, lulius Sabinus in Lingonibus contra dominationis Romanae iu- gum coniurarent et omne nomen Gallicum ad expellendos Ro- manos et erigendum novum Gaiiiarum imperium evocarent, non audientes dicto fuerunt Aliobroges, non fuit universa provincia meridionaiis, ut quae Italia iam verius esset quam Gaiiia; at- que Valerius Asiaticus et Pompeius Vopiscus Viennenses consu- les Romani^^), Antonius Primus Beccus Tolosanus^®), qui inter belli turbas senatorium ordinem recuperaverat, Domitius Afer Nemausensis e celeberrimis suae aetatis oratoribus^^}, Varro Atacinus Narbonensis^^), Pompeius Trogus Vocontius^^), rerum gestarum hic scriptor, Ule pogta, indigenae omnes viam mon- strabant municipibus, qua ad summos honores duceret fides Ro- « mano imperio servata. lam vero ex Vespasiani inde aetate cum per centum fere et quinquaginta annos nuilo modo provinciae pax turbaretur, altum de provincia nostra silentium esse coepit apud scriptores veteres. Legimus quidem, Hadrianum cum per omnes imperii Romani provincias migraret, in Gallia quoque longius moratum esse et Nemausi in honorem Piolinae basiiicam opere mirabili 28) Tac. ann. 8, 40—46. 29) Valerius Asiaticus cos. II. fuit a. p. Ch. 46; de Vopisco cfr. Bupra not. 25. 30) Tac. hist. 2, 86. Suet. Vit. 18. 31) Cos. fuit a. p. Ch. 39, mortuus est a. 69. cfr. Tac. dial. 13 —15. ann. 4, 52. 66 etc. 32) Vixit Varro 82—86 a. Ch. cfr. Wullmer, Comm. de P. Terentii Varronis Atacini vita et scriptis. Monast. 1830. 33) lustin. 43, 5: In postremo libro Trogus mcdores suos a VocorUiis originem ducere , avum suum Trogum Pompeium Serioriano hello civitatem a Cn. Pompeio percepisse dicit; — patrem quoque sub Ccdo Caesare miliiasse epistolarumque et legationum simul et anuli curam fiabuisse, — Adnumeran- dus hominibus litteratis est Yotienus Montanus Narbonensis, ora- tor celeberrimus, quem constat sub Tiberio laesae maiestatis reiim fuisse. Tac. ann. 4, 42. Martial. 8, 72 etc. De quibus omnibus cfr. eos, qui historiam litterarum Romanarum scripserunt. PARS I. CAPVT III. 115 extruxisse^^j; legimus deinde, Nemausensem familiam Aurelio- rum Fulviorum imperalorem dedisse Romanis Antoninum Pium^^), legimus denique sub eodem Antonino Pio Narbonem Martium incendio esse affUctum, eiusque casus vivum quoddam testimo- niura habemus in inscriptione quadam adhuc conservata^^), unde apparet, opem tulisse afflictae coloniae imperatorem, — at num quae in civilibus provinciae institutis sint novata, num oppido- rum iura mutata sint, qui provinciales in urbe fama inclarue- rint^^*), de omnibus eiusmodi rebus nihil omnino apud scriptores invenimus et ne proconsulis quidem ullius nomen, qui per illud tempus provinciam rexerit, libri nobis produnt. Atque si ex scri- ptoribus solis antiquitatis Romanae documenta essent repetenda, perpetuo torpore mersas crederes pacatas imperii Romani provin- cias, et deserta potius, quam regiones a multitudine hominum Iiabitatas cultasque; quin nisi Ptolemaeus secundo p. Ch. saeculo imperium Romanum descripsisset, prope dubitares, num omnino extitissent. Attamen sub finem primi et initio secundi saeculi florentissimo statu gaudebat universa Gallia, et haec nostra inpri- mis provincia inter felicissimas orbis partes haud dubie est re- censenda. Testantur numerosi lapides inscripti, testantur po- sterioris temporis scriptores, qui eius urbes celebrant, testantur vivo quodam testimonio, quae eius regionis oppidorum nunc quoque speciosissima hodie admiramur decora sive monumenta iUa, quorum sine dubio maxima pars ex imperatorum tempori- bus Commodo anteriorum supersunt. Verum advenit interim tempus illud, quo rebellantes pro- vinciarum rectores in annos alii imperium coeperunt usurpare ct orbis Romanus perpetuis imperatorum contentionibus divisus et dilaceratus iam non potuit repellere a Onibus barbarorum 34) Spart. Hadr. 12. 35) Capit. Ant. Pius 1. 36) App. epigr. n. 3. 36 a) Nisi forte exceperis Arcanum illum Martialis amicum, quem puLcherrima redire Narbo — ad leges iuhet annuosque fasces (Mart. epigr. VIII. 72), quique pater potest esse nostri L, Aemilii L. /. Pap. Arcani (app. epigr. n. 17), qui dicitur adlectns in amplissimum ordinem ab imperatore Caesare Hadriano. 8* 116 PARS I. CAPVT ffl. nationes, quae inde a M. Aurelii contra Marcomannos beliis coniuratione quadam extremas imperii provincias coeperant in- festare. Quo rerum statu etiamsi et omnes imperii provinciae et ipsa Italia affligebantur, tamen provinciae pacatae meliore condicione solebant' esse ob id ipsum, quod plerumque et inte- riores seditiones in iis tantum oriebantur regionibus, ubi validi exercitus maioraque imperia erant, et barbari nisi infelicissimo illo triginta qui dicuntur tyrannorum tempore ad provincias us- que Itatiae propiores non pervenerunt. Qm fit, ut vei tertio saeculo, per quod non iam Romae, sed extra Italiam de summa rerum decernebatur, Narbonensis provinciae et nomen et fata prope nunquam commemorentur. Devictus est a. p. €h. 197 Clodius Albinus a Septimio Severo in GaHia, quin etiam in ipsis finibus proviuciae prope Lugudunum^^); neque dubium est, quin ex hoc cerlamine meridionalis Galtia non intacta exierit, sed ut ipsum iUud acerrimum proetium paucis tantum verbis describitur, ita rerum in Narbonensi regione gestarum nusquam fit mentio. Quas turbas secuta est celebris illa CaracaUae con- stitutio, qua quicunque tum in orbe Romano erant homines li- beri, cives Romani facti sunt^®), quae inventa ad fisci commoda, si maioris omnino momenti erat in nostra provincia pridem Ro- manis legibus moribusque assueta, vix ulium incrementum ei attutit. Aliquot annis post Clodius Pupienus Maximus, qui anno 238 cum Caelio Balbino imperator factus est, proconsul fuit Galliae Narbonensis. Qui cum eodem iUo a. 238 prae- fectus urbi esset, inter praeturam autem et consulatum tres egisset proconsulatus Bithyniae, Graeciae, Narbonensis, initio fere imperii Severi Alexandri Narbonensera videtur rexisse.^^) Hunc ultimum cognovimus proconsulem nostrae provinciae, et brevi post senatoriae provinciae, quae iam Dionis aetate prope penitus in imperatorum potestatem pervenerant, videntur ab- olitae. Sub imperatore quidem Tacito recepisse se dicunt senatores ius proconsulare *^) itemque Probus ^^) celebratur, 37) Herodian. 3, 7. Spart. Sever. 11. 38) L. 17 Dig. de statu iiominum (1, 6.) Dio 77, 9. 39) Vit. Max. et Balb. 6. 40) Vit. Floriani 6 : nos recepimus ius proconsulare, 41) Vit. Probi c. 13. PARS I. CAPVT III. 117 quod patribus permiserit, ut proconsules crearent; sed quo inter Severum Alexandrum et Tacitum tempore ius senatus ad imperatorem transierit, accuratius definiri non potest. Ad tristem vero iliam triginta tyrannorum aetatem quod attinet, constat extitisse imperatores in ulteriore Gallia Postu- mium (258 — 265), LoUianum, Victorinum, Marium, Victoriam sive Victorinam (265), Tetricum (265 — 274), inter quos et Postu- mius et Tetricus firma manu et imperium tenuerunt et Romani nominis dignitatem servarunt; atque licet conicere, hanc no- stram provinciam beneficiorum , quae ex valido hoc per illas turbas imperio Galiiis redundarunt, participem fuisse. Attamen mirura utique est, quod in Gallieni quidem honorem positUs ti- tulus unus extat^^), contra ex omnibus illis, qui Gallieno obsti- terimt, ne unius quidem memoria in hac provincia uUo monu- raento conservata est. Ceterum cum excepto fortasse Claudio Gothico^^) ne reliquorum quidem principum ante Diocletianum extent tituli, nihil ex tyrannorum iilorum oblivione concluserim. Quod deinde inter devictum ab Aureliano a. 274 Tetricum et Diocletianum interest tempus, id saltem memorabile offert, quod, si quidem Victorem et Eutropium audis, iterum haec pro- vincia imperatorem dedit imperio, M. Aurelium Carum, ortum Narbone. ^^) Sequitur deinde Diocletiani illa aetas, qua Maximinus, 6a- gaudaruni in Galliis rebellantium victor, a. 286 a Diocletiano in consortium et imperii et nominis Augusti admissus, cum re- liquis partibus occidentis nostram quoque provinciam sub impe- rium suum suscepit. At haec aetas novaque, quae nunc facta est, totius imperii omniumque provinciarum divisio aliena est ab huius libri consilio. 42) App. epigr. 431. 43) App. epigr. n. 319. ^44) Vict. epit. c. 38. Bip. Eutrop. 9, 12. Alia origo Cari aut Romana aut IUyrica aut Mediolanensis indicatnr a Flay. Yopisco vit, Car. 4. 118 PARS U. CAPVT L Pars n. Provinciae Narbonensis qualis ab Augusto usque ad Diocletianum erat administratio; Uniuscuiusque provinciae Romanae administratio et in toto erat et in partibus. Partes autem provinciae Narbonensis, qua- lis a Caesare diclatore et ab Augusto constituta est, vidimus fuisse oppida certis territoriis circumscripta et Italico modo constituta. lam vero si in qua Romani imperii provincia eius- modi rerum ordo erat constitutus, administrationis pars maior posita erat non in toto, sed in partibus, ut quae essent quiflem quasi instrumenta quaedam, quibus universae provinciae regi- men uteretur , sed instrumenta , quantumcunque imperii ratio permitteret, automata. Ergo si quaestio instituenda est de uni- versis provinciae ins^itutis, priore loco, quae a partibus prae- sumpta sit administrandae provinciae portio, sive de institu- tis municipalibus oportet quaeramus, posteriore loco, quae generali provinciae administrationi sint relicta, sive de insti- tutis proprie provincialibus. At cum utriusque partis fundamentum nemo non videat externam esse provinciae formam sive territoriorum divisionem oppidorumque in iis dispo- sitionem, omnium primum ager provinciaiis territoriis descriptus ante oculos est ponendus. Capat I. Descriptio territoriorum. Provinciae Narbonensis formam, qualis conscripta erat in imperatorum commentariis, si restituere conamur, definiendum nobis est, quod cuiusque oppidi nomen fuerit, qui situs, quae cuique inferioris ordinis loca sint attributa, qui agro constituti 1 PARS II. CAPVT I. 119 fines. Quae etiamsi nequaquam ex omni parte poterimus ab- solvere, tamen nequaquam omnibus destituti sumus auxiiiis, ut quibus praesto sint Plinii descriptio provinciae ex ipsis Agrip- pae commentariis desumpta, Strabo, Mela, Ptolemaeus, lapidum inscriptorum fides, veterum itinerailorum auctoritas, testimo- nium denique notitiae provinciarum Galliae, quae quamquam quarti tantum saeculi formam exhibet, tamen ad priorem quo- que aetatem non nullius momenti est. Quae omnia si auxilio vocabimus, inter se comparabimus, cum naturali locorum situ et hodiernis oppidorum nominibus conferemus, videbimus fieri posse, ut in permultis quidem quaestionibus incerta tantum nec iiisi coniecturae aliquam speciem, sed in haud paucis probabi- litatem quandam, in nonnullis veritateni eruamus. Quod opus aggredientes si quae de hac re ante nos scripta sunt, perscrutamur, videmus magnam adesse librorum molem conscriptorum ab hominibus indigenis et eius regionis gnaris, qui sive universam provinciam sive singula loca tractantes de veterum Galliae Narbonensis locorum situ egerunt. Ex quibus libris hanc scientiam multum commodi habuisse libenter fate- mur et omnino, ubi de locorum situ quaeritur accurate defini- endo, nemo negaverit, neminem posse ^erto iudicare nisi qui illam regionem, qualis hodie est, ex omni parte cognoverit, ideoque homini extero, qui obiter tantum hos tractus perlustra- vlt, a propria opinione esse abstinendum. Attamen si indige- nae scriptores, ut haud raro fit, inter se dissentiunt sive aperte veterum scriptorum vel inscriptionum testimonia, quae et ipsa suam eamque haud parvam habere debent fidem, neglegentes ex monumentis dubiae fidei et nominum veterum et recentium quadam inter se similitudine de eiusmodi rebus iudicant, uni- cuique liceat non dico coniecturam coniectura commutare, id quod niillius utilitatis est, sed ad discernendum , quid admitti possit quid non, suo uti iudicio. Itaque in hac omni de l6corum situ quaestione commodissimum erit, ubi recentiores geographi et inter se consentiunt neque cum veteribus testibus certant, sim- pliciter assentiri, ubi dissentiunt, si extant, ex quibus possit diiudicari, diiudicare, si non extant, varias afferre opinio- nes. Inter Gallicos autem scriptores ii, qui huius scientiae 120 PARS II. CAPVT I. fundamenta iecerunt, Hadrianus Valesius^) et Anville^) merito ne hodie quidem quadam auctoritate carent et Anvillium imprimis, quicunque de his rebus agunt, libenter sequuntur, quippe qui neque vetera testimonia neglegat et sanum adhibeat iudicium, atque Millin^) quoque, qui iter per Galiiam meridio- nalem initio huius saecuii factum iibro iure laudato descripsit, in iis rebus, ubi non quae a suae aetatis hominibus indigenis audivit refert, ad Valesium et Anvillium solet recurrere. Prae- ter hos nos quidem adhibebimus Vaickenarium^), qui re- centiore aetate universae veteris Galliae geographiam conscripsit et magis etiam Uckertum^), qui inter Germanos diligentissime de bis quaestionibus egit et post quem, qui idem veterem geo- grapbiam tractavit, Forbiger^) de nostra quidem regione haud multum novi [attulit; tractandis denique veteribus itinerariis commodissima est editio a Pindero etPartheyio facta, quibus quae veteribus huius provinciae nominibus nomina recentia sup- ponunt, maximam partem suppeditavit Lapie.^*) Praeterea siin qua de singulis locis dissertatione probabile et commodum ali- quid invenimus, ne hoc quidem praetermittemus. — Verum hanc omnem de uniuscuiusque ioci situ quaestionem libere fa- temur non eius momenti nobis esse, cuius plerumque esse censetur; immo postquam qui de his rebus egerunt, hucusque nihil aliud effecerunt quam multorum nominum rudem indige- stamque molem, utilius nobis videtur in restituenda antiqua pro- vinciae forma id potissimum agere, ut singulorum oppidorum territoria defimamus et quae uniuscuiusque civitatis agro eom- prehensa fuerint loca colligamus. jQua in re etiamsi saepius ad coniecturas reiciemur, tamen confldimus utilitatem huius quae- 1) Hadriani Valesii notitia Galliarum. Paris. 1675. 2) D'Anville, Notice de Tancienne Gaule. Paris 1760.. 3) Millin, Voyage dans le Midi de la France. Paris 1804 sqq. 4) Walckenaer, Ge'ographie ancienne des Gaules. Paris 1839. 5) Uckert, Geographie der Griechen u. Roemer. Weimar 1832. 2, 2, 274—319. 402—463. 6) Forbiger, Handbuch der alten Geographie. Band III. 1848. 6 a) Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymitannm ed. Parthey et Pinder. Berol. 1848. Lapie, Recueil des itineraires anciens avec dix cartes, publie par M. Fortia d'Urban. Paris 1846. PARS II. CAPVT I. 121 stionis ideo non tolli, dummodo argumenta, quibus nitimur, rite imlicemus neve incertiora pro certis statuamus. Mutatione illa, quae in Gaiiia Narbonensi facta est ab im- peratoribus lulio Caesare et Augusto, vidimus loco civitatum Gallicarum posita esse oppida Italico modo constituta atque re- vera si inscriptiones solas comparamus, veterum civitatum no- mina adeo videmus evanuisse, ut ex tot Gallicis provinciae ci- vitatibus non nisi Vocontiorum et Meminorum nomina ibi legan- tur, ex iisque Vocontiorum nomen singulari de caussa scilicet foederis quadam lege in lapidibus conservatum esse infra vide- bimus, Meminorum vero commemoratio in una inscriptione ex- tans ideo fortasse est usurpata, quod Latinae linguae commodius erat id nomen, quam aliud Gallicum eiusdem civitatis nomen Carpentoracte. ') Itaque dubium esse non potest, quin post Au- gustum una civitate excepta priora civitatum Gallicarum nomina in Narbonensi provincia publice desierint extare. Neque vero magis, si veteres scriptores ab ipsa Plinii descriptione usque ad Ptoie- maeum conferimus, si deinde viderimus, qua cuiusque oppidi ager constitutus sit ratione, poterit negari, neque Romanos id egisse, ut in formandis oppidorum territoriis veterum civitatum territoria dividerentur et civitatum populi inter se miscerentur, neque ex communis vitae usu et lingua priora gentium nomina esse sub- lata. Immo etiamsi communis vitae usus in hac Gailiarum parte non idem eflfecit atque in Gallia uiteriore, ut ex Gallicis civi- tatum nominibus recehtia quibus nos utimur oppidorum nomina fierent, tamen Ptolemaei quoque aetate sive medio fere secundo p. Cb. saeculo Gallicorum nominum memoria viva etiam erat. Quam ob rem nos quoque in oppidorum descriptione eam se- quemur viam ac rationem, ut oppidorum catalogum civitatum distributioni subiciamus. Initium autem faciemus ab iis, qui a dextra Rhodani ripa erant, inter quos ipsos, cum caput pro- vinciae ibi esset, Volcas Arecomicos primo loco ponemus. 7) Similiter ad oppidnm Alebece Reiorum Apollinariam qaod attinet, Gallica nominis pars continetur non Beiis Apollinaribus , sed voca- bulo Alebece, quod nunquam est in lapidibus. 122 PARS U. CAPVT I. Volcae Areoomioi. Adiudicamus huic genti Narbonem Martium, Baeterras, Ces- seronem^), Lotevam, Nemausum et, quamquam non sine ulla haesitatione Piscenas ac Samnagenses. Narbo Martius, Narbonne, ante imperatorem Claudium nomine insignis coloniae luiiae Paternae (app. epigr. n. 1), ab ilio imperatore nomen adiecit Claudiae (app. nn. 27. 49 — 52); si praeterea apud Melam Atacinorum Decumanorumque colonia dicitur, hoc Atacinorum cognomine, quod itera habuit P. Te- rentius Varro pogta (v. supra p. 114), non ut putarunt, civitas quaedam signiiicatur ab Arecomicis diversa, sed nomen videtur fuisse indigenarum communi lingua usurpatum et desumptum a fluvio Atace (Aude), qui praeterfluit haud longe a moenibus ur- bis et tum usque ad ipsum oppidum erat navigabilis. *) — Fi- nes agri Narbonensis indicantur ab una parte mari, a quo oppi- dum distabat XII milia passuum (Piin. 3> 5) et cum quo con- iunctum etiam erat stagnum Narbonense (Mela 2, 5. Strabo IV. p. 182) ; septentrionem vero et occidentem versus fines indican- tur inscriptionibus nostris nn. 78 et 266 > ex quibus illa, si cum Narbonensi titulo n. 22 eam confers, aperte ad agrum Narbonensem probatur pertinere simuique testatur, loco vici hodierni Moux pagum fuisse huic coloniae attributum, altera vero, reperta in vico Merinville, nominat coloniam luliam Car- casonem, cui oppido propior hic vicus est quam Narboni ; erant igitur ab hac parte fines territoriorum Narbonis et Carcasonis inter vicos Moux et Merinville. Contra secundum littus haud dubie longius ad occidentem et meridiem patebat hoc territo- rium, nam quae ab hac parte finitima erat Ruscino, exiguum oppidum erat et parvo haud dubie agro constitutum. Quae cum ita sint, ex itinerariis Narboni attribuas viae Tolosensis statio- 8) Ptolemaeus quidem et Narbonem et Cesseronem Baeterrasque Tectosagibus tribuit, sed Strabo, testis non solum antiquior sed etiam diligentior, IV. p. 186 Narbonem appellat inivuov xmv 'AgTjyiOfiCyimv, Quod si admittiknus, fieri non potest, quin Oesseronem et Baeterras, quae a Narbone orientem versus erant, Arecomicis attribuamus. 9) Strabo IV. p. 181. 182. 189; idem fluvius a Polybio 3, 37- 38 NaQ^oiv dicitur* PARS II. CAPVT I. 123 nesHosverbas (itin. Hieros. 552, 1)^") sive Usuervam (tab. Peut) XV m. p. a Narbone*®), XXIII a Garcasone remotam {^aupas- sage du ruisseau dHourre ou dlourve^ Anv. p. 726) et Livia- nam (tab.), m. p. XII a Carcasone, XI ab Usuerva distantem (prope Capenda, Uckert 2, 2, 408), viae Hispanicae ad Vicen- simum (itin. Ant. 397, 3; prope la Patme), fortasse etiam Sal- sulas (ib. 389, 4; Salces), quae XXX m. p. distabant a Nar- bone et nomen duxerunt a fonte, quem non dulcibus sed salsis aquis defluxisse dicit Mela. Denique fieri potest, ut eodem per- tineat statio Combusta, quam itinerarium Antonini 397, 4 m. p. XXXIV, itinerarium Aquarum Apollinarium (Henzen n. 5210) XXIII a Narbone dicit afuisse. Baeterrae, Beziers, dep. de VHerault^ urbs luiia Bae- terrae (? app. epigr. n. 82), statio erant viae Domitiae. Agei* secundum mare haud ita latus potuit esse, cum orientem ver- sus ad fluvium Araurem (Meia 2, 5. Piin. 3, 5; HerauU) sita essent duo oppida Latina, Cessero, XII (Ant.) sive XIII (Aq. Ap.) m. p. a Baeterris remota, et Piscenae; contra secundum Orbem (Mela 2,5; Orh) superiorem fleri potest, ut amplius fuerit ter- ritorium; nam ab hac parte inter Narbonem, Carcasonem, Lo- tevam lati patent campi. Cesseronem, quae et ipsa Araura olim audiebat (Ant. 389, 4), St, Thihery hodie esse ideoque ad sinistram Arauris ripam sitam fuisse consentiunt, qui de his rebus quaestionem instituerunt, neque minus certum videtur, quod et ipsum iam Valesius p. 451 probavit, Piscenas Piinii nihil aliud esse quam Pezenas [arrondiss, Beziers), qui locus recentiore quoque aetate eiusdem lanae proventu insignis est, quam Plinius laudat (hist. nal. 8, 73. — Anv. p. 521 sq.). Lotevam deinde, quam praeter Piinium, qui Lutevanos sivc Foroneronienses^^) nominat incolas, tabula Peutingeriana » — 9a) In citandis itinerariis paginas sequimnr Wesselingianas, quae apud Pinderum quoque apponuntur. 10) XVI secundum tabulam, sed minus recte, cum itinerarii mensura confirmetur nomine stationis ad Tricesimum it. p. 651, 10. — Vsuemam legit Mannert; Usueruam habet, qui nuper Gallicam tab. Peut. partem ediderunt L. Renier et A. Maury (Revue arch^ol. 1864 pl. II.). 11) Nominis huius caussa ignota est, nisi forte a Plinio additur ut denominatio ab imperatore Nerone indita et sua aetate usurpata. 124 PARS II. CAPVT L tantum habet ut stationem viae a Cesserone ad Cebennam mon tem ducentis, bodie esse Lodeve ex nomine satis perspicuum est; ipsum oppidum distat pauilum ab Araure, agrum autem habebat haud dubie ad fluvium usque patentem. In eadem regione collocandi fortasse sunt Samnagenses Plinii, quos a Valesio et Anvillio praetermissos Lagoy eumque sequentes Valckenaer et Saussaye ad nummorum quorundam auctoritatem, repertorum in agro oppidi St. Remy et prope Ave- nionem, circa oppidum Senaz inter Aquas Sextias et Cabellio- nem habitasse dicunt. ^^) Sunt autem ilii nummi aenei, quorum paucissima tantum extant exempia, eius aetatis, qua Gallicae ci- vitates Massiliensium nummos imitabantur, ideoque Graecis lit- teris conscripti, atque si recte in iis legitur SAMNArHT, non negaverim, mihi quoque probari iliam opinionem; quod cum non prorsus certum videatur, ex inscriptione quadam Nemau- sensi (app. epigr. n. 111 v. 15), in qua agitur de donis ab or- dine Biturigum datis tam Nemausensibus quam Samnagensibus, coniecerim ab altera Rhodani parte coiiocandos esse Samnagen- ses et vicinos fuisse Nemausensibus habitantes circa confinia Arecomicorum et Tectosagum. Restant denique in hac regione Ruteni provinciales, qui ab hac parte ultimi sunt provinciae. De quorum finibus supra (p. 48 n. 26) diximus: si, ut vult Mommsen, vel ultra Tarnim pate- bant, praet^r Condatomagum tabulae Peutingerianae, qui locus XXX m. p. a Segoduno, XXIII a Loteva afuit, Segodunum quo- que sive Rodez iis erit attribuendum. Sed etiamsi conces- seris fieri posse, ut Ciceronis aetate fines provinciae usque eo processerint, tamen, cum Ptolemaeus (2, 7) Segodunum tribuat Aquitaniae, in nova Galliarum distributione ab Augusto facta ita definitas esse statuerim Rutenorum provinciaiium terminos, ut Tarnim utique iam non excederent. lam vero si Araurem transimus, late patentem ingredimur agrum Nemausensem. Namque Nemausus, Nimes, colonia Augusta (app. nn. 132 etc), territorio suo comprehendebat, quidquid intererat inter Araurem et Rhodanum, a meridie au- 12) Lagoj, D^scription de quelques m^dailles in^dites. Aiz 1834. p. 38.. Walckenaer 1, p. 281 sq. Saussaye, Numism. p. 99. pl. XIII. PARS II. CAPVT I. 125 tem pro finibus habebat mare, a septentrione partim montes Cebennicos, partim fluvium Ardeche, qui hodie quoque dividit regiones, quae dicuntur departemenis du Gard et de fArdeche, Attribuit autem Plinius Nemausensibus viginti quattuor oppida ignobiiia, quorum nominum, cum ipse Plinius non indicet, maio- rem partem ex aliis fontibus debemus colligere. Et primum quidem, ut a Rhodano incipiamus, Nemauso attribuimus Uger- num [Beaucatre), quod situm prope dextram Rhodani non so- lum habes in tabula Peutingeriana , sed etiam in inscriptione nostra n. 248, quae cum undecim vicos Nemausenses recenseat, magni ad hanc quaestionem momenti est; inde si occidentem versus a Nemauso procedis, habes in eadem inscriptione locum silus certi Andusiam {Anduze), sitam prope superiorem Arau- rem, neque minus certum est, agrum Nemausensem ab hac parte patuisse usque ad locum hodiernum Balaruc-les-Bains prope oppidum Cette (dep. de tHerault), quoniam ibi reperti sunt tubi plumbei signati nomine coioniae Nemausensis (app. epigr. n. 265). Cum quo optime convenit, quod Plinius (hist nat. 9, 9) dicit: est provinciae Narhonensis in Nemausensi agro siagnum Laiera; nam stagnum Latera, cui adiacebat castelium Latera^^) (chdteau de la Latie sive des Lattes), unum ex sta- gnis iilis est, quae e vicinia urbis Montpellier pertinent ad vi- cum Ralaruc. Quae cum ita sint, Sextantionem^^) [Sub-' sianiion) quoque Augusti quidem aetate non dubitamus inter ignobilia agri Nemausensis oppida relegare; namque erat hic locus propior Nemauso quam Latera sive situs paulio super ur- bem Montpellier ad ripam sinistram rivi Lez, ubi hodie quoque ruinas antiqui oppidi conspicuas esse supra (p. 35) diximus. Accedit, quod inter Plinii oppida Latina deest Sextantio ideoque defuit etiam in commentariis Agrippae, contra legitur in cata- logo illo vicorum Nemausensium. Quod vero duae extant in- scriptiones (nn. 87 et 88) , ex quibus altera (n. 88) reperta in vico Murviel veteri Sextantioni vicino testatur opera publica decurionum decreto ibi facta esse curantibus Sex. Vettone C. Pedone aedi- 13) Cfr. Mela 2, 5: ultra sunt stagna Volcarum, Ledumflumen^ ca- stellum Latera. Geogr. Ravenn. : dmtas Latera p. 24'5. 340. Pind. et Parth. 14) App. epigr. n. 248: Sextantio itin. p. 396; Sertatio tab. male scri- ptum haad dubie pro Sextaiio; Sextatio itin« p. 389; Sostantio ibid. p. 552. 126 PARS II. CAPVT L libus, altera reperta inter ipsas veteris oppidi ruinas donum commemorat datum colonis et incoiis, priorem quidem titulum nihil obstat quo minus interpretemur decreto Nemausensiam decurionum ab aedilibus Nemausensibus esse positum; alteram vero (n. 87) inscriptipnem nisi de colonis et incolis ipsius op- pidi non posse intellegi nuUo modo negaverim, sed cum in pri- ore titulo vocabuli coerare forma aetatem satis antiquam probet, in altera vero inscriptione nihil sit, quod non posterioris aevi possit esse, apparet, atiquo tempore post Augustum nescio qua caussa hunc vicum sui iuris factum et coloniae nomine esse constitutum. At quod in notitia provinciarum Galiiae nomen Sextantionis deest, videmus, quarto utique p. Ch. saeculo hoc civitatis ius iterum esse sublatum. — Praeter Sextantionem de- . inde, Andusiam, Ugernum recensentur in illo vicorum catalpgo sive itinerario Brugetia, Tedusia, Vatrute, Briginna, Statumae, Virinna, Segustona, et repetuntur in simili inscriptione celtica (n. 249) Statumae et Vatrude; neque vero ulius ex his locis certioris est situs. Quae vero permuitis locis eius regionis in- veniuntur lapides inscripti, nomina non suppeditant, nisi quod in uno (n. 261) Adgentii commemorantur, quorum vicus inter Nemausum et Ugernum videtur fuisse. Deinde quod a Ptoie- maeo solum praeter Nemausum Arecomicis tribuitur oppidum Vicomagus, etiamsi ius civitatis non habuit, nobilior utique locus Ptolemaei aetate fuit; ubi vero collocandus sit, geographi recen- tiores, quamquam ut commode collocarent, omnem circa Ne- mausum regionem perlustrarunt, non potuerunt eruere. — Huc accedunt ex itinerariis: Ambrussum (itin. p. 389. 396 Pont Am— bruis sive Ambrois Anr. p. 63 sq.) ^^) , Pons Aerarius (p. 552, prope Bellegarde? Anv. p. 554), mutatio remota a Nemauso m. p. XII, ab Arelate Vlll, Forum Domitii inter Sextantionem et Cesseronem, m. p. XV ab illo, XVIII ab hoc ioco remotum [Frontignac Vales. p. 199; Anv. 319 — 21 incertum relinquit). Praeterea Agatham [Agde) quoque, Massiliensium quondam op- pidum ad Arauris ostia situm agro Nemausensi attribuerim. Ca- lum vero et civitatem Megalonam, quae loca a geographo Rai- 15) Prope Pont Ambruis reliquiae dicuntur esse veteris pontis, per quem Vidourle rivus traiciebatur. Anv. 1, cit. PARS II. CAPVT I. 127 vennate et Guidone (p. 244 sq. 340. 513 Pind. et Parth.) no- minantur, num ante quartum p. Ch. saeculum extiterint non %udeo aflQrmare; ex quibus Calum situs incerti est, Megaionam vero hodie Maguelonne esse ex nomine perspicitur. Denique secundum eandem hanc inter Araurem et Rhodanum oram Uckert (p. 412 sq.) recte ut videtur coiiocat haec Festi Avieni nomina: civitatem Polygium, tenui, ut dicit poeta, censu, Mansam vicum, oppidum Naustaionem ^^) , de quibus quae prorsus incerta con- iecerint geographi recentiores, apud eundem Uckertum videris. Ceterum ut per omnem hanc oram austro atque africo expo- sitam rarae urbes, quia rari portus, et olim erant et hodie sunt, ita inter Araurem praesertim et Rhodanum condendis ad littus oppidis minime erat locus. Volcae Teotoctages. His Ptolemaeus praeter ea oppida, quae, ut supra diximus, ab Arecomicis ad Tectosages transtulit, attribuit Carcasonem, Tolosam, Ruscinonem, Illiberim, Plinius autem et Mela Rusci- nonem Illiberimque separatas a Tectosagibus dant Sardonibus sive Sordonibus, quae differentia, cum facillime fieri potuerit, ut Sardonum parvulae civitatis nomen Ptoiemaei aetate in oblivione ia- ceret, minimi momenti est. Cum vero Illiberis Romanorum aetate propriam rempublicam non haberet sed, ut Mela diserte dicit, vici loco esset, oppida restant Carcaso, Tolosa, Ruscino. Carcasonem (tab.) sive Carcasum (Plin.), Carcassonne, co- loniam luliam Carcasonem (app. epigr. n. 266), agrum conOnem Narbonensibus habuisse inter vicos Merinville et Moux supra (p. 122) diximus, unde apparet, mutationem quoque adTricensimum (itin. p. 551 ; Barbeirac) , quae m. p. VIII a Carcasone aberat, ad hoc oppidum pertinuisse. Ab altera deinde parte cum ta- bula Peut. habeat locum Fiues remotum XXXIV m. p. a Tolosa, ideoque, si itinerarium Hieros. (p. 551) sequeris, XXVIII a Car- casone^^), hoc loco sive inter stationes itinerarii Elusionem et 16) Fest. Avien. ora marit vv. 610 — 614. 17) Inter Fines et Eburomagum numerus deest in tabula; ceterum cfr. de hoc loco Anv. p. 304 sq. 128 PARS n. CAPVT I. Sostomagum confinium Tolosae et Carcasonis videtur fuisse, unde consequitur, non soium ipsum Sostomagum {Castelnaudan/), sed etiam vicura Hebromagum (itin. p. 551* Eburomagum iab. PeuiX prope Villavazan) et mutationem Cedros [Moni-Soulens Lapie apud Pind. et Parth., prope Villesequelande Uckert p. 407) Carcasensiuin fuisse. Contra qui inter Carcasonem et Rutenos fuerint termini, non potest erui. Tolosae (Toulouse), secundum ea, quae modo de Carca- sone diximus ex itinerario Hierosolymitano tribuenda esse appa- ret loca Elusionem (prope bassin de Naurouze, An?. p. 289 sq., Mmiferrand Lapie), ad Vicesimum [Vieille-Vigne Lapie, St. Rome Uckert p. 407), ad Nonum [Poniperiuzai Lapie, Casianei Uckert); quibus addas stationem iliam tabulae, quam non nisi mutilam Bad . . . legimus et Baderam fuisse vult Anville (p. 135)> Badinonem sive Badum Uckert (p. 407), uterque autem idem iudicat esse ac Basiege; distabat a Tolosa m. p. XV ideoque sita erat inter stationes ad Nonum et ad Vicesimum. Accedunt fortasse Aquitaniam versus mutationes ad lovem (prope Guerin), et Bucconis (prope Ile-en-Jourdin, Laipie), ex quibus il!a VII, haec XIV leugas aberat a Toiosa; quod vero ieugae hic nume- rantur, inde non concluseris, haec duo loca iam pertinere ad Aquitaniam; nam cum longe maxima pars eius viae esset pro- vinciae Aquitanicae, natura ferebat, ut reliqua quoque pars, etiamsi Narbonensis erat, eandem sequeretur numerandi ratio- nem. Deinde quod eiusdem viae stationem Cobiomachum com- memorat Cicero (pro Font. 9, 19), haec aut iam non potest in- dicari, aut cum Mommseno pro Cohiomacho legendum est Ebro- mago. Locus denique Voicalo, quam eadem Fonteiana stationem portorii exhibet, in qua provinciae occidentalis parte fuerit, non potest diiudicari. ^^) Ruscino [Casiel Roussillon prope Pei^pignan) primum con- stat attributam habuisse Illiberim, quem vicum m. p. VII re- motum a Ruscinone eodem loco fuisse volunt, quo postea fuit Helena illa [Elne), ubi a. p. Ch. 350 mortuus est imperator Constans; accedunt ex itinerariis stationes ad Stabulum [Boulou) 18) Cfr. Mommseni excursum ad editionem huins orationis ab Hal- mio confectam. PARS II. CAPVT I. 129 et ad Centuriones {iim. p. 397; ad Gentenarium tab., prope Ceret Anv. p. 223, St, Martin de Foneuille Lapie), quae sunt iater Ruscinonem et summum Pyrenaeum (itin. Ant. p. 390. 397); addit Mela Portum Veneris [Pori Vendres) et, ubifines Galliae ponit, locum Cervariam, qui nomen dedit promontorio, quod hodie dicitur Calla Cervara (Anv. p. 224); denique Piinii regio Consuaranorum commodissime attribuitur Ruscinoni. Confinem huic oppido si ponimus Tarasconiensium op- pidum Lalinum (Plin.), coniecturam sequimur Anvillii (p. 635), qui hanc civitatem coUocat ad radices Pyrenaei montis loco quo- dam, ubi medio aevo castrum Tarascum erat, hodie est Tarascon ad ripam fluvii Ariege; namque si de Tarascone ad Rhodanum sita dixisset Plinius, haud dubie nomen loci potius quam inco- larum nominasset. Postea si idem Anville (p. 635) Tasconos Piinii ad Cebennicos montes relegat prope Tescou sive Tescon fluvium, qui et ipse influit in fluvium Tain, haec nominum si- militudo eflficit quandam probabilitatem. Umbranicorum utique civitas Latina, si tabulam confers, in hac fere regione circa Cebennam videtur consedisse, sed ni- mis incerta est tabulae iila dispositio, quam ex qua accuratior definitio possit desumi. Minime vero certum est, ubi collocandi sint Camboiectri Atlantici; quorum nomen nisi, ut sunt qui coniecerint (cfr. Uckert p. 273), latere accipis sub nomini- bus hodiernis Camho-Haui de Clarence et Carnbo-Bas de Cla- rence, quae loca sunt in Pyrenaeis, unum tantum restat argu- mentum, quod Plinius 4, 33 inter Aquitaniae gentes recenset Gambolectros Agesinates. Inde enim possit concludi Atlanticos Gambolectros in ea Narbonensis parte habitasse, quae vicina erat Aquitaniae. Utique hoc Latinorum genus, quod nominibus in- colarum, non oppidorum denominatur, per agros potius disper- sum videtur habitasse, quam certum oppidum habuisse et ex hac quoque caussa verisimile est, in montibus eos esse collo- candos. lam vero in hac parte nihil restat nisi Helvionim civitas, cuius ager natura inclusus inter fluvios Ardeche Rhodanumque et montem Cebennam idem fere erat atque nunc regio, quae dicitur departement de fArdeche. Ceterum in hac regione cum rarissimae sint inscriptiones neque via publica transierit, praeter Herzog, Galliae Narb. hisi. 9 130 PARS II. CAPVT I. caput civitatis Albam (^s, arrond. Privas) nihil potest com- memorari. Quam omnem oppidorum in dextra Rhodani ripa distribu- tionem si consideramus, apparet, non fortuito casu factum esse, ut Nemausensium latus ager a Tectosagibus separaretur inter- positis minoribus territoriis Baeterrarum, Piscenarum, Lotevae, quibus accedit quodammodo Narbo, quae colonia civium Roma- norum ut imperii Romani sedes ex Arecomicorum civitate erat exempta. Nempe etsi maximam numerosae Arecomicorum gentis partem Romani non verebantur constituere coniunctam, tamen eam curam egisse videntur, ut exiguis terriloriis inter duas gentes, Arecomicos et Tectosages, constitutis communia veterum civitatum consilia impedirentur. Eiusmodi enim civitatum mi- norum magis haud dubie intererat, ut novum ius a Romanis concessum tuerentur, quam ut maioris civitatis essent partes; Romanorum autem tale consilium ut posteriore aetate, cum tranquilla omnia essent in hac provincia et tuta, mirum videre- tur, ita aetate Caesaris, imperio Romano in ulteriore Galiia nondum firmato, non erat reiciendum. A dextra Rhodani ripa si ad eam provinciae Narbonensis partem transimus, quae inter Rhodanum est et Alpes, prius- quam singula perlustremus et disponamus, omnium primum ne- cesse est inquiramus, quae ad provinciam pertineant civitatum Alpinarum nomina, et definiamus qui secundum Alpium iuga termini provinciae nostrae fuerint. De qua re cum non ex omni parte constet,. primum quaecunque veterum extant testi^ monia afferemus, deinde haec inter se comparabimus, denique, quid inde de Narbonensis provinciae finibus efficiatur, concluda- mus. Et testimonia quidem illa hic habeas composita: (vide p. 132 sq.) Inter quae testimonia Pliniana provinciae descriptio (3f 5), arcus Segusinus, tropaeum Alpium (Plin. 3, 24) Strabo, Mela aetate vix inter se diff^erunt; contra quae excepta tropaei inscri- ptione hist. nat. 3, 24 refert Plinius, non ad Augusti sed ad ipsius scriptoris aetatem sunt referenda; Ptolemaeus autem se- cundi p. Ch. saecuii formam describit; denique notitia pro- vinciarum Galliae, quamquam quinti demum p. Ch. saeculi formam repraesentat, tamen quoniam in partes quidem divisae PARS II. CAPVT I. 131 sunt a Diocletiano et Constantino veteres provinciae neque vero inter se mixtae, quod quidem ad fmes provinciae attinet, vel de prioris aetatis statu potest testari. lam vero si quaerimus, num, quae ex Augusti sive proximorum eius successorum aetate extant testimonia, inter se consentiant, invenimus quidem quas- dam differentias , sed leves neque difficiles explicatu;. qua§ col- lectas habes his, quae sequuntur: 1. Qui Plin. 3, 5 inter provinciaies recensentur Suetri, nominantur etiam in tropaeo Alpium, cuius omnia reiiqua no- mina ad provinciam Narbonensem non pertinent, itemque Ptol. 3, 1 Suetri Maritimis Aipibus attribuuntur, et simili modo Qua- riates Plinii (3, 5), si quidem, id quod verisimile est, iidem sunt atque arcus Segusini Quadiates, Cottianis in hoc arcu ci- vitalibus adnumerantur ; ac si, ut sunt qui coniciant (cfr. Uckert p. 301), Adunicates Plinii (3, 5) iidem sunt atque Edenates tro- paei et Adanates arcus, de his quoque diversa inter se enun- tiantur. lam vero cum Agrippae commentarii, quibus usus est Plinius, recedant uitra annum a. Ch. 22, arcus autem Segusinus et tropaeum Alpium non recedant ultra annum a. Ch. 9, diffe- rentia illa minus in testimoniorum fide quam in tempore videtur posita, atque concludendum est, Suetros quidem in bellis gentium Inalpinarum rebellasse ideoque et in tropaeo Alpium esse npmina- tos et, cum anno a. Ch. 14 provincia Alpium Maritimarum insti- tueretur armata, huic esse contributos; quadiates autem sive Quariates neque minus Adunicates sive Edenates sive Adanates fieri potuit ut, cum primum ad provinciam pertinuissent, postea regno Cottiano concederentur. Cuiusmodi inter provinciam Nar- bonensem et finitima territoria commutationes fecerunt et Clau- - dius, quem Cassius Dio (60, 24) testatur Cottii regnum auxisse et Galba, qui Plinio teste (3, 5) duas gentes Inalpinas nostrae I provinciae formuiae adiecit. ; 2. Desunt in Phnii descriptione Albienses et Albioeci, Ico- ' nii, Medulii. At Albienses et Albioeci continentur oppido Ale- bece Reiorum ApoUinarium, Iconii autem haud dubie civitate foederata Vocontiorum; Medulios vero Plinius nequaquam omit- tit, sed habet inter tropaei civitates devictas extra provinciam I sitas; qui ordo si abhorrere* videtur et ab arcu Segusino, qui Cottiano regno eos adicit et a Ptolemaeo, qui non minus quam i 9* I 132 PARS II. CAPVT I. Plin. 3, 5: Avatici Anatilii fDesuYiates •■"^ \Cavare8 rursus ( . < Tricoru a man ( rTricolli ^* -{Vocontii ^^^ Uegovellaani mox Allobroges ai in ora Camatullici dein Suelteri supraque Verrucini rOxubii {Suetri Quariates Adunicates in ora Deciates Accedunt ex oppidorum Latinorum catalogo : Salluvii . Yulgientes Tricastini Bormanni? Memini Cenicenses Cambolectri? Avantici Bodiontici. Plin. 3, 24: Namina gentium Al" pinaruMy promnciae Narbonensi confinium, inscripta in iropaeo Alpium, quod extru' ctum est post annum a. Ch. 8 (Aug, imp» XIIII cfr\ Eckkel VI . 143sq.j: Nantuates Seduni Veragrii Salassi Acitavones Medulli Uceni Caturiges Brigiani Sogiontii Brodiontii Nemaloni Edenates Esubiani Veamini Gallitae Triulatti Ectini Vergunni Eguituri Nementuri Oratelli Nerusi Velauni Suetri. Addit autem Plinius: ' non sunt adiectae CotHanae dvitaies Xllquae nonfuerunt hosiiles^. Orelli n. 626: Inscriptio arcus Se- gusinij positi a. a, Ch. 9/8^ ubi recefksen- tur civitateSj quarum praefectus erat M. lu- lius regis Donni fiHus Cottius: Seguvii Segusini Belaci Caturiges Medulli Tebavii Adanates Savincates Edginii Veaminii Venisani lemerii Vesubiani Quadiates. Plin. 3, 24: j 'Sunt praeterea La' tio donatiincolae Al' pim\' Octodurenses et fmitmi Centrones Cottianae civitates Caturiges { et ex Caturigibus orti Vagienni Lignres et qtd Montani vocantur | CapiUaiormque pbt^ ra genera ad conf^ nium Ligustici mrit, PARS 11. CAPVT I. 133 la K Strabo IV cap. 1, 11: Alyvsq SdXvsg KaovaQsg OioKOvtiov Tqiiioqioi *l%6vioi MiSvXXot *AXX6pQi,ysg, Mela 2, 6: Vocontii AUobroges Cavares Deciates Avatici. Strabo IV cap. 6, 3 — 5: *0^vfiioi V dSKtijtat ZdXvsg 'AXfiiomoi AXpistg Ovonovtioi, 'AXXofiQiysg 'iKOVtOl Tqi,%6qioi MsdovXXoi, Ptolem. 2, 9: 'AovattKoif sl ta KofjL(jLOvoif slta Jsyiidttoi. MsdovXoiy vfp* ovg ZsyaXXavvoi, dvatoXtnmtSQOi 9h TQi%activoL KavaQOt, v(p* ovg UdXvsg Ovotiovtioi, vtp* ovg Miifi^ivoij vtp* ovg Zsvtioi, Extr a provinciam Narb . Ptolemaeo sita snnt loca qnae sequnntur: - Ptol. 3, 1: KsvTQdovoav iv rQataig AXnsaiv ^OQOV KXavdiov U^ilia Arinovt£(ov iv Kottlaig "AXnsatv '^OansXXa KatovQty£&(ov iv VQai- ats "AXnsatv 'EfiovQodovvov Hsyovatavmv iv FQaC- atg "AXnsatv Ssyoiatov BQtydvttov NsQOvaCmv iv naQa- XCotg "AXnsatv Oiivttov OisStavtitav iv Ila- QaXiotg '^AXneatv KsfisviXtov Zavlttov Notitia provinciarum Gal- liae, qnae confecta est non ante quintum p. Ch. «fae- culum (Dom. Bouquet, Ker. Gall. scriptor.1, 122-124): Prov. Narb. II: Metropolis civitas Aqueu- sium Civ. Aptensium ,, Reiensium „ Foroiuliensinm „ Vapincensium ,, Segesteriorum „ Antipolitanorum Prov. Viennensis: Metrop. civ. Viennensium Civ. Genavensium „ Gratianopolitana „ Albensium (Vivaria = Alba Helviorum, Viviers) Deensium »» »> Yalentinorum „ Tricastinorum „ Vasiensium „ Arausicorum „ Arelatensium „ Massiliensium Prov. Alpium Maritima- rum: Metrop. civ. Ebrodunen- sinm Civ. Diniensium „ Rigomagensium „ SoUiniensium „ Sanitiensium ,, Glannativa „ Cemenelensium „ Vintiensium Prov. Alpium Graiarum et Penninamm Civ. Centronum Daran- tasia „ Vallensium Octodu- ro. ■ 134 PARS II. CAPVT 1. Strabo provinciae eos tribuit, has differentias si quid omnino auctoritatis his testibus contra Plinium concedis, sic explices: devicti sunt MeduIIi bellis illis, quae legati Augusti post annum a. Ch. 27 in Alpibus gesserunt et adiecti regno Cottiano ; deinde sive sub Augusto sive primis Tiberii annis, utique ante annum p. Ch. 18, quo anno quartus Strabonis liber conscriptus est, in provinciam Narbonensem transierunt et erant in hac provin- cia etiam Ptolemaei aetate. 3. Dicit quidem Plinius 3, 24, titulo tropaei Alpium non contineri civitates Cottianas XII, ut quae non fuerint hostiles; at in arcu Segusino non solum civitates invenimus numero XIV, sed etiam inter eas Caturiges, MeduUos, Adanates, Veaminios, quos inter devictas gentes Alpinas recenset tropaeum, neque tamen aetate dilTerunt duo illa monumenta. At dilTert aetate et fortasse etiam auctoritate ab his monumentis is, quem Plinius 3> 24 ante ocuios habebat, Cottianarum civitatum catalogus, at- que hoc fere modo rem explicaveris : dum in Alpibus beiium a Romanis geritur, pacem tenebant Cottianae quae tum erant ci- vitates, sive illae, quae ut in arcu ita non in tropaeo leguntur, et harum numero postea devictis Inalpinis adiecti sunt Caturiges, Medulli, Adanates, Veaminii; tempore deinde Plinii Cottianae civitates, quae iam in provinciae formam erant redactae, nu- mero erant duodecim, quem numerum Plinius , quo loco nomen earum civitatum debuit commemorare, huic nomini adiecit, quamquam priori aetati non aeque conveniebat. 4. Accedunt ex Ptolemaeo ad Plinii descriptionem Com- moni, Elycoci, Sentii; At Commonis quidem cum attribuantur oppida Massilia, Tauroentum, Olbia, Forum lulii, quae nullo modo erant Gallica, facile apparet, nomen hoc esse, quod in aliquo libro vetustiore huic littoris parti adhaerens Ptolemaeus invenit neque vero usurparunt posteriores. Elycoci autem cum circa Aibam Augustam habitarent, non nisi pars fuisse videntur agri Reiensis. De Sentiis denique secum ipse pugnare videtur Ptolemaeus, si consentiens cum notitia provinciarum oppidum Sanitium Alpibtis Maritimis, civitatem Sentiorum provinciae tri- buit; atque revera, quoniam Dinia, quam pro capite Sentiis dat, Plinio auctore Bodionticorum et Avanticorum caput erat, Pto- lemaeus 2, 9 de Sentiorum nomine videtiu* errasse. i PARS II. CAPVT I. 135 Quibus omnibus generatim confirmatur, et Plinii descriptio- nem veram plenamque provinciae, qualis sub Augusto erat, imagi- nem dare, et post Augustum paucissima tantum in bac imagine esse mutata. Speciatim consequitur, praeter MeduIIos et Elycocos revera nullius civitatis nomen formulae Plinianae (3, 5) esse adi- ciendum, inprimis autem neque Centrones neque Caturiges un- quam provinciae Narbonensi esse attributos. Deinde non minus perspicuum est et collato Ptolemaeo (3, 1) confirmatur, ex omnibus iis civitatibus, quae in notitia provinciarum Galliae provinciis Al- pium Maritimarum et Graiarum contribuuntur, exceptis Diniensibus nuUam unquam provinciae Narbonensis fuisse. Denique proba- tur, quod supra iam exposuimus, usque ad summa Alpium iuga nusquam pertinuisse provinciam nostram, quamvis prope in AI- lobrogibus ad ea accesserit. — Quibus expositis facilius expe- dietur huius partis descriptio. Quae a Rhodani inferiore ad Alpes, a Rhodano superiore ad mare Gallicum tendit regio, natura dividitur in partes tres, quarum prima est inter mare et Druentiam, secunda inter Druentiam etlsaram, tertia inter Isaram et Rhodanum. In una- quaque parte unam quandam gentem sive solam invenimus sive aliis longe praeminentem, in prima scilicet Salluvios, in secunda Vocontios, tertiam totam ab AUobrogibus habemus occupatam. Et in prima quidem parte ante omnia eximitur ex Gallicis oppidis Massilia {Marseille) cum iis, quas post lulium Caesarem reti- nebat, stationibus maritimis. Cum autem quae circa Massiliam erat regio GaUica novo modo constitueretur, factum est, ut ager Massiliensis admodum angustus reUnqueretur ; namque in ora inter MassiUam et Rhodanum non modo oppidum Latinum habes Anatiliam in regione Anatiliorum, sed etiam regionem Avati- corum cum oppido Maritima et Tricorios, quorum oppidum non indicat Plinius (3, 5). Maritimam autem, cum secundum Pli- nium tam in ora quam ad stagnum Mastramelam [Etang de Berres) sita esset, Martigues esse (AnviUe p. 434 sq.) facUe credideris, AnatUiae vero situs, nisi quod inter stagnum et MassUiam interfuisse a PUnio dicitur, incognitus est. Ceterum neque Avaticos neque Tricorios^^), quia latinitatem neutri genti 19) Quod Plinius diserte distinguit Tricorios et TricoUos, Livius 136 PARS II. CAPVT I. tribuit Plinius, Augusti aetate suo iure usos esse credo, sed alii oppido contributos sive Anatiiiae sive Arelati, neque vero Massiliae; nam alienum erat a consilio eorum, qui statum pro- vinciae mutarunt, Gallos iterum Graecis subdere. Postea vero ita mutatum esse statum Maritimae utcoionia esset, videmus et ex Ptolemaeo et ex geographo Ravennate (p. 244). Contra ab altera parte Massiliae, quoad neque indigenarum neque co- loniae nomen oecurrit sive usque ad Athenopolim et sinum Sam- bracitanum {Golfe de Grimaud), ofam continuam Graeci tenue- runt, i. e. praeter Athenopolim ioca itinerarii maritimi (p. 505 — 507) Immadras, portum Aemines, Citharistam, Carsicas, Tau- roentum, Telonem Martium, Pomponianas, Olbiam, Alconem, Heraciiam Caccabariam, quarum stationum situs quomodo ho- diernis nominibus definiendus sit, excepto Teione, qui est Tou- lon, nequaquam inter geographos constat. Quibus accedunt insulae Stoechades (iles d'Hy^res), quas Tacitus (hist. 3, 43) diserte Massiliensium insulas dicit. — Pone Athenopolim autem quaecunque usque ad ostia Vari reliqua est orae pars, divisa erat inter Forum lulii et Antipolim. Forum lulii^^), Frejus, colonia Forum lulii Pacatum (app. n. 183)» Octavanorum colonia, quae et Pacensis appella- batur et Classica (Plin. 3, 5), situm erat ad fluvium Argenteum [Argens) in Oxybiis, quorum civitas Gallica haud dubie coloniae erat contributa, sicut Deciates contributi erant oppido Latino Antipoli [Aniibes), cuius ager ut ultimi provinciae oppidi orien- tem versus definitus erat flumine Varo. Si vero geographus Ravennas (p. 243, 12. 339> 18) Micalam coloniam Dicaeorum commemorat, non dubito, quin Dicaei fuerint Deciates, sed cum nomen Micala nunquam alias inveniatur, Antipolis autem nomen etiam post quartum saeculum extiterit, nescio quid faciendum sit de illo Micalae coloniae nomine. At praeterea per hanc autem (21, 31) et Strabo (IV. p. 203) Tricorios intus collocaut pone Vocontios, nos quidem Plinio assentimur, tam quia haud dubie cer- tiores sequitur auctores quam quia non temere Tricorios et TricoUos separatim recensere putandus est. 20) De Fori lulii reliquiis cfr. Ch. Texier, sur la ville et le port de Fr^jus in M^moires pre'sentes k TAcad. II. s^rie tome 2. p. 169 sqq. PARS II. CAPVT I. 137 oram complura alia gentium barbararum nomina recensentur, quae cum propriam rempublicam non habuerint quaeritur, ad quod oppidum pertinuerint. Et primum quidem hic coUocandi viden- tur illi Ligures, quos, ut supra (p. 94) vidimus, Strabo ita a Latinis oppidis distinguit, ut eos dicat subiectos esse rectoris provinciae imperio, a quo exempti sint Latini. Inter quos Qua- riates, Adunicates, Suetros postea a provincia separatos esse suo loco (p. 131) exposuimus; qui vero provinciae esse noa desierunt Camatullici, Suelteri, Verrucini, haud dubie non mi- nus quam Alpium Maritimarum et Cottiarum gentes paullo p6st Augustum Latio sunt donati (cfr. supra p. 96 sq.); sed, quidquid id est, et dum stipendiarii erant et dum Latini, propria republica ca- rebant et contributorum condicione erant. Contribuerim autem tam Camatuliicos, qui a dextra fluvii Argentei erant, quam Suel- leros et Verrucinos Foro lulii, si quidem hi revera, ut volunt geographi, inter mare considebant et montes Salluviorum; quin etiam fortasse ab altera quoque parte Argentei Ligauni, utpote fluvio propiores, ad Forum lulii potius pertinuerint quam ad Antipolim. SaUuvioriim deinde regio ab una parte Arelatensibus, Cae- nicensibus, Glanicis, ab altera Aquensibus et Foro Vocontii ita erat divisa, ut illi quae plana sunt inter Druentiam et Rhodani ostia tenerent, hi montuosa, quae super orae tractum eminent. Arelas, Arles, colonia lulia Paterna (app. n. 338 pass.), colonia Sextanorum (Plin. 3, 5), sita erat eo loco, quo per plura ostia diffluere incipit Rhodanus. Agro autem Arelatensi occidentem versus terminum natura dedit Rhodanum, ad orien- tem vero, ubi Aquis Sextiis est confinis, terminus videtur fuisse fluvius Cenus {Arc)y neque tamen ita, ut quaecunque inter sta- gnum Mastramelam, montium initia, Druentiam, Rhodanum in- tererant, Arelatensium essent, sed considebant ad ipsum fluvium Cenum Cenicenses, ab altera parte sive in angulo illo ad con- fluentes Druentiae et Rhodani Glanici. Cenicenses quidem, quos Latio usos esse ex Plinio scimus, Ceno accoluisse ipsum nomen indicat, neque vero, quomodo agros huic fluvio adiacen- tes cum Arelatensibus diviserint, iam potest erui nec magis decerni, in utrius oppidi finibus fuerint arcus illi, qui erecti a C. Don- nio C. f. Flavo, flamine Romae et Augusti, hodie quoque viden' 138 PARS II. CAPVT I. tur ad rivum Touloubre prope vicum SL Chamas (app. n. 359). Quod autem quinque vel sex leugis hodiernis a Massilia orien- tem versus in vico St. Jean de Garguier invenimus paganos pagi Lucretii, qui dicunt se esse in finibus Arelatensium loco Gargario (app. n. 358) , bi aperte longius quam Cenicenses re- moti erant ab Arelate et in ea regione, quam Aquensibus po- tlus tribueris quam Arelatensibus. Itaque nisi forte statuis, angusto limite Arelatensium fiues continuos inter Cenicenses et Aquensium montes usque ad pagum Lucretium pertinuisse, hic habes exempium vici contributi separati a territorio eius oppidi, cuius erat, et inclusi in territorio alieno. — Glanum deinde Livii^^) [SuRemy), quamquam duobus monumentis maioribus hodie quoque conservatis insigne est, arcu, ut videtur ad ce- lebrandam victoriam nescio quam extructo et mausoleo familiae cuiusdam luliae (app. n. 361 )> quae duo monumenta proxune ad lulii Caesaris aetatem videntur accedere, tamen respubliea minoris momenti videtur fuisse; contribuerim ei et stationem viae publicae Bellintum, remotam ab Ernagino m. p. X; ab Avenione V (itiner. p. 553; Barbantane aut Lauzac Uckert p. 436) et Tarasconem, ut quo loco reperta sit inscriptio hominis profltentis tribum Voltiniam (app. n. 362); Voltinia enim tribus non Arelatensium erat, sed Glanicorum. — In eadem regione fuisse Desuviates inde concludas, quod a Plinio inter Anatilios et Cavares collocantur; a quo nomine si revera derivandum est nomen vici DeseaumeSy qui medius interest inter Arelatem et stagnum Mastramelam (Uckert p. 298) > intra Arelatensium fines eos ponas. Denique stationes quoque viarum, quae ab Aquis Sextiis Arelatem ducebant, hoc loco sunt commemorandae. Quae viae erant duae, altera ducens per Glanum Livii et Ernaginum, aitera per Massiliam; stationes autem prioris viae, cuius adhuc extant quaedam reliquiae, praeter Glanum et Ernaginum indi- cat tabula Peutingeriana Pisavas m. p. XVIII ab Aquis (prope vicum Pelisanne) et Tuicias? m. p. XV ab Aquis, a Glano XI remotas [Jean-Jean) ^^) , viae Massiliensis inter Aquas et Massi- 21) Glanum Livii cur hic locas appellatus sit, nescio. 22) Cfr. Uckert p. 436 , qui in assignandis nominibus hodiernis sequitur librum: ^Statistique du d^p. des Bouches-du-Rh6ne\ — Tvmas legit Mannert, Te-icias A. Maury (Revue arch^ol. 1864 p. 63). PARS II. CAPVT I. 139 liam, quae m. p. VIII inter se distant, stationes non erant, inter Massiliam autem et Arelatem geographus Ravennas (p. 244. 340) indicat Solariam [la BedotUe) , Calcariam {Calas) , ad Vicesimum (situs incerti), Maritimam (Martiffties) , Fossas Marianas (Foz).^^) Quae loca quo modo inter territoria oppidorum sint divisa, conicere inutile est. Quae cum ita sint, Aquae necesse est agrum habuerint pone ipsam urbem orientem et septrentrionem versus. Sitae enim erant Aquae Sextiae, Aix en Provence, colonia lulia Aquae (app. n. 378), colonia lulia Augusta Aquae (n. 356), in- ter primos montes Subalpinos, qui ab ora Massiiiensi orientem versus secundum Druentiam et Verdon fluvios usque ad Alpes surgunt. Qui montes ita sunt dispositi, ut duobus tractibus, altero septentrionaii, meridionali altero et iter publicum, quod recta via Aquis Forum lulii conducebat, et fluvium Argenteum, qui medius interfluit, sequantur; atque quaecunque in ea regione nominantur loca, inveniuntur secundum viam illam, quae dice- batur Aurelia, et dividendae sunt territoriis Aquarum , Fori lulii, Antipolis, Fori Voconii, quod oppidum remotum erat a Foro lulii m. p. XXIV Aquas versus (cfr. infra app. epigr. p. 135 sq.). Ceterum hic quoque ad distribuenda viae Aureliae stationes praeter distantiae rationem omnia desnnt testimonia ideoque satis habemus, et nomina locorum et itinerarii mensuras hic ap- posuisse. 2*) Erant stationes a) inter Antipolim et Forum lulii: ad Horrea (itin. 297; Peut.), m. p. XII ab Antipoli, XVIII a Foro lulii (Cannes, Anv. p. 373, alii aliter); b) inter Forum lulii et Forum Voconii: pons Argenteus (Cic. ad fam. 10, 34. 35), si quidem vicus ibi erat nec nisi castra tantum ad pontem habuit, qui Ciceroni 'ex ponte Argen- teo' litteras illas misit, Lepidus; c) inter Forum Voconii et Aquas Sextias: Matavonium sive Matavo (itin. p. 298) m. p. XII a Foro Voconii (XVII Peut.; 23) Cfr. praeter Ravennatem tab. Peut. et itiner. p. 298 sq. Uckert p. 298 sq. 24) Quae de via Aurelia ex inscriptionibus colligi poterant infra composuimus app. epigr. p. 132 — 137. 140 PARS U. CAPVT I. Cahasse; cfr. infra app. ad n. 624) ; ad Turrem (itin. p. 298) m. p. XIIII a MataTonio (XVII Peut.), XXXII ab Aquis (app. epigr. n. 385; Tourves Anv. p. 665); cuius stationis loco Ravennas (p. 244. 340) habet nomen Carnarium; Tegulata (itin. p. 298) sive Tegulitia (Rav.) m. p. XVI ab Aquis {la grande Pagere Anv. 637 sq.). — Quibus stationibus adnumeres Anteias (Peut. ; Dra- guignan? Vaick. 1, 256) > stationem viae, de qua mox dicemus, qui iocus, cum a Foro Voconii afuerit m. p. XVm, a Reiis XXXII, utique illi oppido videtur attribuendus. Albioeci et Albienses. — In tabula Peutingeriana a Foro Voconii videmus viam proficiscentem Reios Apoliinares (cfr. infra app. epigr. p. 137) , quae via necesse est, priusquam Reios per- venerit, conduxerit per montem qui hodie dicitur Estereh Quam viam sequentes cis fluvium Verdon in summo monte transvehi- mur prope locum Aups, sub quo nomine haud dubie iatet ve- tus Alba Augusta, oppidum, si Ptolemaeum audis, Elycocorum, quam gentem pro parte Albioecorum habendam esse supra (p. 134) diximus. Apud Strabonem quidem hic locus deest; at cum di- cat hic scriptor (IV. p. 203), Albienses et Albioecos {^jiXfiistg xal ^AXfiCoLHOi), qui pone Salluvios colerent, habitare rct XQog^ dgxtLa tiBQfi t(Sv 6q(Sv^ septentrionalia montis Esterei declivia videtur iis attribuere, ideoque, cum Alba Strabonis aetate iam deberet extare, fieri potest, ut Strabonis Albienses incolae huius loci fuerint, Albioeci incolae oppidi Alebece, utraque autem ci- vitas pars fuerit gentis iiiius Albicorum a Caesare commemo- ratae, quae in duas partes divisa erat fluvio Verdon. Quidquid id est, cum Alba neque recenseatur inter Piinii oppida Latina neque inveniatur in notitia provinciarum, nunquam iure civitatis hic iocus usus est, sed contributus erat Reiis Apollinaribus, ita ut horum ager comprehenderet, quidquid agri provincialis inter Verdon et Druentiam fluvios intererat. Quam obrem Alebece Reiorum Apollinarium, Biez^ colonia Apollinaris Reiorum (app. n. 112), colonia Reiorum ApoIIinariura (n. 357), colonia lulia Augusta ApoIIinaris Reiorum (n. 113), pro loco contributo habebat Aquas Griselicas (app. n. 495. Greoiclx), sitas prope confluentem fluvii Verdon. Septentrionales autem agri Reiensis fines indicat fluvius Asse, ultra quem habitabant Bodiontici et Avantici» quorum oppidum erat Dinia {Digne). Quae gentes PARS II. C^PVT I. 141 quo^ tempore a Galba formulae Narbonensis provinciae simt adiectae.(Plin. 3, 5), cum antea Alpium Marltimarum fuissent iam a Nerone Latio donatarum, necesse est Latium iam hal)ue- rint, atque cum Diniam, redditam tum Alpibus Maritimis, in- Yeniamus in notitia provinciarum ius civitatis habere, nihil obstat, quo minus a Galba iam oppidi Latini iure constitutam eam esse admittamus. — Reiensium autem et Diniensium agri cum uitimi essent provinciae, huius terminos orientaies hoc fere modo traxeris: ab ostiis Vari statim occidentem versus reflectentes ita ad Verdon et Asse fluvios conducebant, ut et Salinia (Casiellane) et Sanitium [Senez) e provincia excluderentur ; traiecto deinde fluvio Asse usque ad confluentes fluviorum Druentiae et Ubaye sequebatur tractum montium qui dicuntur la Montagne Neuve et la Montagne Blanche, Transgressi ex Albioecis Druentiam priusquam ad Vocontios perveniamus, incidimus in Meminos et Vulgientes. Et Pto- iemaeus quidem, qui Vulgientes omittit, omnem iilum anguium Druentiae flexu elTectum Meminis videtur tribuere, iisque pro capite dat Forum Neronis, quam ob rem et levi quadam no- minis similitudine seductus Anviile (p. 325 sq.) hunc locum Forcalqwer [dep, des Basses-Alpes) hodie esse conicit, Henry autem (Antiq. du dep. des B.-A. p. 138) ob reliquias Romanae antiquitatis in vico Mane prope Forcalquier inventas huius vici loco collocat Forum Neronis; at neque hae reliquiae probant quidquam in solo ex omni parte reliquiarum Romanarum pleno, neque Forcaiquier unquam aiiud quidquam fuisse quam Forum Calcarium potest probari. Immo cum Plinius, testis liiulto ac* curatior, Meminis tribuat oppidum Carp*entoracten, coloniam luliam Meminorum (app. n. 415)» huiusque situs nomine urbis hodiernae Carpentras accurate deflnitus sit, Meminos consedisse videmus in campo, qui Rhodanum versus adiacet monti Ven- ioux, ideoque cum non verisimile sit, civitatem Meminorum a Carpentoracte ad Druentiam usque habitasse, Forum Neronis, qnod, quia neque a Plinio neque in notitia provinciarum com- memoratur, ius civitatis nunquam videtur habuisse, propius ilium montem est collocandum. Deinde cum Plinius Vulgienti- bus tribuat coloniam luliam Aptam (app. n. 421), eiusque coloniae situs item definitus sit nomine urbis Api {dep. de VaU" 142 PARS II. CAPVT I. cltise), quae adiacet fliivio Calavon^^), inter Vulgientes autem Bt Druentiam alius civitatis nomen non appareat, Vulgientium civitatem consequitur et angustam illam valiem tenuisse, quam perfluit Calavon, et regionem montis Leberon Aptae imminentis et ea quae inter hunc montem intersunt et Druentiam» sive omnem fere regionem, quae hodie est V arrondissemeni d^ApU Oppidum autem Latinum praeter Aptam ibi non fuit, sed haud longe a dextra fluvii Calavon ripa vicus, qui hodie est Gordes, nomen conservavit pagi Vordensium Aptae' contributi (app. n. 424}, litteris V et G eodem modo commutatis atque in nomine oppidi Vapinci, quod hodie est Gap. In eadem regione cum in via publica , quae Cabellione per Aptam secundum Druentiam ducebat Segusterionem et ad Catu- riges, in iUnerario Antonini (p. 343) stationem habeas Fines m. p. X ab Apta, XII a Cabeilione remotam, hic fortasse sive prope locum GouU terminos posueris, ubi agri Cabelliensis, Aveniensis, Aptensis erant confines; stationes autem eiusdem viae ad hanc regionem pertinentes sunt Catuiaca (Calaon Anv. p. 215, Cerest Lapie) XII m. p. remota ab Apta, et Alaunium [Hospiialei Anv. p. 43. Montlaux Lapie) m. p. XVI a Catuiaca. Cavares. -— De huius gentis sedibus Strabo *^) et Plinius ita inter se cousentiunt, ut ille, quidquid inter Druentiae et Isarae cum Rhodano confluentes interest, Cavarum esse dicat, hic et Avenionem (Avignon) et Valentiam (Valence) sive eiusdem regionis extrema loca iisdem attribuat. A Plinio autem Ptolemaeus ita diflert, ut Valentiam in fmibus Segovellaunorum constitutam dicat; at quia apud Plinium quoque Segovellauni eodem loco collocantur, haec diff^erentia nuliius momenti est, praesertim cum Valentiae, coloniae civium Romanorum fortasse pers potior non ex indigenis constaret. Cum vero Vulgien- 25] Cuius fluvii nomen volunt commemorarl in hac Bouchii (Chorogr. de Prov. 1, 28) inscriptione : MINER|VAIHVLI|AVCALONIS|MVSAE, atque Uckert quoque p» 140 et Spruner mappam antiquae Galliae depin- gens inde nomen Auealonis fluvii receperunt; at inscriptionem illam, siquidem recte descripta est, potius iGgerls : MinervaelutiaUcalonisAfusae. 26) Strabo IV. p* 185: no^d-fisiq) iia§aaiv stg KafiaXXl(ova noXiv 71 iq>t^tjg X^Q^ nuGa Kavdgatv ^Gxl (lixQi tcov tov "iGagog Gvfifiolmv nffog tov ^Podavov, PARS II. CAPVT I. 143 tium, Vocontiorum, Tricastinfbrum agri satis Rhodanum versus proiati essent atque praeter Avenionem et Valentiam, Arausio [Orange) colonia civium Romanorum et oppida Latina Cabel- lio [CavaiUon) atque Aeria, de cuius situ incerto supra (p. 28) diximus, pertinerent, nullum ex his oppidis agrum latius pa- * tentem potuit habere; quomodo autem iimes, qui a Druentia in- Teriore ad Isaram secundum Rhodani cursum.protrahitur, quin- que illis oppidis sit dividendus, iam non potest erui. — Nomina deinde locorum minorum, quae ex hac regione ad nos perve- nerunt, haec sunt: a) inter Avenionem et Arausionem: Cypresseta (itin. p. 553 ^au poni de Sorgues^ Anv. p. 260), m. p. V ab Avenione, XV ab Arausione; Vindalium, locus celeber clade Arvernorum (cfr. supra p. 46) situsque ad confluentem Sulgae {Sorgues) fluvii; b) inter Arausionem et Valentiam: mutatio ad Letoce (itin. p. 553 ^passage du Lez^ Anv. p. 404, Mondragon Lai]^ie) ; ibi- dem fere, sive in vico St Pierre de Senoz Valckenaer recte collocare videtur locum tabulae Peutingerianae Senomagum ^^) ; mutatio Novem Craris^(itin. p. 553; ^passage du Berre^ Anv. p. 488, Pierrelaiie Lapie); mansio Acunum (itin. p. 553; ^w- conne), quem locum qui dicunt nihil aliud esse quam Ptolemaei Acusionem recte videntur iudicare, neque obstat huic coniectu- rae, quod de colonia Acusione dicit Ptolemaeus, ut qui minus accurate usurpet oppidorum titulos; mutatio Vacianae (itin. p. 553; Vatiana geogr. Rav., Ratiana Peut., Baix); mutatio Um- benum (itin. p. 553; prope Beauchasiel Lapie); c) inter Valentiam et Tricastinos: Cerebelliaca (itin. p. 554), m. p. XII a Valentia, X ab Augusta [Chdbeuil? Anv. et La- pie). 28) Inter Cavares et Vocontios qui intersunt Tricastini pro oppido habebant Augustam [Aousie-en-Diois), quae in no- titia provinciarum dicitur ciyitas Tricastinorum. Quod vero Ptolemaeus Tricastinis contribuit locum Noeomagum, non video 27) Nescio qua ratione pemotas Uckert p. 443 ad ipsum Hhoda- nQm loco oppidi Pont St, Esprit Senomagum ponat. 28) Mensuras itinerarU si accipis, difficile est, de vico Ckabeuil cogitare, qni propior est Talentiae quam Angnstae. 144 PARS II. CAPVT I. quid obstet, quo minus cum Scaligero (apud Anv. p. 120) et Uckerto aliisque Nyom eum locum esse accipiamus, praesertim cum quae inter Arausionem et Nyons est regio, hodie quoque dicatur le Tricasiin, Quod si ita se habet, Tricastini aeque ac Cavares angustum limitem a meridie septentrionem versus ten- dentem tenebant iisque tribuendus est pagus Aletanus (app. n. 448) » quoniam hic titulus, ubi mentio eius flt, repertus est in vico Tavlignan prope Noviomagum. Ex Tricastinis transitus est ad Vocontios; quorum ager secundum ea, quae iam exposuimus, ita iam definitur, ut a septentrione pro termino habeat Isaram , a meridie montes Ven- toux et Lure, ab oriente fluvios Druentiam et DraCy ab occi- dente limitem iiium agri Tricastini, qui a Noviomago Augustam tendit. Inter quos terminos Plinius dicit esse duo capita, Va- sionem, Vaison, quae colonia dicitur lulia Augusta Vocoutio- rum app. n. 434, respublica luliensium n.'433, ac Lucum Augusti, Luc-en-Diois , situm aA Drumm [Drdme) superiorem, et oppida ignobilia undeviginti. Ex quibus oppidis ignobilibus iam sub primis imperatoribus ad coloniae Latinae ius eiatam vidimus coloniam Deam Augustam (app. n. 460)» Die, sitam ad Drunam mediam, neque solum ex inscriptionum Romanae aetatis multitudine, sed etiam ex notitia provinciarum, ubi prae- ter Vasionem non Lucus Augusti commemoratur, sed civitas Deensium, perspicuum est, Deam mox insigniorem fuisse Luco; quin etiam cum quae in inscriptione nostra n. 450, reperta Deae, commemoratur civitas Vocontiorum, nihil aliud esse possit quam Dea Augusta, hanc civitatem tertio p. Ch. saeculo primum inter Vocontios locum obtinuisse apparet, idque, cum Dea ad frequentem viam pubiicam sita esset, Vasio autem ab ea dista- ret, facile comprehenditur. Inter reliqua deinde loca minora eminet pagus Vertacomocorum (Plin. 3, 21), cuius nomen ho- die quoque gerit regio inter Deam et Isaram sita, ubi invenis vicos Si. Agnan-en-Vercors y La Chapelle-en-Vercor^, St. Mar- tin-en-VercorSj Si. Julien-en-Vercors. Neque solum hunc pagum Deae tribueris, sed ex itinerariis quoque huc trahas mutationem Darentiacam (itin. p. 554; Saillans? Lapie), remo- tam ab Augusta m. p. X, a Dea XVI. Ad Lucura deinde ex eodem itinerario Hierosolymitano (p. 554 sq.) referas mutatio- PARS II. CAPVT I. 145 nem Voiogatas [^entre Beaurieres ei La Baume^ Lapie), muta- tionem Cambonum pone Gauram montem [Col de Cabres) sitam [La Baume Anv. p. 195; -S^^. Pierre d^Argencm Lapie), man- sionem Montem Seleuci {Moni-Saleon) , mutationem Davianum [Veyne Anv. et Lapie), mutationem ad Fines {la Boche d^s Ar- nauds Lapie). Quod Finium nomen indicare mihi videtur, priore tempore terminos ibi fuisse totius provinciae idque eo magis, quod quae sequitur mansio Vapincum, Gapj remota a Fini- bus m. p. XI, a Plinio non nominatur. At quod idem Vapin- cum in notitia provinciarum nominatur inter civitates provinciae Narbonensis secundae, quod deinde in eadem fere regione secun- dum Strabonem (IV. p. 203) coUocandi sunt Medulli, quorum ciTitatem post Agrippam provinciae ascriptam esse invenimus (supra p. 134), Vapincum Meduliorum civitatem fuisse iudicaverim receptisque Meduiiis fines provinciae ita proiatos, ut iam essent inter Vapincum et oppidum Caturigum; ipsum Vapincum autem, quod in notitia iure utitur civitatis, antea oppidum Latinum fuisse credo. Denique ad Vasionem referendi sunt et Cadienses, qui commemorantur in titulo nostro n. 446, reperto in vico Mirahel prope Vasionem, et fortasse pagus Epotius (app. n. 489), qui hodie videtur esse Upaix^ dep, des Hautes-Alpes; neque minus huc pertineat pagus Bag .... inscriptionis nostrae n. 447, quae reperta est in vico Le Buis, arrond. Nyons. Ac- cedunt ex itinerario Antonini (p. 342 sq.) Segustero et Alabon; nam Segustero {Sisteron, dep. des Basses-Alpes), sita ad con- fluentem rivi Buech et Druentiae, cum apud Plinium desit, priore tempore nihii nisi statio viae sive vicus videtur fuisse, et postea demum obtinuit ius civitatis, ut vides ex notitia pro- vinciarum, ubi civitas Segesteriorum nominatur provinciae Nar- bonensis secundae; a Segusterone autem proxime aberat loeus Theopoiis (app. n. 490) , cuius nomen servavit iocus qui hodie est Theou, prope vicum 5/. Geniez. Aiabon vero m. p. XVI remota a Segusterone hodie est Aiemont, quo ioco reperta est iila, de qua modo diximus, inscriptio pagi Epotii. Postremum tabuia Peutinge- riana suppeditat slationem Geminas interLucumetAipemCottiam.^^) 29) De quo tabulae loco aperte corrupto cfr. Anv. p. 344. Uckert p. U9 n. 81. 'm Herzog-, Galliae Narb. hist. 10 146 PARS ir. CAPVT I, Restant ultimi in hac provinciae parte Tricolii, quos Strabo minus recte Tricorios appellat (cfr. supra p. 135. n. 19) et konii. Quorum sedes definiendae sunt ex finibus MeduUorum, quibus erant finitimi: et Strabo quidem^^) dicit, Medullos usque ad summa Aipium iuga babitasse, atque quamquam satis incertum est hoc testimonium, tamen non nego fleri posse, ut MeduUi provinciales medii inter Caturiges et Centrones propius ad cul- mina Alpium accesserint. Tum vero Tricorii et Iconii necesse est tenuerint vaiiem fluvii DraCy atque quae apud geographum Ravennatem (p. 241) inter Cularonem et Catorissium est statio Fines, fines et harum gentium et universae provinciae videtur indicare; cuius loci situs, cum desint apud Ravennatem viarum mensurae, accuratius definiri non potest; nec nisi id certum est« circa inferiorem fluvium Romanche eum esse quaerendum. Oppidum vero nuiium in his locis proprio iure videtur esse constitutum, sed omnia Deensibus attributa, quo modo cum et horum et Vasiensium agri iatius paterent, quam qui commode possent administrari , facile intellexeris , cur Vapincum et Segu- stero proprio iure postea sint constituta. In extrema provincia septentrionali indusa inter Isaram et summas Alpes et Rhodanum tamquam in custodia posita ^at Allobro^nun valida et numerosa gens, quae quo promptius eu- stodiendi munus susciperet, civitate Romana erat donata. Horum fines a meridie quidem et occidente ac septentrione satis de- finiti erant, sed qui ab oriente termini et huius territorii et totius provinciae fuerint, est quaerendum. Usque ad Genavam utique Aliobroges pertinuisse supra (p. 91. 94) vidimus, a Genava autem orientem versus haud ionge afuisse fines provinciae, inde videmus, quod Nantuates, Allobrogum finitimi, et ipsi partem lacus Lemanni obtinebant (Caes. b. g. 3, 1); porro meridiem versus, ubi Centrones finitimi circa oppidum Tarantasiam agrum colebant, qui hodie dicitur la Taraniaise sive regionem, quae interest inter Isaram superiorem et fluvium Arc^ alium termi- num suppeditat statio itinerarii (p. 346; tab. Peut.) ad Publi- canos, quae ipso nomine indicat confinia provinciae Centronum- 30) Strabo IV. p. 203: ^Btu 9h Ovo%ovtiovg YxoyiOi xal Tqi%6qioi nal (ist' (xvtovg MiSovXiot, othtBQ tocg v^rjXotdctag ^%ov6i itOQVfpdg, PARS II. CAPVT I. 147 que, quoniam ibi vectigal levabatur quadragesimae Galliarum, quam stationem Anvilie p. 535 vult esse VHdpital de Conflans, Deinde ad definiendum ulterius territorium Aliobrogicum argu- mento nobis sunt ii tituli, qui in bis regionibus reperti tribum Ypltiniam exhibent, quae tribus erat Allobrogum neque perti- nebat ad gentes AUobrogibus finitimas ; suppeditant autem eius- modi titulos haec, quae sequuntur, Sabaudiae loca (cf. app. epigr. pp. 121—124): 1) in regione, quae dicitur Basse Savoye: Viviers inter oppida Chambery et Aix ; Aix; St. Blaise prope Yenne ad Rho- danum; Gresy inter vicos Mootailleur et St. Pierre d'Albigny; Fontaines inter Gresy et St. Pierre d'Aibigny; St, Marcel inter Rumilly et Alby ad fluvium Cheran; 2) in regione, quae dicitur Genevois: monast^re de Ta- ioire prope Annecy, Gresy-en-Genevois; 3) in regione Faucigny: Passy^ vicus situs ad dextram fluvii Arve ripam prope Sallanche. — Quod optime quadrat ad- id, quod diximus de Centronibus et Nantuatibus. Pertinuerunt igitur ad Narbonensem Sabaudiae partes Basse-Savoye, Genevois, Faucigny, contra regio Chablais Nantuatium erat, et Haute-Savoye, quae regio a dextra Isarae superioris us^jue ad fontem fluvii pertinet aeque ac Tarantasia erat Centronum, atque hic quoque videmus, summa Alpium culmina, quorum transitum ab omni periculo tutum csse Ro- manorum maxime intererat, a provincia inermi esse separata. lam vero in hac regione, quae ab Rhodano Viennam prae- ierfluente ad Arve fluvium, ab Isara ad lacum Lemannum per- tinet, quae erant oppida? UnaVienha, Vienne, colonia Vienna (app. n. 502. passim), Reliqua loca omnia, ut diserte testantur inscriptiones, vicorum loco erant Viennae contributorum, scili- cet vicus Cularq, quae postea erat civitas Gratianopolis {Gre- ndble), vicus Augustus {Aoste-St. Genis, d4p. de tlsere) vicus Genava (Geneve), vicus Albinnensis {Albyy en Savoye). Neque enim solum, qui his iocis sunt homines honorati, Viennae fun- guntur honoribus et muneribus, sed etiam vicani dicuntur in- colae, vicani Augustani (app. n. 568),^ vicani Genavenses (n. 589), yicani Albinnenses (n. 579); Cuiaronem autem, quamquam non diserte dicitur vicus, tamen quoniam homines Cularenses Viennae 10* 148 PARS II. CAPVT I. erant decuriones (app. nn. 543. 544), aeque vicum tantum Vien- nae contributum fuisse apparet. Minus certum est, utrum locus Aquae (Aix-en-Savoie) vici loco fuerit, an, ut vult Millin (Voy. en Savoye 1 p. 36), nihil nisi villa thermis alioque apparatu urbani luxus instructa, cuius apparatus hodie quoque extant reliquiae. Et monumentum quidem Pompei Campani, quod de- pictum habes apud Guichenon (hist. de Sav. 1 p. 31), quaeque alia circa hoc monumentum sunt reperta , leviora sunt quam quae probent, vicum ibi extitisse maiorem similem Genavae et Cula- roni. Contra quod in uno titulo (app. n. 574) ibi reperto no- minantur possessores Aquenses, possessorum vero ubi flt mentio, semper de maiore aliquo loco agitur, eo tempore, quo positus est ille titulus, Aquis vicus necesse est sit constitutus. Quod tempus tertio saeculo superius esse vix credo; namque et quae rarissimae extant inscriptiones possessorum ordinis municipalis instar congregatorum , ad posteriores potius imperatores perti- nent, et Aquae Allobrogum neque in itinerariis veteribus com- memorantur, neque inscriptionum maior numerus ibi invenitur. — Praeterea locus Bergusia nominatur et in inscriptione nostra Narbonensi n. 48, et in itinerariis (p. 346; tab. Peut.), qui vicus hodie est Bourgoin, dip, de tlsere, remotus a Vienna orientem versus m. p. XX. Contra, quae in bello ab Allobro- gibus anno a. Ch. 61 cum Romanis gesto insigniora loca fuisse vidimus (supra p. 69), Ventia {Vinai? Vales. p. 529; Anv. p. 689) et Solonium (5. Sorlie? Uckert p. 454) posfeca non iam com- memorantur. Denique ut penitus excutiamus locorum describendorum nomina, ex itinerariis haec adicimus: Erant in Allobrogibus viae quattuor 1) Valentia Viennam 2) Vienna ad Alpes Graias 3) a vico Augusto Genavam, quae via Augusti devertit a praecedenti 4) Vienna Cularonem , unde per Tricollos et Medullos continua- tur ad Caturiges; stationes autem earum viarum hae sunt: 1) in- ter Valentiam et Viennam: Tegna (Peut. ; Tain); Ursolae (it. 358; Roussillon Vales. p. 624, Lapie; Si. Valier Anv. p. 724); Figiinae (Peut.; St, Rambert Anv. p. 300)^ 2) inter Viennam et Alpes Graias : praeter Bergusiam et Augustum Labisco (it. p. 346 ; Novalese ' au passage de la petite riviere de Laisse ' Anv, p. 403 ; Beauvoisin Lapie) ; Lemincum [Lemens prope Chambery PARS II. CAPVT II. 149 Anv. p. 406), Mantala [MoniaiUeur Anv. p. 433; SL Jean la Porte Uckert p. 458; SL Pierre d*Albigny Lapie). 3) inter Au- gustaoi et Genavam: Etanna (Peut. ; Yenne Anv. p. 294); Con- date (Peut.; prope Seyssel km, p. 238). 4) inter Viennam et Cularonem: Turecionnum (Peut.; Urdonno geogr. Rav. p. 241; Ornacieu Anv. p. 663); Morginnum (Peut.; Maurogena geogr. Rav. p. 241 ; Moiran Anv. p. 465) ; Cularo. Habes hic provinciae nostrae formam , quantum fieri potuit, restitutam; in qua si omnibus locis, quae in Romanarum anti- qoitatum documentis deprehendimus, suam cuique sedem, suam condicionem conati sumus tribuere, restiterunt conatui duo nomina oppidorum Latinorum a Ptolemaeo tradita, Bormanni ei Comacina, ad quorum situm definiendum nuilum inveniri potest argumentum. Caput II. De institutis municipalibus. Descriptis deiinitisque iam, quantum fieri potest, per totam provinciam territoriis antcquam ad exponenda oppidorum iura et instituta accedamus, liceat paucis exponere, unde repetenda sit rei municipalis in provincia nostra descriptio. Si quod oppidum sive in Italia sive in qua provincia sive co- loniae civium Romanorum sive coloniae Latinae sive municipii iure a Romanis constituebatur neque foederis ratione haec constitutio fiebat, per legem publicam populi Romani eiusmodi oppidum insti- tuta accipiebat municipalia. Poterat autem eiusmodi lex aut gene- ralis esse i. e. ad omnia, quae quo tempore alicuius generis sive in toto orbe sive in una aliqua imperii parte extabant, oppida per- tinens aut specialis i. e. singulis oppidis data. At neque iilae leges adeo erant generales, ut non singularis quarundam par- tium condicionis ratio haberetur, neque hae tam speciales, ut 150 PARS II. CAPVT II. non maior pars talis legis desumeretur ex iege aliqua generali; quih etiam cum duobus oppidorum Italico modo constitutorum generibus, civium Romanorum et Latinorum, maximam partem communia essent instituta municipalia atque ex eadem origine repetita, ex altero genere ad alterum, quaecunque non ad ci- vitatis Romanae et latinitatis discrimen pertinebant, poterant transferri. lam vero si provinciam Narbonensem respicimus, incidimus primum in legem celeberrimam , cuius fragmenta re- perta sunt in oppido Italiae inferioris Heraclea, quamque Sa- vigny ^) cognovit esse legem luliam municipalem, commemoratam in inscriptione Orelliana n. 3676 *) et in titulo Digestonim 50, 1, inscripto: ^ad mmicipalem et de incolis', latamque a lulio Caesare consule IV. sive anno a. Ch. 45.^) Haec lex a Momm- seno ^) et Rudorffio ^) pertinere iudicatur ad omnia oppida ci- vium Romanorum, quae per totum imperium Romanum et tum erant et postea erant futura, sive et ad urbem Romam et ad oppida Italica et ad oppida civium Romanorum provincialia. lam yero eo ipso anno 45 in Gallia Narbonensi finita erat de- ductio coloniarum civium Romanorum: tenebantur igitur hae quoque coloniae lege lulia muuicipali, eaque Narbone, Baeter- ris, Arelate, Arausione, Foroiulii non minus in foro est propo- sita quam Heracleae, in cuius oppidi ruinis quod ad nos per- venit exemplar est repertum. Habemus igitur legem generalem, cuius eam videmus esse naturam, ut singulorum quidem oppi- dorum non fiat mentio, attamen quae ad urbem Romam, quae ad reliqua Italiae oppida, quae ad provincialia pertineant, facile possint distingui, eademque lex si quod postea oppidum, sicut Vienna et Valentia, ad civitatem Romanam pervenerat, ad id quoque facile potuerit adhiberi. Latina deinde oppida, quae 1) Vermischte Schriften 3, 2.79—412. 2) Nominatar ibi quaiiuorvir aediliciae poiestaHs ex lege lulia muni- cipali. 3) Ad archetypon depictam edidit tabulam Heracleensem Ritschl, Priscae Latinitatis monum. tab. 33 et 34, vulgaribus litteris expres- sam Mommsen, Corp. inscr. Lat. I. num. 206. 4) Mommsen, Corp. inscr. Lat. I. p. 123 sq. ^ 5) Rudorff, Roem. Rechtsgeschiehte 1, 34. PARS II. CAPVT II. 151 supra statuimus uno consillo a luiio Caesare esse constituta, verisimile est item una eademque lege lulia instituta quibus ulerentur accepisse; sed haec lex ignota est, potuit autem vel ea ratione esse generalis/ ut ad omnia totius provinciae op- pida pertineret singulis non nominatis, vel ita mixti generis, ut eadem lex omnibus coloniis Latinis simul daretur, sed singulis oppidis singillatim distribueretur et nominatim ad singulas ad- hiberetur, cuius generis videmus esse leges Salpensanam et Halacitanam, quae inter annos p. Ch. 82 et 84 ab imperatore Domitiano duobus quidem oppidis Hispanicis Salpensae et Ma- lacae singillatim datae sunt, at eodem tempore iisdemque verbis conceptae et eodem modo haud dubie communicatae sunt ciim omnibus eius provinciae oppidis, quae a Vespasiano ius Latii siniul acceperant. ^) At eaedem leges oppidorum Hispanicorum ad Narbonensem quoque provinciam nonnullius momenti sunt, quippe quarum cum veteribus Romanorum institutis comparatio demonstret, et has et omnes municipiorum coloniarumque leges quasi ex ultimo fonte repetitas esse ex institutis et ipsius urbis Romae et municipiorum Latinorum, qualia erant primo fere tempore liberae reipublicae, ideoque, quae eius generis in una provincia inveniuntur, ad alias posse transferri^ quatenus non diserta testimonia repugnant. Quae cum ita sint, ad describen- dum oppidorum nostrae provinciae Latinorum ius saepius erit, quod recurramus ad leges Salpensanam et Malacitanam. Deni- que ob illa ipsa generalia Romanorum in his rebus consilia Rubria quoque lex, quae anno a. Ch. 49 Galliae Cisalpinae civitate a lulio Caesare donatae administrationem ordinavit^), in quibus- dam rebus ad reliquas provincias forsitan possit adhiberi. — Ex altera autem parte quamquam hae priorum imperatorum leges usque ad Constantini aetatem pro fundamento erant institutorum municipalium , tamen natura ferebat, ut ante Constantinum quo- 6) Plin. hist. nat. 3, 4 extr. Editas et explicatas habes has ta- balas a Mommseno in dissertatione, quae inscribitur: Die Stadtrechte der latinischen Qemeinden Saipensa und Malaca (Abhandl. der saechs. Gesellsch. der Wissensch.; philol. - hist. Class.e 1867, 361 — 607); item edidit Henzen n. 7421. 7} Edidemnt hanc legem Ritschl , Priscae Latinitatis monum. tab. 32. Mommsen, Corp. inscr. Lat. I. n. 206. 152 PARS 11. CAPVT II. que saepe esset, qiiod si quae legibus Ulis minus bene cauta erant, sive alia teniporis ratio mutationem veteris instituti fla- gitabat, imperatores constitutionibus suis ea supplerent et deter- minarent. Cuius generis supplementa composita habes in Dige- storum libro quinquagesimo. Contra probe ab oppidorum statu Constantino anteriore distinguenda sunt, quae in codice Theo- dosiano de saeculorum p. Ch. quarti et quinti institutis inveni- mus; quamquam enim ne in illo quidem libro desint, quae priorem aetatem illustrent, et quamquam initia institutorum posteriorum iam ex secundo p. Cb. saeculo repetenda sunt, ta- men universus rei municipalis qui ibi describitur status alienus erat a stfatu temporis praecedentis , quod discrimen qui negk- xerunt, multis erroribus fuerunt obnoxii. Veruni omnes eiusmodi descriptionis nostrae partes incer- tae essent et dubiae fidei, nisi de omni re ex certissimis omnium et fidelissimis testibus iudicii nostri normam quaereremus et regulam, ex inscriptionibus scilicet, quae ex magna yeterum provinciae Narbonensis parte hodie quoque extanL 1. De nominibus, generibus, iure oppidorum, de pagis et vicis, Quo tempore Augustus senatui provinciam Narbonensem tradidit, oppida in ea erant haec: I. Coloniae civium Romanorum: Arelas, Arausio, Baeterrae, Forum lulii, Narbo Martius, Valenlia, Vienna — numero VII. II. Oppida civium Latinorum: Aeria, Alba Helviorum, Ale- bece Reiorum ApoUinarium, Anatilia, Antipolis, Apta lulia, Aquae Sextiae, Avenio, Augusta Tricastinorum , BormanDi, Ca- bellio, Cambolectri Atlantici, Carcasum, Carpentoracte, Ceni- censes, Cessero, Comacina, Forum Voconii, Glanum Livii, Lo- teva, Nemausus, Piscenae, Ruscino, Rutenae, Samnagenses, Tarusconienses, Tasconi, Tolosa, Umbranici — numero XXIX, qui numerus, postquam accesserunt Dinia, Segustero, Sextantio, Vapincum secundo p. Ch. saeculo erat XXXIII. III. Civitas foederata Vocontiorum iure Latii donata et dis- tributa oppidis tribus civiura Latinorum Deae Augustae, Luco Augusti, Vasioni, quae si reliquis oppidis Latinis adnumerantur, universus civitatum Latinarum numerus erat XXXVL PARS 11. CAPVT 11. 153 IV. Civitas foederata, libera, immunis Massilia. Accedebant per aliquod tempus V. Ligurum quaedam civitates stipendiariae, quarum certa oppida non nominautur. Extiterunt igitur ea aetate, qua maxime florens erat provinciae status, oppidorum territoria XLIV. Cum quo oppidorum catalogo si confers ea, quae alibi recenseri solent oppidorum in orbe Romano nomina et genera^), desideraveris praefecturas et municipia civium Romanorum La- tinorumque. Et praefecturae quidem cum omnino Italiae potius sunt quam provinciarum , tum vel in Italia imperatorum aetate rarissimae. Municipia autem quae alibi sunt, in hac nostra provincia summota sunt nomine coloniarum sive re quidem erant, nomine non erant. Municipia enim imperatorum aetate erant oppida antiquitus constituta, quae, postquam desierunt sui iuris esse, civitate sive Romana sive Latina donata, sed colonis eo Qon deductis in imperium Romanum transierant^j; erat igitur municipium Vienna, erant municipia omnia oppida Latina pri- dem Gallica ex indigenis constituta ideoque ab ipsa re et veri- tate non alienus est Tacitus, si municipia appellat Lucum Au- gusti et Anlipolim. ^^) At lulii Caesaris liberalitati vidimus de- buisse baec oppida omnia splendidius coloniae nomen, cuiiis honoris Tacitus quidem nuUam habuit rationem sive notitiam, rationem studiose habebant lapides inscripti; unde factum est, ut duo tantum oppidorum Italico modo constitutorum genera in nbstra provincia essent: coloniae civium Romanorum et coloniae Latinae. Cui rei non obstat, quod interdum cives alicuius op- pidi municipes dicuntur, sicut ex. gr. Arelatenses (app. n. 330) ; namque iinperatorum aetate abmive, ut ait Ulpianus, municipes dicebaniur suae cuiusque civitatis cives,^^) Deinde si quod op- 8) Cfr. Marquardt, Handbuch der roem. Alterthumer 3, 1 p. 51. 9) Municipia esse et ciyium Romanorum et Latinornm probant tabulae Salpensana et Malacitana. Mommsen, Stadtrecbte p. 400 n. 23. cfr. praeterea Kudorff, Roem. Recbtsgesch. 1. §. 12. Municipia Latinorum quoque civium fuisse negant etiam post editas leges muni- cipiorum Hispanicorum A. W. Zumpt., Stud. rom. p. 269 sqq. Walter, Gescb. des roem. Recbts 1. §. 217. 10) Tacit. hist. 1, 66. 2, 15. 11) L. 1, §. 1 Digest. ad munic. (50, 1). 154 PARS II. CAPVT 11. piduEu videmiis appellari rempvblicam (Nemausum app. n. 97 not. extr. , Glanum n. 360, Vasionem 433), hoc nomen adlii- beri poterat ad omnia ea oppida, quibus proprii magistratus erant concessi. Urbis vero nomen in uno tantum titulo habe- mus, ad oppidum provinciale adhibitum eoque dubiae fidei (Baeterrensi n. 82). De ctvitaits postremo nomine, quod in quibusdam titulis usurpatur, notandum est, et omnino rarissi- mos esse eos titulos certae lectionis (app. n. 77 Narbon., n. 106. Foroiul., n. 498. 519 Viennens., 450 Alb. Helv., Deens., Valent.; fortasse etiam 389 Reiens.), et unum modo (n. 106) ultra medium saeculum p. Ch. secundum posse referri, reliquos aut posterioris aetatis esse, ut Viennensem (n. 489), qui Augu- stos commemorat, Deensem (n. 450), qui anni est p. Ch. 245, Nar- bonensem, qui quarti p. Ch. saeculi est, aut carere auctoritate, ut Viennensem (n. 519) positum a statore coloniae/homine sd- licet inculto. Imrao ingens inscriptionum multitudo probat, usque ad aetatem Antoninorum oppida provincialia prae se tu- lisse et diligenter indicasse insignius coloniarum nomen, nec nisi postquam et deterior fieri coepit oppidorum status et ciyi- tate a Caracalla per omnem orbem Romanum propagata veteres gradus viiioris sunt facti, non iam interfuisse, antiquum nomen conservare, ita ut vetera et nominis et iuris discrimina uno illo mergerentur nomine et iure civitatis» quod oppositum erat ab una parte vicis sive oppidis contributis, ab altera parte metro- poli. Quo fit, ut in notitia provinciarum Galliae civitates appel- lentur quaecunque enumerantur oppida nec nisi in quaque pro- vincia una e reliquis emergat metropolis. lam vero si a nominum varietate ad iuris discrimen pro- cedimus, duae quaestiones sunt instituendae, unde eruamus, primum quid fuerit cuiusque oppidorum generis ius, deinde num quae provinciae nostrae oppida inter Au- gusti aetatem et Caracallam iure sint aucta, ex quibus quaestionibus priorem tum demum poterimus tractare, cum antea breviter exposuerimus, quam generalem Romani in his rebus imperatorum aetate secuti sint rationem. Omnino Romanos in constituendo per quamque provinciam iure tria videmus respexisse, propriae dominationis securitatem, ipsius provinciae mores et instituta, simplicitatem et facilitatem PARS II. CAPVT 11. 155 publicae universi imperii administrationis. Et securitas quidem imperii flagitabat, ut sublatis iis, quae ante adiectam imperio provinciam fuerant, foederibuis separarentur inter se singulae eivitates, quae autem sive novae inirentur societates sive ex ve- tere statu privilegii ratione conservarentur, eae ad imperii usum converterentur; quo consilio in Galliis clientelae, quae inter maiores minoresque civitates intercesserant , sunt sub- latae, novam vero societatem inire non nisi sacrorum domus Augustae caussa videbimus esse permissum. Neque minus se- curitatis imperii caussa fiebat, ut quo quaeque civitas re- cens subiecta hostilior fuerat et periculosior , eo arctius simul- que severius ipsius rectoris provinciae imperio teneretur obnoxia, nec nisi quae prorsus pacatae erant civitates, libertate gauderent suis legibus utendi, suas res per proprios magistratus admini- strandi; qua ipsa ratione effectum est discrimen illud, quod intererat inter civitates stipendiarias et varia melioris condicionis oppida. Secundo loco flagitabat et imperii securilas et nationum imperii diversitas, ut gradus essent sive iuris sive meri honoris, unde et vetera merita maiora praemia privilegiaque sequerentur et aemuiatio intercederet oppidorum inter se, qua quae nondum ad optimum ius pervenerant, bene de imperio merentia praemium melioris iuris studerent acquirere; atque ipsorum subditorum ratio fldgitabat , ut quae gentes remotiores erant a dominantis populi moribus atque institutis, pauUatim praepararentur ad exer- cenda ea, quae cum optimo iure coniuncta erant instituta: quo consilio fiebat, ut qui ex deditione stipendiariorum iure erant, primum linguae Latinae usu et omni provincialis imperii appa- ratu, cui subiecti erant, et exemplo coloniarum vicinarum ad latinitatem , postea iure Latii ad plenam civitatem praepararentur. Ab altera autem parte quod tertio loco posuimus aequandae per omne imperium administrationis studium modum imponebat varietati illi et graduum ordini et ad uiiam iuris rationem omnes partes tendebat adducere. Quod unitatis et simplicitatis studium imperatoriae aetatis erat proprium, atque etiamsi non omni tempore eodem modo efflcax erat, tamen et a primo impera- tore diserte enuntiatum est et a successoribus eius in singulas imperii partes continuatum et a tertii saecuii imperatoribus ad finem perductum. Extare autem coepit id consiiium, ex quo 156 PARS II. CAPVT H. tempore universum nomen Italicum civitate donatum est et in- ventus ille municipiorum ordo, quo singula Itaiiae oppida aequo inter se iure et iisdem institutis donata pro partibus imperii Romani censerentur sive ex Sullana fere aetate ^^) , in firmo fun- damento repositum est lege lulia municipali, ipso denique no- mine indicatum invento sive a lulio Caesare sive ab Augusto iure Italico, quo quaedam oppida provindalia censerentur esse eiusdem iuris atque oppida Itaiica; cuius iuris commoda quam- quam non ea erant, quae per universas provincias propagaren- tur, tamen boc institutum indicavit saltem» non insuperabili discrimine separatam esse Italiam a provinciis. Postremum sub- levandae administrationis ratio flagitabat» ut singulis civitatibus quam maxima administrationis pars permitteretur, nec nisi, ubi de ipsius imperii commodis ageretur, interiori oppidorum statui immiscerent se magistratus publici. Unde fit, ut Romanorum res municipalis, qualis priorum imperatorum tempore erat, mi- ram quandam libertatis speciem praebeat. Quae omnis ratio primo p. Ch. saeculo intacta permanebat, atque florens per id tempus erat tam Italiae quam provinciarum status; postea autem duplex intercessit mutatio: namque ad universum imperium quod attinet, cum antea consilium prae- valeret provincias pauliatim adducendi ad Italiae commoda liber- tatesque, iam inversus est rerum ordo atque ita exaequari coe- ptae sunt Italia et provinciae, ut illa ad harum incommoda et onera descenderet; in singulis deinde imperii partibus paullatim publici Romanorum magistratus municipalem administrationem magis magisque sibi arrogabant nec nisi servilia publicae adnii- nistrationis instrumenta esse patiebantur instituta municipalia. Qui omnis rei municipalis ordo, ut ne ab orientis quidem provinciis alienus erat, quippe quae, quoad non antiquitus instituta Romanis similia haberent, concessis veteris iuris nominibus ipsa re ad reliquarum provinciarum normam accommodarentur ^^), ita melius a primis initiis elucet in provinciis occidentalibus et septentrionalibus, in Hispaniis, Galliis, Germaniis. In Narbo- 12) Cfr. Mommsen, Roem. Gesch. 2, 360—363. 13) Cfr. Kuhn, Beitrage znr Verfassung des roem. Beichs p. 117 sq. 310. 18) Cic. pro Caec. 35, 102: tubet (Sulla Volaterranos) eodem iure PARS II. CAPVT IL 159 peratorum aetate non est mutatum, nisi quod interna oppido- rum administratio secundum leges luliam municipalem et Ru- briam videtur esse temperata, et Augusti aetate, ut supra (p. 101) exposuimus, iure proprios nummos signandi Latinae respubiicae sunt privatae. Erat igitur ius oppidorum Latinorum tum posi- tum in eo, ut quicunque talis oppidi cives essent, utique habe- rent latinitatem, sive ut commercium iis esset cum Romanis» conubium non esset, qui vero magistratu municipali essent fun- cti, civitatem Romanam adipiscerentur, idque, ut videtur, et ipsi et coniuges parentesque ac liberi^^), ut denique eandem admi- nistrationis formam haberent ac municipia civium Romanorum, nisi quod magistratuum iurisdictio erga Latinos municipes non iuri civiM erat astricta, sed iuri Latino; onera vero et soli et capitis his quoque ex communi provincialium condicione erant iniuncta. Differebant igitur coloniae civium Romanorum a La- tiois multo magis statu personarum quam statu universi oppidi, unde factum est, ut tum saltem fictione potius quam veritate Latini essent foederati. Olim quidem primo loco inter rem- publicam Romanam et Latinos intercesserat foederis ratio, se- cundo loco ex foedere consecuta erant quaedam de mutuo civium utriusque civitatis foederatae inter se iure pactiones; postea vero cum praevalente in annos re Romana Latinorum foedus ex aequo iniquum factum esset hique nomine magis quam re sui iuris esse coepissent, maior pars publici iuris siiblata est nec nisi in iure privato versabatur Latinorum erga Romanos condicio. Fieri quidem tum quoque poterat, ut si quod oppidum peregrinum latinitate donabatur, eius oppidi populus fundus fieret ei legi Romanae^ qua id donum oblatum est hacque forma antiqui iuris speciem servaret, at si quae oppida coloniarum Latinarum no- mine constituebantur, ut nostrae provinciae oppida, probabile est, legem a Romanis impositam ea non minus accepisse quam colonias civium Romanorum. Dicit quidem Strabo, proprium C8se quo fuerint Ariminenses: quos quis ignorat duodecim coloniarum fuisse ei a civibus Romanis hereditates capere potuisse? cfr. Mommsen, Roem. Gesch. 1, 392. 19) Quod dicebatur Lsltium mains; cfr. Gaii instit. 1, 39 sq. Mommsen, Stadtr. p. 405 n. 40. 160 PARS 11. CAPVT 11. esse Latinorum, exemptos esse ab imperio proconsulis; at si arcuratius inquirimus, quae re^era fuerit ea exemptio, Tolunta- riam tantum iurisdictionem invenimus magistratibus Latinis con- cessam^®): in reliquis omnibus rebus aeque Romanis legibus, Romanis tributis atque oneribus erant astricti. Quo factum est, ut foederis titulus in Latinis oppidis, cum non nisi ex veteris temporis extaret memoria, paullatim oblitteraretur et vel in publicis Agrippae commentariis indeque in Piinii descriptione imperii diserte distiuguerentur civitates foederatae a Latinis op- pidis, ideoque in nostra provincia Vocontiorum civitas foede- rata, quae Latina erat et ipsa, exciperetur ex reliquis Latinis. Ab altera autem parte boc foederatorum genus, quo Vocontii comprehendebantur, non minus distinguitur a civitatibus liberis, sive ut plenius dicuntur, liberis et foederatis. Quae igitur foe- deris Vocontiorum erat natura? Positum erat id foedus neque in immunitate, ut quae liberarum modo civitatum esset, neque in eo, ut prorsus exempti essent a proconsulis imperio: nam ut taceamus de iurisdictione, si communibus provincialium one- ribus astricti erant, quomodo cogitari potest, Romanos absti- nuisse, in eorum administrationem internam id exercere impe- rii ius, quod necessario coniunctum erat cum impositione tribu- torum soli et capitis? At positum esse poterat in eo, ut ad- ministrationis municipalis forma ab Italica ratione aliena con- cederetur: verum Latinos fuisse Vocontios Strabo diserte testa- tur.^^] Restat igitur id tantum discrimen, ut ii quidem latini- tatem non ex lege acceperint, sed ex foedere receperint, sive ut, cum reliquis lege Romana impositum esset ius Latii atque hoc ipso ea condicio, qua foederatorum quodammodo loco ha- berentur, apud Vocontios primo loco fuerit foederatorum ratio a Romanis concessa, eius autem foederisuna condicione cau- tum sit, ut ad Latinorum oppidorum formam suam civitatem Vocontii accommodarent. £t praeterea aliam quoque eius foe- deris condicionem mihi videor invenisse, qua a reliquis Latinis Vocontii differebant, delectus scilicet rationem. Quod enim in inscriptione quadam commemoratur ala Vocontiorum exercitus 20) Cfr. Mommsen, Stadtr. p. 402. 21) Strabo IV. p. 203. cfr. supra p. 94. PARS 11. CAPVT 11. 161 Britannici et quod Trebellius Poilio de tribunatu Vocontiorum refert Postumio iuniori, imper^toris filio, dato^^), apparet, Vo- contios aeque atque foederatos uUerioris Galiiae populos mili- tasse inter auxilia iisque et equitatum et peditatum suppeditasse. iam vero reliquos Latinos in legionibus stipendia meruisse quam- quam non diserte traditur, ex inscriptionibus tamen non potest esse dubium; namque invenimus in lapidibus nostris legionarios Nemausenses (app. n. 162, fortasse etiam nn. 164. 165. 255. 256), Helvios (nn. 285. 286), Carcasensem (n. 266a), Aquenses (nn. 371. 372)^^), Cabelliensem (n. 400), unde consequitur, sicut olim in legionum ordinem Latinorum quoque copiae redigeban- tur, ita etiam imperatorum aetate iegionibus attributos esse La- tinos. At cum olim propriae Latinorum constituerentur legio- nes, postea legionibus civium Romanorum miscebantur eo iure, ut capessenda militia civitatem adipiscerentur; namque omnes ilios milites gregarios civitatem Romanam videmus profiteri, ideoque ad Latinos referendum censeo, quod apud Aristidem legimus de mutato a tironibus statu, de civitate militibus recens delectis data.^*). Aiia erat Vocontiorum condicio: hi non de- 22) Henzen n. 5918. Trebell. vita Postumii. 23) Qnem app. n. 373 habemus M, Orbium M, /". , Aquis SextiiSy optionem militum peregrinorum, is reliquis exemplis non obstat. Pot- erat enim, cum e militis gregarii loco ad optionis gradum promove- retur, ex legione ad peregrinos transmitti. 24) Arist. I. p. 352 Dind.: nSig ovv inon^cazs' svqsts ot-KStov atgd' Tsvfia xmv noXitav ovTt svo%).ovii,sv(ov' — iX&ovtsg inl naaav tijv VTtT^yioov ivtsv&sv ia-KStljaa^s tovg XsitovQyi^aovtag t^qv&s f^v Xst~ tovQyiaVy %al ag svQSts^ Ofiov tijg ts natQiSog an7jXXd^a%s xat f^v vfistSQav noXiv dvtsSots avtoCg, &ats xerl ataxvvd-rjvat Tial to Xotnov ttvtovg ins^vovg y* dv slnstv, od^sv rjaav to dQxatov. IIoiTiadfisvot 9\ noXCtag ovtfo nal atQatiatag inotr^aats , Sats tovg ts dnb tijg noXscog /m-^ atQatsvsad^at %at tovg atQatsvofisvovg firjd' ott ovv ^r- tov slvat noXitag, noXttstag trjg ftlv dQxaCag dnoXi&ag ysysvrifisvovg ttfia t^ atQatsioi, trjg 81 vfistSQag noXitag ts xal q)Q0VQ0vg dnb trjg (icvtrjg '^fiiQag. Qui locus plerumque ad peregrinos refertur, et Ma- rini quoque (Atti p. 434 sqq.) atque Marquardt ( Handbuch der roem. Alterth. 3, 2, 416 not. 2421), Aristidem solita rhetorum ratione sen- tentiam valde exaggeratam proferre iudicantes de peregrinis agere accipiunt. At peregrinos constat non accepisse civitatem nisi cum honesta missione, hoc autem loco plus semel in eo versatur oratio, Uerzog-, Galliae Narh. hist. 11 162 PARS II. CAPVT U. sierunt antiquo foederatorum iure uti» separatas a legionibus sive cohortes sive alas exercitui Romano suppeditandi; atque usque ad medium tertium p. Ch. saeculum hanc Vocontiorum cohortem remansisse testatur iile Pollionis de Postumio locus. Obstare quidem videtur, quod inscriptiones nostrae nn. 477 — 480 milites legionarios exhibent e Luco Augusti ortos, qui Lu- cus Augusti ob tribum Voltini^m vix alius esse potest quam Vocontiorum illud oppidum ; at neque ex mentione cohortis Vo- contiorum consequitur, Vocontiorum etiam eos, qui cives Romani erant, alienos fuisse a stipendiis legionariis, neque ipsa illa co- hors necesse est semper composita sit ex Vocontiis, cum haud dubie saepius accideret, ut partes exercitus ex gentibus foede- ratis denominatae ex aliis quoque gentibus supplerentur quam ex ea, cuius nomen gerebant. Utique postquam Caracallae con- stitutione anno 212 Vocontii non minus quam reliqua, quae nondum habebat, provincia civitatem Romanam acceperunt, sive Postumii aetate illa Vocontiorum cohors non iam ad foederis rationem pertinebat, sed antiqui modo iuris memoriam quodam- modo conservabat. — Denique fortasse lulienses illi, quorum praefectus erat C. Sappius Voltinia Flavus (app. epigr. n. 433) nihil aliud sunt quam haec Vocontiorum ala vel cohors in lulii Caesaris, qui foedus Vocontiis dederat, honorem^hoc nomine appellata. Latinorum cum Romanis foedus cum nomine magis esset quam re, Vocontiorum foedus iniquum, una civitas erat in pro- vincia Narbonensi, cum qua aequum foedus Romani percusserant, Massilia. Cuius foederis aequitas non solum ante Caesarem plena fuqpat, sed etiam postquam capta a Caesare urbs deditio- nis ratione in fidem Romanorum venit, imminuta quidem sunt foederis commoda, sed quod efficiebat aequum foedus, integrum etiam tum mansit, ideoque non foederata solum, sed etiam libera dicitur Massilia.^^) Qua libertate comprehensa sunt primum et quod Romani ex ipso delectu tironibus ciyitatem soleant dare, quod non potest adhiberi nisi ad Latinos. Quae ratio ab una parte im- perio Romano inserviebat, ciyium Romanornm onera subleyans, ab altera parte inde satis fiebat ei legi, quae yetabat in legionibus sti- pendia fieri ab aliis quam ciyibus Romanis. 25) Dio 41, 25. Strabo IV. p. 181. PARS If. CAPVT 11. . 163 immunitas et ius in proprio territorio portoria capiendl^^), de- inde ea libertas, quam Graeci avrovo^iav vocant, sive ius pro- priis inter se legibus, propriis magistratibus utendi, non, sicut Latina oppida, legibus et magistratibus ad Romanae reipubiicae forraam accommodatis, sed patriis et antiqidtus institutis. Quam ob rem instituta Massiliensium describens Strabo (IV, 179) di- cit: SioixovvraL x. r. A. — ot di voiiov ^IcdvlxoC^ stQOxeiv- tuL dh Si]fioaiaj sua quoque aetate veteribus illis legibus eos uti testans.^') Ex eadem denique foederis aequitate sequitur ius exules Romanos in civitatem Massiliensium recipiendi. Quoil ius cum Tiberii aetate a Massiliensibus exerceretur, fuerunt qui- dem qui contestarentur, at rite defensum est a Graecis et con- firmatum a senatu Romano. ^^) Contra renovato foedere cautum esse videtur, ut proprios nummos signare desineret Massilia; 26) Diserte non relatum inyenimus, in snum usum portoria ex* eglsse Massiliam; nam quod Strabo dicit (IV. p. 183) reditus ex fossa Mariana Massiliensibus a Mario esse concessos, ex hoc loco non certo affirmatur, imperatorum quoque aetate id ius fuisse Graecorum; sed et alias civitates liberas hoc iure usas esse constat (cfr. Marquardt, Handbuch 3, 1, 253 not. 1776), et si Massiliae id esset ademptum, fnisset illo loco, quod Strabo hoc commemoraret. 27) Cfr. Senatuscons. de Chiis Corp. inscr. Graec. n. 2222 : 17 cvy- xZi^roff i^sPccioiasv^ OTttog voiioig zs xal I^boiv xal di%aioig xq^vtocl, a iaxov , ots tij 'PG>[iaCcov ipiXCa TtQogijl&ov , tvu ts vno firj^' (pri- i viovv tvnco oaatv aQXOvxfov rj dvtccQXOvzoiiv , oZ zs nofi avxoig ovtsg 'PoojLiatot xoig XsCoav vnayiovoaai vofioig, 28) Tae. Ann. 4, 43: tunc tractatae Massiliensium preces prohatum- que P. Rutilii exemplum: namque eum legihus pulsum civem sihi Smymaei ad- diderant; quo iure Vulcatius Moschus exul in Massilienses receptus hona sua reipMicae eorum ut patriae reliquerat. — Caylus, Recueil d^antiquites tom. VI. p. 130 pl. 39 n. 3 affert silicem ('caillou rouie dans la ri- yiere') insculpta navis imagine insignem inscriptumque hisce verbis: Maaai{X£a) ^fo%(aiS(ov) aavX{og) avT{6vo(iog) eiusque formam longins describit, quasi ipse yiderit adiciens: ^rantiquitd de cette pierre est indoubitable 'et les caracteres sont du meilleur temps', atque ne De la Saussaye quideitt^ (Numism. de la Gaule Narb. p. 80 sq.) hoc mo- namentnm repetens de sinceritate dubitat. At mihi quidem non du- bium videtur, quin falsum sit et satis inepte confectum, quod nisi ex ipsis verbis eluceret, indicaretur iam eo, quod Caylus tacet, ubi extet hic silex. 11* 164 . PARS 11. CAPVT H. namque in niagno veteris Massiliae nuniraorum numero, qui hodie quoque extat, uulium est exemplum, quod imperatorum prodat aetatem.^) Officia autem Massiliensibus erga Romanos imposita haud dubie eadem erant atque omnium foederum, sci- licet auxilia» si opus esset, praestanda. Quos modo enumeraYimus iuris oppidorum gradus, nemo non videt accommodatas esse nationum discriminibus. Qui enim optimo iure a Caesare donati sunt, coloni fuerunt nationis Ita- licae, qui iure Latii, indigenae, qui libertate et foedere ut pe- regrini, Graeci. Nationis autem discrimen desiit extare, ubi primum indigenae ad civitatem sunt promoti, idque eo magis» quod iam latinitate ex vera origine erant exempti. Itaque cum Viennenses ab Augusto civitatem accepissent, nulium erat inter eos et Narbonenses reliquasque colonias iuris dignitatisve discri- men neque nisi tribu expressa manebat originis differentia. Con- stat, tribum fuisse insigne civitatis Romanae, et quicunque ad civitatem accesserint, eos uni ex triginta quinque tribubus, in quas universi cives Romani erant redacti , esse adscriptos. lam vero si quod oppidum universum una lege civitate donabatur» omnes eidem tribui solebant adscribi; quin etiam si eodem tem- pore complura eiusdem provinciae oppida civitatem adipisce- bantur, haec omnia eidem tribui invenimus esse adscripta. Quod eo processit, ut si in qua provincia ex indigenis Lati- norum oppida constituerentur, una aliqua tribus eligeretur, cui adscriberentur et omnes municipes cives Romani et qui- cunque magistratibus muuicipalibus functi ex ipso iure Latii ad plenam civitatem Romanam essent accessuri; eiusque tri- bus postea quoque essent omnes, qui eius municipii munici- 29) Massilienses post Caesarem iure propriorum nummomm ca- raisse Mommsen quoque statuit (Roem. Miinzwesen p. 675). Aliter iu- dicat De la Saussaye (Numism. p. 77 sqq.), qui partem nummorum Massiliensium a se editorum imperatoriae aetati trib\iit neque dubitat, quin usque ad extremam antiquitatem Massilienses proprios nummos signaverint. At cum reliquae civitates liberae, ^uae sub imperatori-'^ bus proprios nummos signabant, nunquam omitterent aliquo modo Ro> manum imperium commemorare, in his nummis Massiliensibus nibil tale invenimus, neque aliud ipse De la Saussaje argumentum affert quam vilem deformemque eorum nummorum fabricam. PARS II. CAPVT II. . 165 pes essent futuri, sive cives Romani nati essent sive fierent. Unde factum est, ut tribus insigne esset non solum civitatis Roraanae, sed etiam originis sive patriae. In provincia igitur Narbonensi et quo tempore maior Latinornm oppidorum consti- tutus est numerus, omnibus qui inde ad civitatem Romanam accessuri essent, tribus designata est Voltinia, et Viennenses cum ius Latii sub Augusto cum civitate commutarent, omnes eidem tribui sunt adscripti, ei scilicet, quae antea iam partis mu- nicipum honoratae fuerat. Contra invenimus, colonias illas ex- trinsecus deductas non solum tribui Voltiniae non esse adscri- ptos, sed quamquam eodem tempore deductae sunt, suam cuique separatam a reliquis tribum esse assignatam, Narboni Papiriam, Raeterris Pupiniam; Arelati Teretinam, Foro lulii aut Voltiniam aut Aniensem^^); Valentiae denique et Arausionis ut origo ita tribus incognita est. Quae tribuum in coloniis varietas quibus caussis sit statuta, non potest erui. At una eademque tribus Voltinia omnibus indigenis attributa novum praebet argumentum, haec oppida uno eodemque tempore Latii iure esse donata. Qui cum provinciae Narbonensis status esset eo tempore, quo senatui ab Augusto tradita est, quaeritur iam, num qua eius status mutatio intercesserit inter annos a. Ch. 22 et p. Ch. 212, quo anno Caracalla civitatem omnibus, qui in imperio tum erant, ingenuis concessit. Et primum quidem aucta iure sunt omnia provinciae oppida sive civium Romanorum sive Latino- rum tum cum primum haec provincia senatores imperio coepit suppeditare. lam supra (p. 158) statuimus, neque qui in colo- 30) Grotefend, imp. Rom. tributim descr. p. 118, Forum lulii pro- vinciae Narb. tribuit Voltiniae, Forum lulii Venetiae Aniensi. Quod non ex omni parte constare mihi videtur: desunt testimonia certissima lapidum in ipsis oppidis repertorum, militum autem tituli in alienis provinciis reperti, qui profitentur tribum Aniensem, in neutram par- tem argnmento sunt; ex tribus deinde exemplis, quae Grotefend ad Forum lulii provinciae refert, primum (app. nostr. n. 433), quo com- memoratur praef ectus luliensium , ad Vasionem pertinere , ad titulum illum docuimus; tertium (Henzen n. 5204) non dicit de Foro lulii, sed de Foro Augusti; secundum solum (app. nostr. n. 46) alicuius est mo- menti, cum verisimilius sit, Cornelium illum ex ipsa provincia esse ortura. At verisimile tantum hoc est, non certura. L 166 PARS 11. CAPVT 11. niis erant cives Romani, neque qui in oppidis Latinis magistra- tus gesserant municipales, eo ipso ius quoque honorum in urbe adipiscendorum habuisse. Quod perspicuum est ex celebri illa oratione, qua imperator Claudius in senatu Romano ius hono- rum per provincias propagatum defendit. ^^) Ubi si ex iongo iam tempore Viennensium coloniam Claudius * dicit senatores curiae Romanae conferre®^), apparet, non ab initio, sed ex certo qjuo- dam tempore ex hac coionia senatores prodiisse. Num vero uno aliquo senatus consulto id ius sive Viennae sive toti provinciae datum sit, dubium est; potuit utique dari uno tempore eadem ratione, qua ex ipsa illa principis oratione Aeduis est datum; at si quod eiusmodi senatusconsultum in favorem Narbonensis provinciae extitisset, nonne imperator diserte eius auctoritatem appellasset neque satis habuisset singulorum hominum exempla attulisse? Ergo sicut Balbi ex Hispania non ex aliquo senatus consulto, sed principum Romanorum gratia in senatum perve- nerunt, ita principum beneficio, qui primus ex hac provincia in curiam pervenit, sive bello sive pace bene de imperio meruit, ad eum honorem videtur esse admissus ; ubi primum vero unus hunc honorem est adeptus, nihil iam obstitit, quo minus alii eiusdem provinciae primores ad urbanos magistratus senatoriam- que dignitatem admoverentur. Id tantum ex dictis in senatu de hac re sententiis potest concludi, non promiscue tanti hono- ris prodigos fuisse imperatores, sed quanto quae provincia pro- piiis accedebat ad Italiae cultum, tanto maturius eam esse ad- missam. Primi autem inter Narbonenses provinciales, si non soli ante Claudii principatum, Viennenses videntur hoc iure usi esse, atque satis memorabile est, hanc ex indigenis constitutam coloniam tam mature ad eam dignitatem esse provectam. Breyi deinde post non solum municipes coloniarum civium Romano- rum, sed etiam homines ex Latinis oppidis ortos ad honores urbanos videmus accedere, atque sub Vespasiano non solum 31) Constat duplici modo hanc orationem ad nos p^rvenisse, et in tabulis aeneis expressam Luguduni repertis ac conservatis, quas Lu- gudunenses in eius beneficii memoriam publice exposuerant (Boissieu, Inscriptions de Lyon p. 133 sqq.) et succinctius traditam a Tacito annal. 11, 23—25 32) Tab. Lugud. col. II. v. 9 sq. PARS li. CAPVT II. 167 AntoDius Primus Tolosanus consularia habet insignia^^), sed ab eodem imperatore C. Fulvius C. f. Voitinia Lupus Nemausensis (app. n. 123) gestis in patria magistratibus municipalibus facta- que militia equestri inter praetorios est allectus, ideoque hic quoque confirmatum habes, quod Suetonius dicit, a Vespasiano honestissimum quemque Italicorum et proyincialium in senatum esse allectum. ^*) Neque minu^ L. AemUium M. f. Voltinia Ho- noratum (app. n. 102) et T. Tulium Sex. f. Voltinia Maximum (n. 104) ob tribum et statuas Nemausi positas Nemausenses fuisse iudico. Quibus accedunt ex Narbone Martio L. Aemiiius Papiria Arcanus sub imperatore Hadriano (n. 17), avus fortasse Arcani iliius, qui Martialis poetae erat amicus^**), ex Tolosa- nis Q. Trebellius Q. f. Rufus (n. 295), ex Viennensibus C. Va- lerius C. f. Voltinia Macedo (n. 512), cui imperator Hadrianus iatum clavum cum quaestura urbana obtulit, quem honorem homo provincialis recusavit; quin etiam ex reliquis Allobrogibus monumento celebratur nescio quis, qui omnibus honoribus Viennae functus in amplissimum ordinem allegitur et usque ad praetoria munera pervenit (n. 572). Videtur adiciendus etiam Trebonius Rufus ille, quem Plinius (epist. 4, 22) Viennae in duumviratu suo gymnicum agona sustuUsse refert. Quem cum Plinius virum egregium dicat sibique amicum, qui caussam ipse egerit coram consiiio principis, non homo mere municipalis, sed senatorii ordinis videtur fuisse. Et eadem colonia Vienna, quae primos in curiam urbanam contulit senatores ,* haud longe ante Claudii illam orationem ad summum qui provinciali oppido contingere poterat iuris et di- gnitatis gradum accessit, ad ius Italicum. Verum est, et pri- mum et solum Paulium, clarissimum sub Severo Alexandro iuris auctorem, Viennensium iuris Italici ipso verbo tenus mentionem facere^*); at iam in uno Claudianae orationis loco idem mihi videtur latere. Dicit Claudius^^), postquam commemoravit co- . 33) Tac. hist. 4, 4. 34) Suet. Vesp. 9. 34 a) Martial. epigramm. 8, 72 et infra not. 97. 35) L. 8 §. 1 Dig. de censibus (50, 15): Lugdunenses Galli, item Viennenses in Narhonensi iuris Italici sunt. 36) Tab. Lugud. col. II. vv. 15—17. 168 PARS 11. CAPVT II. ioniam Vienaensiuni ex longo iam tempore senatores curiae urbanae ('onferre, palaestrinuni quoddam prodigium i. e., ut vulgo interpretantur, Valerium Asiaticum Viennensem ante in domum consulatum intulisse, quam eius colonia solidum civita- tis Romanae beneficium consecuta sit. Quod solidum civitatis Romanae beneficium ius honorum esse, ut iudicat A. W. Zumpt^^), non possumus admittere. Imperator enim si voluisset dicere, Asiaticum peculiari alicuius principis beneficio exceptum esse ex reliquis Viennensibus, ut qui postea demum ius honorum essent adepti, haud dubie aliter id significasset, haud dubie pro solido civitatis beneficio in oratione de iure honorum habita ipsum ins honorum nominasset. Deinde ex longo iam tempore non unura aliquem Viennensem, scilicet Asiaticum, sed plures in senatum allectos esse dicit Claudius, neque, cum Asiaticus primum con- sul, quoquo anno fuit, esset utique ante necem quidem Caii Caesaris sed non longe ante Tiberii Caesaris exitum^^), si hic primus singulari quadam exceptione iure honorum esset usus, potuisset dicere, ex longo iam tempore Viennam senatores im- perio conferre. Quid quod fortasse inde ex lulii Caesaris vel Augusti aetate per bellorum civilium militiam insigniores Nar- bonensis Galliae liomines in senatum pervenerunt et, quo in-' ter reliquos excelluit Asiaticus, non generale fuit ius hono- rum, sed summus honorum gradus, consulatus. Si vero ius honorum non fuit id, quo perfectum et absolutum est Vien- nensium civitatis beneficium, necesse est fuerit ius Italicum sive, ut item dicitur a Paulio, Italicae coloniae respublica, neque enim singulorum, sed universae civitatis erat id ius. Quod si accipitur, optimo hoe iure donata est Vienna inter primum Asiatici consuiatum i. e. , ut remotissimum supponamus termi- num, inter annum p. Ch. 30 et annum 48, quo orationem iilam Claudius habuit. Fortasse ipsius Asiatici priore apud principes gratia factum est, ut eius patria hoc modo honoraretur. Italico autem iure cum contineretur, ut solum immune esset a tributo soii et cives a tributo capitis, nec nisi penderentur vicesimae 37} Zumpt, Stud. Rom. p. 332—334. 38) Cons. iterum Asiaticus fuit a. p. Ch. 46, consularis aatem {ccvTJQ vncctsvnoog) iam dicitur a Cassio Dione necem Caii Caesaris referente 59, 30. cfr. loseph. Antiq. lud. 19, 1, 20. PARS n. CAPVT II. 169 hereditatum et libertatis quaeque muneribus continebantur, re- vera satis magnum fuit beneficium eoque gravius, quod Vienna agrum habebat maximum inter huius provinciae oppida, qui ager necessario con^prehensus est iure Italico; et memorabiiius etiam est, quod Lugudunum quoque vicinum eo privilegio tum videtur esse donatum. Quod enim Claudius dicit^®): quid uUra desideraiis, quam ut vobis digiio demonsirem, solum ipsum ulira fines provinciae Narbonensis iam vdbis senaiores miiiere, quando ex Luguduno kabere nos nosiri ordinis viros non paeniiet, con- sequitur Lugudunum tum et ius honorum habuisse et ius Ita- iicum, ut quod unum solo inhaereret. Luguduni autem natus erat Claudius eaque caussa videtur fuisse huius liberalitatis. At maioris etiam momenti est quaerere, num quo tempore ante Caracallae iliam constitutionem sive omnia oppida Latina una eademque lege sive nonnulla saltem singiilatim iure sint aucta. Ad quam quaestionem diiudicandam uno tantum argu- mento niti possumus eoque satis incerto, inscriptionibus sciiicet oppidorum Latinorum, in quibus homines ingenui quidem sed plebeii, qui non per magistratus civitatem adepti sunt, tribum profitentur» exceptis tamen inscriptionibus militum, quos supra (p. 161) statuimus ex ipso deiectu civitate esse donatos. Ve- rum est, maiorem eiusmodi titulorum partem indicio aetatis carere ideoque posse etiam esse tempore Caracallae posteriorem, at ut omnino tertio saecuio monumenta inscripta , quae non im- peratoribus sive publice sive privatim posita sunt, rariora inci- piunt esse, ita natura ferebat, ut ipso tertio saeculo postquam per omnem orbem propagata est civitas Romana, tribus minus diligenter indicaretur. ^®) lam vero ut ab occidente incipiamus, homines plebeios ea tribu insignes, cui locus, unde erant oriundi, adscriptus erat, in- venimus Tolosae unum (app. n. 276) aetatis incertae, Nemausi in ipsa urbe octo (nn. 166 — 171. 173 — 174), ex quibus tres (167. 170. 173) apices habent litteris superpositos , qui apices Nemausi inveniuntur usque ad aetatem Severi Alexandri (app. n. 101); in agro Nemausensi quinque |(251. 257. 258. 259. 39) Tab. Lugud. col. II. vv. 27—29. 40) Cfr. Mommsen , Berichte der saechs. Gesellsch. 1850 p. 215 sq. ■ I 170 PARS II. CAPVT 11. 262), ex quibus quattuor primi incertae aetatis sunt, quiutus cum praeter civem Romanum C. Octavium Cn. f. Voltinia Cer- tum aperte civem Latinum indicet Cn. Octavium Cn. f. Caiau- cum, ad id tempus est referendus, quo nondum vulgata erat civitas Romana; Avenione imum (n. 405); in Vocontiis Vasione unum (437), Deae unum (464), praeterea unum Vocontium in- colam Nemausensem (178), Aptae unum (428), Aquenses duos (375. 175); de reliquis oppidis desunt testimonia. Dnde con- ciudimus, nonnisi unum oppidum Latinum, Nemausum, qui et agrum habebat latissime patentem et secundum Viennam inter omnia Gallica oppida insignissimum obtinebat locum, ante Cara- callam civitate esse donatum. lam vero Plinii sive imperatoris Vespasiani aetate Nemausenses erant Latini, quoniam sicut pro- bat Avanticorum et Bodionticorum exemplum et latinitatis Hi- spanicae (3, 4 extr. ) commemoratio, si inter Agrippam et Ve- spasianum cives Romani facti essent, Plinius id notasset; inter huhc vero terminum et Caracallam si licet conicere, commo* dissime eiusmodi erga provinciales liberalitatem tribuamus Ha- driano, quem constat, cum orbem Romanum peragraret et in Galliam pervenisset, Nemausi morantem in Piotinae honorem splendidam extruxisse basilicam ; nisi forte Antoninus Pius, cui ge- nus paternum Nemausense erat, patriae suae hoc modo consuluit. Caracallae autem constitutione postquam non solum quae tum quoque extabant oppida Latina, sed etiam Massilienses ad civitatem pervenerunt, quaeritur num Graecorum libera respu- blica et libertatem et Graeca instituta retinuerit. Et in aliis quidem provinciis etiam post Caracallam extitisse civitates no- mine saitem liberas, ex nummis ab eiusmodi rebuspublicis si- gnatis apparet^*), de Massiliae autem statu neque nummi te- stantur neque iliius aetatis scriptores quidquam referunt; quae vero duumviros Massilienses commemorat inscriptio nostra (app. n. 611), ea haud dubie male descripta est et caret auctoritate. Quod autem sub M. Aurelio et L. Vero Augustis Cn. Valerium Cn. f. Quirina Pompeianum (n. 613) Massiliae videmus appel- lari augurem perpetuum, fieri potest, ut magnus Romanorum numerus, qui Massiiiae degebant, ad exercendum cuitum patrium 41) Cfr. Marquardt, Handb. 3, 1, 256 n. 1791. PARS II. CAPVT 11. 171 coierit et cum alios sacerdotes tum augures sibi elegerit. Lin- guam utique Graecam Graecosque mores, quibus sub prioribus iiuperatoribus iuvenes Romani ad eam urbem erant adducti^^), quin etiam Graecas leges Graecaque publica instituta viguisse Massiliae usque ad barbararum gentium Invasionem, apparet ex eo, quod Agatbias afFert sexti p. Ch. saeculi scriptor. ^*^) Eo autem statu, quem itdtQiov nokitsiav Agathias appellat, etiam post Constantinum veterem libertatem immunitatemque esse comprehensam, non possit affirmari. ^*^) Omnia oppida, sive coloniae civium Romanorum erant sive Latinorum sive foederata sive libera et immunia, quoddam agri territorium vidimus habuisse in eoque loca minora ab ipso op- pido pendentia. Haec loca, quae Plinius generali vocabulo ap- pellat oppida attributa, in Italia quidem diversis nominibus appellantur fora, conciliabula , castella, pagi, vici*^); in provin- cia vero Narbonensi, excepto uno Foro Domitii, quae statio viae Domitiae (supra p. 126) ad initia provinciae recedit, non nisi commemorantur pagi et vici; nam quae ibi appellaban- tur Fora lulii, Voconii, Neronis coloniarum iure erant con- stituta. Pagi autem dicuntur: in Volcis is locus, qui in ho- dierno vico Moux erat constitutus (app. n. 78), in Arela- tensibus Lucretius (n. 358), Fori Voconii Matavo (n. 385), Aptensium Vordensis (423), Tricastinorum Aletanus (448), Vo- 42) Tac. Agric. 4, annal. 4, 44. Romanos, qui Massiliae dege- bant, ad sacerdotia Graeca esse admissos, apparere videtur ex L. Avi- dii commemoratione in titulo ad sacerdotium Massiliense pertinenti app. n. 618. 43) Agathias hist. 1 , 2 : {qt ^qdyyoi) ixovai xal VccXXioiv xa nXst- crcCy ov ngotSQOv ngog avtcav tiocT sxoiisva, dXl* vGtsgov sniHtTj&svtcc, xal f^v MaaaaXiav noXiv tovg 'l(ovmv dnoL^ovg' tavtrjv ydg ^^ nd- Xai ^m%asLg J| *Aaiag vno MriS(ov dvaatdvtsg ttatcpyiLaav , Jagstov zov ^Tatdanso} IlsQacov PaatXsvovtog, Tial vvv i^ 'EXXrjvidog iatl PaQ- ficcQLHTJ' triv yaQ ndtQiov dnoPspXriv,via noXitsCav totg tmv yiQatovv- Tcov xQV^^oc'' voiiLiioig' (paivstai 8s xal vvv ov fidXa tiqg d^iag toav na- Xaimv otyLritOQtov Tiatad ssatSQa, 44) £x iis quae de aliis Graecis civitatibus Marquardt, Handb. 3, 1, 256 n. 1792 afFert, vix licet certi quidquam statuere. 45) Cfr. Marquardt, Handbuch 3, 1, 51 et legum Romanarum Rubriae et luliae municipalis fragmenta, item Agrimensorum scripta yariis locis. % 172 PARS II. CAPVT II. contiorum Epotius (489), Vertacomacororum (Plin. h. n. 3, 21), Bag . . . (app. n. 447) ; vici vero, ut mittam vicuro Hebromagum itinerarii Hierosolymitani (p. 551), ut qui libeihis posterioris ae- tatis sit, tres tantum AUobroguro Augustus (app. n. 568), Ge- nava (589), Albinnensis (579)- Et in Italia quidem pagorura no- men recedit in antiquissima tempora memoriae cognita, at ne ibi quidem antiquissimi iili pagi idem erant atque ii, quos postea invenimus in universa Italia municipiis distributos; roulto vero minus id, quod in Narbonensi post Caesarem invenimus pagorum institutum, recedit ad aetatem Romanorum dominatione superiorem *^) , neque magis conferri potest cum pagis quos Caesar commemorat Helvetiorum. Neque enim unquam, quae ante Romanorum adventum in ipsa Gallia erant indigenarum respublicae, appellantur pagi, sed civitates, neque quidquam ex- tat, quod indicet, pagos posterioris aetatis non attributos fuisse proximis coloniis rationemque eorum aliam fuisse quam omnium locorum attributorum. Immo pagus Lucretius diserte dicitur fuisse in ftnibus Arelatensium, Neque est, quod iuris discrimen statuamus inter vicos pagosque, atque quod in Allobrogibus non- nisi vicos invenimus^^), in reliquis civitatibus pagos, nomen tantum peculiare Allobrogibus erat, nisi forte, qui in Allobro- gibus erant vici, boc nomine ut maiora inter contributorum genus loca distinguebantur a minoribus pagis vel oranino ma- iora loca vici, minora pagi dicebantur. Quae cum ita sint, qui- cunque in provincia nostra inveniuntur vici pagique quid fue- rint, exprimitur loco illo Isidori^®): vici et castella et pagi ii sunt, qui nulla digniiale civitatis omantur, sed vulgari homi- num conventu incoluntur et propter parvitatem sui maioribus ci- vitatibus attribuuntur. Quae autem locorum attributorum erga oppida, quibus at- tributa erant, fuerint ofOcia, quod ius, eius quaestionis genera- 46) Ita faUo indicat tempora et instituta confundens Voigt, drei epigraph. Constitutionen Constantins p. 108. 47) Insolitum in Allobrogibus nomen pagi confirmat iudicium Mommseni titulum Beaumontianum, quem Henzen Tecepit n. 5922, pro spurio habentis. 48) Isid. O^jg. 15, 2, 11. PARS II. CAPVT 11. 173 lem ralionem ex inscriptionibus nostris videmus hanc esse^^): Natura fert, ut quae extant inscriptiones pagorum vicorumque, prope omnes hanc eorum condicionem demonstrent, qua, ut dicit Festus (p. 317 ed. Muller), partim habent rempublicam. Videmus pagum Matavonem votum suscipientem pro salute impe- ratoris Caii (app. n. 385) , paganos Vordenses statuam patrono suo ponentes (n. 423), paganos pagi Lucretii caussam balinei gra- tuiti, quod beneficium iis abiatum erat, et coram praesidibus et coram principe defendentes (n. 358), vicanos et Aibinnenses et Genavenses dona accipientes (579. 589)^^); invenimus aediies vici Genavae (n. 595), pagi Aletani (n. 448), pagi Bag... (n. 447), magistros pagi in inscriptioue vici Moiix (n. 78), qui magistratus omnes erant a vicanis sive paganis electi, non a co- lonia praepositi; invenimus denique patronum cooptatum a Vor- densibus (n. 423). At ab altera parte invenimus praefectum pagi Epotii sive magistratum non a paganis electum, sed prae- positum a magistratu coloniae nec nisi eius vice fungentem, vicorum autem Allobrogicorum inscriptiones commemorant vi- canos honoribus et muneribus in colonia Vienna fungentes. Ex quibus exemplis quae tandem efficitur vera locorum attributo- rum condieio? Erat fere haec: ex tribus, quibus constitui ceusebatur corpus civitatis, comitiis, senatu, magistratu nihil pleno iure habebant; populum enim separatum a populo muni- cipii non constituebant nisi in rebus sacris ea lege, ut collegii instar iuris haberent personam, bona possent possidere legata- que accipere et proprios sibi cooptare patronos neque minus quosdam eligere magistratus; ii autem magistratus non aequo honore et iure erant ac magistratus oppidani; namque si ma- gistri erant sive ingenui sive liberti (app. n. 78), non nisi ad sacram pertinebant rem, si aediles, administrasse tantum viden- tur bona pagana in hisque rebus fortasse quandam habebant iurisdictionem ; poterat etiam fieri, ut pars officii eorum in eo 49) Ad haec quae ex Narbonensi coIlegimuS| cfr. quae ex uni- verso imperio ezempla attulit Voigt, drei epigr. Const. p. 145 sqq. 50) Quod illustratur optime hoc Digestorum (1. 73, §. 1 tit. de legat. et fideic. [30, 1] ) loco ex Gaio desumpto ; Vicis legata perinde li- cere capere aique civitatibus rescripto imperatoris nostri significatur. 174 PARS II. CAPVT 11. versaretur, ut publicae iuservirent administrationi, habendo der lectui, exigendis tributis etc; ea autem iurisdictio, quae non a certo munere pendebat et maiorem municipalis magistratus par- tem efficiebat, in pagis quoque non erat nisi penes universi mu- nicipii magistratum sive penes praefectum, quem is imposuerat. Senatu denique sive ordine decurionum pagi vicique prorsus carebant, nam, qui in titulo Genavensi decretum fecisse dicun- tur decuriones (app. n. 588)> Viennenses sunt» non Genavenses, ideoque cum in hoc tum in reiiquis institutis nihil aliud est vicus quam pars territorii maioris. A civitate autem cui con- tributa erant, ea ioca aliquoties ita pendebant, ut certum tribu- tum annale ei praestarent sive partem reditus soli sive pecu- niam.^^) Contra si qui vicani paganique erant iocupletiores, neque quidquam erat, quod legitime obstaret, iis petitio erat honorum munlcipalium; qui vero in his aliisque rebus fuerit usus, infra in singulis rei municipalis capitibus iliustrabimus. Vicos denique pagosque, si qui frequentius incolebantur sive ob quam aliam caussam e re videbatur, numerum territo- riorum augere, ius civitatis potuisse adipisci, et per se intelle- gitur et exemplis probatur Sextantionis, Diniae, Segusteronis, Vapinci, de quibus egimus in descriptione territoriorum ; qui- bus sub Diocietiano et Maximiano, qui portas murosque ei ioco dederunt, accessisse videtur Cularo, quae postea a Gratiauo imperatore appellata est Gratianopolis. ^^) 2. De populo municipiomm eiusque partibus. a) De municipibus et incolis.^') Qui in quoque oppido sunt homines ingenui, distinguuntur ut cives sive, id quod saepius usurpatur, municipes et incolae 61) Voigt, 1. 1. p. 17, III. 8 sqq. cfr. 1. 18 §. 26, Dig. de muner. (50, 4): habent quaedam civitates praerogativam, ut M, qui in territorio ea- rum possidenty certum qidd frumenti pro mensura agri per singulos annos praebeant, 62) Append. epigr. n. 642. In notitia provinciarum Galliae civi- tas est Gratianopolitana. 53) Quae sequuntur, maximam partem conveniunt cum discrimiue originis et domicilii, cuius doctrinam, qualis ex iuris Romani fontibus F PARS II. CAPVT II. 175 sive peregrini, qui vero coloniae cives sunt, accuratius dicun- tur coloni (app. 1. 13. 87 passira). Quae duo genera civium sive municipum sive coionorum et incolarum sive peregrinorum recte dixerunt^^) tam distincte inter se separari, ut commune omnium qui in quaque civitate domicilium habent nomen non extet sed necesse sit aut municeps sive civis sive colonus ap- pelietur aliquis aut incola. luris autem ratione haec genera ila distinguuntur, ut plenam quidem civitatem in aliquo oppido non nisi habeat eius oppidi municeps, incoia parte tantum civi- tatis utatur. — Ut sit municeps aliquis, aut taiis natus sit opor- let aut factus; quem autem municipem efiicit nativitas sive origo, non potest non esse municeps, cum ex origine nemo possit voiuntate sua eximi.^^) Quod originis ius si quis nativi- tate non habet, potest ad eum transferri aut iure coloni eo de- ducti aut aliectione inter cives aut adoptione aut manumissione. Unde consequitur, triplex genus esse auctorum civitatis in mu- nicipio aliquo adipiscendae, imperaiores, qui in quem locum aut singulos veteranos aut maiorem colonorum numerum deducunt ^^), qua ipsa deductione coloni plenam municipii civitatem habeant, poptilnm municipii sive qui pro populo sulfragii ius exercent ailectione alienigenarum inter cives, homines privatos aut ado- ptione aut manumissione. Qui enim adoptatur a patre alienae civitatis, ex sua origine ne is quidem eximitur, sed quamdiu non emancipatur, duarum civitatum civis fit, eius, ex qua ori- ginem traxit et eius, cuius est pater adoptivus.^') Qui vero emanat, exposuerunt Savigny, System des roem. Rechts 1. 8 p. 38 — ^89 et Euhn, Beitrage zur Verfassung des roem. Reichs p. 1 sqq. Si hoc loco, quae de hac quaestione inscriptiones nostrae doceant colligimus, neque nostrum esse putamus, hanc rem ex omni parte absolvere, ne- qne omnino abstinere possumus a tractanda ratione generali. 54) Kuhn 1. c. p. 7. 65) L. 4 Cod. lust. de munic. et orig. (10, 38). 56) Cfr. Henzen n. 6990, ubi eiusmodi colonus dicitur adlectus in colomam Caesaraugustanam ex beneficio Divi Hadriani, 67) L. 15 §. 3 ad munic: i*m* originis in honorihtis obeundis ac munerihus suscipiendis adoptione non muiatur, sed novis quoque muneribus filius per adopiivum patrem adstringitur , 1. 16: sed si emancipatur ab adoptivo patre, non tanium filiuSy sed etiam civis eius civitatis, cuius per adoptionem fuerat, factus esse desinit. 176 PARS II. CAPVT 11. manumiltebantur, eos constat oiim quidem liberae reipublicae temporibus tribubus tantum urbanis esse adscriptos. At impe- ratorum aetate postquam publica civitatis iura evanuerunt, non iam interfuit iilam legem retinere ideoque praescriptum est, ut filii libertorum domicilium originemve sequerentur liberti paterni et patroni manumissoris''^), unde effectum est, ut si quis patro- num haberet duarum civitatum municipem, per manumissionem earundem civitatum esset municeps^^), qui autem a pluribus manumissus esset, omnium patronorum originem sequeretur. ^) Quin etiam si quis manumittebatur a senatore orto ex muni- cipio, ne is quidem plebi urbanae adscribebatur, sed originem nactus est in eo municipio, quae p^tria fuerat manumissoris.^') Quarum legum exempla si in inscriptionibus quaerimus, omnium primum ad tribum oportet aninium advertamus, quo- niam tribus insigne erat non solum civitatis Romanae sed ori- ginis quoque sive patriae. ^^) £t primi quidem generis exempla duo nobis praesto sunt, sed neutrum ita, ut rei rationem plene perspicias. Habemus (app. n. 520) C. Carantium C. f. Voltinia Ve- recimdum Vienna, veteranuih deductum ab Divo Vespasiano Reate; qua deductione mutata est origo, atque ut apparet ex Orelliana n. 3685, deductus adscribi debuit tribui Quirinae, quae erat Rea- tensium ; omisit igitur Carantius novam indicare tribum. Alterum exemplum est T. lulii Festi, qui postquam in legione XVI mi- litavit annos XXV, missus a Ti. Caesare honesta missione de- ductus est Nemausum; at hic tribum indicat omnino nuliam (app. n. 109). AUectionis deinde exempla plura videantur posse afferri, scilicet eorum, qui alienigenae honores in aliquo muni- cipio gerunt; at de his melius mox dicemus; diversam autem esse hanc aliectionem ab allectione imperatoris beneficio facta iam inde vides, quod tribum hi non mutant, ita ut allectionis ea 58) L. 22 pr. ad munic. — Filios libertorum nomino, quod ad eos solos munera a civitate pendentia pertinebant, ad ipsos libertos ge- neralis tantum originis et domicilii ratio. 59) L. 27 pr. ad mun. 60) L. 7 ad mun. 61) L. 23 ad mun. 62) Cum his nostrae provinciae exemplis conferas quae collegit Grotefend, imper. Rom. tributim descr. p. 11 — 24. PARS li. CAPVT II. 177 omnino minus esset qiiani iacolatus ratio. Filii vero adoptivi inscriptio est P. Sammii Materni, qui dicitur alumnus P. Sammii P. f. Voltinia Eutycianl, at quod ipse Materrius tribum non pro- fitetur neque constat, num is quoque fuerit Nemausensis, nibil inde potest desumi. Contra libertorum condicio ex titulis no- stris est perspicua. C. enim Liberius Decimanus (app. n. 536), nauta Araricus, tribum quidem non indicat ut libertus, civis au- tem dicitur Viennensis. Deinde T, Spurius Voltinia Gratinus (n. 258) Nemausensis, quod pater non nominatur, tribus autem indicatur Nemausensium, filium se prodit liberti eorumque se- quitur legem. S. autem Fadium Papiria Musam Narbonensem (n» 18), qui et ipse ut patris tacet nomen, ita tribum profite- tur eamque coloniae Narbonis, filium videmus esse liberti ad- missum ad omnes honores municipales. Denique L. Aemilius Moschus, libertus L. Aemiiii L. f. Papiria Arcani Narbonensis, qui ab imperatore Hadriano in senatum urbanum erat allectuS; sevir Augustalis idemque municeps est Narbone (n. 17). Municipibus cum civitas cuius sunt pro patria sit, incolae sive qui ex aliena civitate immigrarunt sedem perpetuam in eo municipio, in quod immigrarunt, habituri, domicilium quidem ibi habent, patriam vero non desinunt habere eam, unde erant oriundi. Plerisque quidem hominibus unus est domicilii et civi- tatis locus, sed originis potius caussa quam propria voluntate; incolae sua voiuntate domicilium habent a patria diversum. Ab altera autem parte ipsius domicilii caussa sive , ut dicitur in codice Theodosiano®'*), laris collocatione incolae differunt ab ho- spitibus et adventoribus ^^) , qui et ipsi peregrini sunt sicut in- colae, at rursus discessuri. ^^) lam vero quaeritur primum, quae in quoque oppido mu- nicipiis incolisque fuerint commupia, deinde quibus rebus di- verso inter se iure sint usi. Et primum quidem videmus sacra municipalia utrique generi fuisse communia : itaque coloni incolae- que Narbonenses aram Augusto dedicant et numini eius colendo se 63) Cfr. praeterea Orelli-Henzen 3189. 6426. 64) Cod. Theod. 12, 1, 52. 65) Or.-Henzen 2287. 6962. 3326. 66) Lex 7 cod. lust. de incol. Herzog*, Galliae Narb. hist. 1« 178 PARS II. CAPVT II. obligant (app. n. 1), itemque si Narbonenses dicuntur publice taurobolium fecisse (n. 12), coloni incolaeque eo nomine viden- tur comprehendi. Deinde si iidem Narbonenses statuas impera- toribus ponunt (nn. 8. 9)> neque diserte posuisse dicuntur de- cumani Narbonenses (5. 6. 10), item coloni incolaeque sunt intel- legendi. Tum si quis beneficia cui civitati confert, incolas quoque horum videmus esse participes (87) ; quin etiam in qui- busdam imperii oppidis ne adventores quidem et hospites eius- modi beneficiorum sunt expertes. Contra si agitur de hono- rando patrono civitatis (330), soli municipes eum honorem de- cernunt. Unde concludimus» ubicunque populi nomine iegitime aliquid erat agendum, cives tantum sive municipes populi vice egisse et civitatis iura exercuisse, in reliquis autem rebus in- colas quoque aequo iure atque cives esse computatos. In iuris- dictione deinde constat, ex foro domiciiii incolam magistratibus eius loci, quem incolebat, debuisse parere; exempla vero natura fert ut lapides huius rei non suppeditent. Neque minus con- stat fungendis honoribus et muneribus municipalibus non solum municipes sed incolas quoque esse adstrictos et ad confirmanda ea, quae fontes iuris Romani de hac re statuunt^^), praesto est exemplum Sex. Vencii luventiani, qui dicitur incoiatus nomtne adlecius in curiam Lugudunensium (app. n. 453), eodemque incolatus nomine honoribus fungebantur Viennae, cuius tribus erat Voltinia, C. Aquilius, C. f., Pomptina, Valens (503), L. Lii , Sex. f. , Aniensi, Laena (515), T. lulius, T. fil., Cornelia, Valerianus oriundus e colonia Equestri (590); Reiis Apollinaribus, quorum item tribus erat Voltinia, Severius, M. f., Fabia, Viator (357). Attamen neque ab initio id erat institutum neque postea aequo sive iure sive onere incolae muneribus fungebantur: immo si legimus, quasdam colonias beneficio imperatorum im- 67) L. 29 ad munic: Incola et his magisiratibus parere debet, apud quos incola est et illis apud quos civis est , nec tantum municipali iurisdictioni in utroque municipio subiectus est, verum etiam omnibus pubUcis muneribus fungi debet. Contra cautum est, ne eodem tempore honores in duabas civitatibus gererentur et statutum, ut si simul utrubique conferren- tur, potior esset originis caussa. L. 17 §. 4 ad munic. — Cfr. etiam app. n. 296. PARS II. CAPVT n. 179 petrasse, ut incolae, qui intra terrilorium colerent, honoribus fungi in colonia deberent^^), manifestum est, priore tempore stricto iure incolas non debuisse, nec nisi ex eo tempore, quo pro onere potius quam honore censebatur magistratus municl- palis, vulgatum esse illud honorum ab incolis gerendorum ius. Ceterum incolas, et quod pauciores erant et quod in pluribus civitatibus honoribus debebant fungi, minus saepe quam muni- cipes esse adstrictos facile in^dlegitur. Denique quae de hono- ribus municipalibus diximus, ad reliqua quoque munera civiiia, de quibus infra erit dicendum, pertinent. Municipiuni et incolarum discrimen idem erat per totum cuiusque civitatis territorium. Nam et eo loco, quem modo attulimus (not. 68), diserte dicitur, incolas, qui inira ierriiorium colereni, honoribus in colonia fungi debere et AUobrogum in- primis inscriptiones plura huius legis exempla nobis offerunt: oeque enim solum Genavenses et Cularenses Viennae honores gernnt, sed etiam incola Genavensis idemque civis coloniae Equestris ad honores Viennenses adscitur (app. n. 590). Itaque non solum qui ex vico ortus erat, eam patriam inteliegebatur babere, cui reipublicae ille vicus respondebat^^), sed* incola quoque vici incoia simul erat coloniae. Neque tamen in mu- neribus distribuendis omne discrimen sublatum est eorum, qui intra ipsius oppidi muros colebant et eorum, qui per agros de- gebant vicosque, sed sicut Veiis a reliquis distinguuntur muni- cipes intramurani^^), ita omnino maiora onera iis possessoribus debebant imponi, qui in ipso oppido habebant domicilium, mi- nora iis, qui in praediis suis degebant; neque enim solum, quod domicilium oppidanum plura praebebat commoda, sed etiam quod, qui in quo vico erant, vicanis quoque quaedam debebant praestare^^), tale discrimen aequitatis ratione flagita- batur. Hucusque postquam eorum, qui in quaque civitate dege- 68) Agenn. Urbicus de controv. agr. p. 84 (Agrimens. ed. Lach- mann). 69) L. 30 Dig. ad munic. 70) Or.-Henzen nn. 110. 3706. 71) Exemplnm Tergestinorum (Henzen n. 7168) non potest ad hanc quaestionem conferri, quoniam status Carnorum Catalorumque at- 12* 180 PARS II. CAPVT IL bant, condicionem consideravimus municipalem^ quaeritur iam, quomodo cum ea iuncta sit status ratio, quam quisque muni- ceps habebat erga imperium Romanum. Et primum quidem ex eo, quod iam exposuimus, apparet, quicunque plenam civita- tem alicuius coloniae civium Romanorum babebat, eum et ipsum civem fuisse Romanum, qui vero coloniae Latinae erat muni- ceps, si plebeius erat, civem fuisse Latinum, si honoris aliqnem gradum obtinuerat in municipio, gesto honore civem factum esse Romanum. Incolae deinde quem statum peregre apporta- verant, eum retinebanl, in quocunque oppido domicilium habe- bant, neque, qui minoris iuris erant quam ipsi municipes, in- colatus iure mutabantur, nisi quod qui incolatus nomine ma- gistratus gerebant Latini, haud dubie et ipsi civitatem Romanam inde adipiscebantur. lam vero quo tempore coloniae civium Romanorum conditae sunt, ubique indigenae quoque his sunt attributi: qui utrum aequo iure gaudebant atque coloni an la- tinitate tantum, ut reliqui indigenae, sunt donati? De hae re nullum extat testimonium neque magis constat, num Narbone, in quam veterem coloniam a lulio Caesare novi deducti sunt coloni, veterum et recens deductorum extiterit discrimen. Ex- titisse in aliis civitatibus inter indigenas colonosque iuris discri- mina et separatos quadam ratione esse colonos recens deductos a veteribus, A. W. Zumpt compluribus probavit exemplis^^); quod autem idem Zumpt Narbone quoque statuit eiusmodi fuisse discrimina, alterum quoniam coloni discernerentur ab incolis (app. nostr. n. 1), colonorum indigenarumque, alterum'^^), quo- niam Decumani discernerentur ab Atacinis'^), colonorum novo- rum et veterum, illud prius Zumptii discrimen nemo non videt a vulgari colonorum incolarumque distinctione prorsus esse alie- num, aiterum autem inter ipsos colonos discrimen, ut non potest negari, ita ne statuere quidem licet; ad Melae autem lo- tributorum ab Augusto coloniae Tergestinae peculiaris videtur fuisse, inferior scilicet iure ipsorum Tergestinorum. 72) Zumpt, comment. egigr. 1, 464 sqq. 73) Ibid. 1, 314. 74) Mela 2, 5. Idem Decumanorum Atacinorumque discrimen Zumpt 1,314 de colonorum indigenarumque interpretatus est discrimine; cfr. supra p. 56. PARS II. CAPVT II. 181 cum quod attinet, utique melius Atacinos indigenas intellegas, Decumanos colonos; neque vero ullum demonstrari potest in- stitutum» unde eiusmodi discrimen eruatur. At cum supra viderimus, posse et allectos in aiienam civi- tatem et fiiios adoptivos et manumissos plurium civitatum cives esse, quomodo boc convenit cum illo iuris Romani praecepto, quod sic enuntiat Cicero'^): ^duarum cmiatum civts nosier esse ture civili nemo poiest^? Deinde si quis civis erat Roma- nus eodemque tempore municipii alicuius sive civium Romano- rum sive Latinorum municeps, nonne is quoque duarum civi- tatum civis erat? Namque qui civis Romanus erat, originem putabatur babere Romae, urbsque Roma omnium qui ubique erant, civium Romanorum communis erat patria, sicut qui la- tinitatem habebat, homo ex Latio oriundus fingebatur esse ideo- que nominari potest civis ex Latio. ^^) Hac in re imperatorum aetate aliam iuris Romani fuisse rationem quam aetate Cicero- nis, cum ipsis verbis de duarum civitatum civibus dicant iuris auctores^®*), non potest negari ; atque stricto iure ii quoque, qui ex municipiis cives Romani erant facti, inprimis ex municipiis civium Latinorum, duarum civitatum cives erant; nam Latina municipia foederatorum ioco quodammodo fuisse vidimus, mu- nicipia autem civium Romanorum et ipsa quadam ratione se- paratam habebant a ^ommuni republica Romana suam rempu- blicam. At haec duplex civitas facile explicatur: scilicet mu- tato imperii Romani sub imperatoribus ordine necessario factum est, ut municipia et civium Romanorum et Latinorum etiamsi suam habebant rempublicam, in quibusdam tamen rebus nou nisi pro partibus essent communis reipublicae. Natum igitur est idem fere discrimen iuris civitatis atque extat apud nos inter originem municipio alicui adstrictam et generale civitatis ius adstrictum universae reipublicae, nisi quod haec civitas generalis apud nos una eademque omnibus est, apud Romanos erat tri- partita, civitas Romana, latinitas, peregrinitas. lis tantum, qui ad summum imperii ordinem promovebantur , originis ratio consumpta est eo statu, quem in urbe sive in universo imperio 75) Cic. pro Balbo 11, 28. 76) Cfr. Sallust. lug. c. 69. 76 a) Cfr. supra p. 176 n. 69. 182 PARS II. CAPVT II. obtinebant. Quicunque enim ex provincia ad senatoriam per- venerant dignitatem, non soium a Traiano tertiam, a M. Aurelio quartam saltem patrimonii partem in Italica praedia iubebantur conferre^^), sed omnino cum filiis suis ex origine eximebantur, ut urbem pro sola patria haberent, nisi quod magistratus mu- nicipales in vetere patria etiam post adeptos honores urbanos poterant gerere et ne in hoc quidem, ut vidimus, antiquam ori- ginem prorsus deponebant, quod qui ab iis manumittebantur, eius municipii efficiebantur municipes, unde ipsi originem ha- buerant. '^®). Alia autem erat eorum condicio, qui aut ab alie- narum civitatum civibus erant adoptati aut manumissione plu- rium civitatum municipes facti; in horum quidem condi- cione vetus ius non prorsus in oblivionem venisse, inde vides, quod neutrum ex his generibus tribum mutabat, mutabant ii tantum, qui vere et proprie in alienam civitatem transibant, i. e. qui deducebantur in coloniam sive ailegebantur bene- ficio imperatoris. Hac sciiicet aiiectione civitas aliena est parta, at simul ea quae antea extiterat perdita; nequo minus vera in civitatem allectio erat eius, qui, cum nullius civitatis fuisset, in aliquam civitatem est receptus. "^^) Reliqua genera aliectorum cives quidem dicuntur du£^um civitatum, re vera autem unius tantum cives erant, eius ex qua originem trahe- bant, atque tam levis momenti erat secunda iila civitas adoptione parta, ut emancipatione perderetur. ^^) In Graecis quidem ci- vitatibus Romano imperio subiectis multiplex permittebatur ci- vitas, at Graeci iam Ciceronis aetate multarum civitatum fuerant homines^^); contra in occidentalibus imperii partibus, ubi in- 77) Plin. epist. 6, 19. Capit. yita M. Aur. c. 11. 78) L. 22 §. 5 Dig. ad munic: senatores et eorum filii filiaeque ori- gini eximuntur, liceant municipalem retineant dignitatem. L. 23: municeps esse desinit senatoriam adeptus dignitatem quantum ad munsra, quantum vero ad konores, retinere creditur originem; denique manumissi ab eo eius muni- cipii efficiuntur municipes , unde originem trahit. 79) Savigny (p. 49 sq.) quidem et Kuhn p. 33 simpliciter stataant duplicem civitatem distinctione non facta inter varias caussas; at hi iuris Romani tantum fontes respiciunt inscriptionum sive tribuum in inscriptionibus indicationis ratione non habita. 80) Cfr. supra not. 57. 81) Cic. pro Balbo 12, 30. PARS 11. CAPVT II. 183 stituta vere Romana valebant, infracta quidem neque vero pror- sus sublata est vetus consuetudo. b) De generibus hominum et ordinibus. Genera hominum ea appellamus, quae constituuntur discri- minibus nationis, status, quaestus; ordinum autem gradus ap- peiiamus eos, qui positi sunt in ratione iuris civitatis, in re familiari, in insignibus sive ornamentis honoriflcis, in vulgari hominum aestimatione. « a) De generibus hominum. Ad nationum quidem discrimina quod attinet, usque ad Strabonis aetatem Gallos indigenas, quamquam Latini erant, probe tamen videmus distingui a colonis alienigenis. Gallos enim dicit Strabo olim bellicosissimos .iam a Romanis exercendo aratro esse adactos, propriam Galiicis mulieribus celebrat fe- cunditatem, unde frequentissimus sua aetate indigenarum sit po- pulus, Allobrogum mores describit ut genlis integrae neque alieni- genis mixtae et Nemausenses denique Latio donatos ut indige- nas probe distinguit a colonis civibus Romanis. Sed idem Strabo non solum universam gentem agriculturae testatur sua aetate coepisse assuefieri, sed Allobrogum civitatem maximam refert positis armis valies Alpinas iam colere et Viennam, no- bilium AUobrogum domicilium, qui vicus quondam fuerit, iam ad frequentis oppidi dignitatem esse elatam ; omnino autem iam non barbaros dicendos esse indigenas, ut quorum maxima pars liogua, genere vitae, moribus, legibus ad Romanorum cultum se conformaverit. ®^) Vespasiani autem tempore non solum agrorum cultu, sed etiam virorum morumque dignatione Nar- bonensem nulli provinciarum Plinius dicit esse postferendam, immo Italiam verius quam provinciam.^^) Quam nationis Gallicae transformationem ultimis quasi vestigiis tenus deprehendimus in iapidibus inscriptis. Inter quas quo quae antiquior est, Gallica sive nomina exhibet sive cognomina: in Tectosagibus 82) Strabo IV. p. 158 C. 180. 181. 186. 187. 83) Plin. hist. n. 3, 5 init. 184 PARS II. CAPVT II. Carcasone C. Cominium C. f. fiitutionem (n. 266), Tolosae Ha- narrum Dannoricis filium (n. 281) ibidemque permagnum Deo- rum indigenarum numerum ; Nemausi Arecomicorum HeMum Ecimarium, Voltinia, Vitalem cum uxore Togiacia (n. 136). Vernonium Virillionem (n. 142), Toutium Diviciantilli filium cum fuiia Porronis fiiia (n. 252), Cn. Octavium Cn. f. Caiau- cum (n. 262), Mansuetum Andorouri fiiium (n. 263), Solima- rum Leiturronis (n. 264); Reiis Apollinaribus Vindemialium (n. 397) et Veratium Moectimari fiiium (n. 398); Aptae luliae Aucalonem (n. 427); Vasione Vocontiorum Lituccum (n. 437); Genavae Allobrogum P. Decium, Troucetei Vepi filium, Esuner- tum in inscriptione anni a. Ch. 8 (o- 600), C. Craxsium, Voltinia, Hiiarum Vitalionis filium (n. 601); at magna reliquorum nominum moles exceptis Graecis libertorum cognominibus pror- sus Romana est. Aeque duae inscriptiones Celtica lingua con- ceptae (nn. 249 et 445) inter tot Latinos titulos confirniant potius quam debilitant imagiilem evanescentis nationis Gallicae. Contra Graecorum ditio hic quoque ut in omni imperio Romano moribus vitaeque institutis fere intacta restitit, ut videas saUs habuisse Romanos, indigenas ex Graecorum morum potestate parum efficaci transtulisse ad suorum institutorum imperium efficacius, quo consilio ad finem perducto Graecam Massiliae indolem adeo non sustulerunt, ut foverent eam urbem tamquam insignem Graecae comitatis Graecorumque studiorum sedem. Status deinde quaestusque rationes ita inter se sunt iunctae, ut quaestus pendeat a statu libertatis. Distinguuntur autem secundum statum libertatis ingenui, liberti, servi: quorum quanta cuiusque generis in Narbonensi fuerit multitudo, quam- quam cognovisse magni momenti esset ad diiudicandam provin- ciae condicionem, tamen nemo erit qui numeris censere velit. Omnino autem facile inteilegitur, ea, quae legimus de nationi- bus servorum Romae coacervatis, de milibus mancipiorum io singularum domuum privatarum usum coemptis nullo modo transferri posse ad provincias, immo in hac quoque re provin- cialem et municipalem parsimoniam modum statuisse luxuriae. In* Narbonensi vero ipsa multitudine oppidorum a primis impe- ratoribus per omnem provinciam institutorum cautum est, ne solum provinciale pro praeda esset paucorum possessorum, at- PARS II. CAPVT n. 185 que etiamsi faoiiiiae senatoriae hic quoque latifundia possidebant, tamen a lulio Caesare, priusquam exhausta esset indigenarum frequentia, optime est provisum, ut Gallorum muititudo per omnem provinciam aeque distributa ad agriculturam verteret hocque modo maior provinciae pars possessoribus mediae for- tunae servaretur. Unde factum est, ut Straboni Narbonensis provincia speciem offerret regionis a numeroso populo libero optime cultae, cuius ne eae quidem partes, quae agriculturae minus idoneae erant, reiinquerentur desertae.®^) Quam popuii fre- quentiam hodierna vix fuisse inferiorem, perspicias ex monumen- tis huius provinciae, amphitheatris praesertim et theatris Arelaten- sibus, Nemausensi, Arausiensi, atque permansisse hanc frequentiam usque ad saecuium p. Ch. secundum, testari videntur inscriptio- nes quoque nostrae, quarum longe maxima pars huius est aeta- tis. At eaedem inscriptiones testantur, oppidanae plebis statum paullatim quodammodo esse mutatum: cum enim haud dubium sit, quin initio maior oppidanorum pars ex ingenuis constiterit iisque possessoribus, numerosae sevirorum Augustalium et col- legiorum inscriptiones demonstrant, paullatim increscente luxu- ria praeter possessores beatiores et honoratos praevaluisse in oppidis libertorum turbam ab agricultura alienam imminutam- que esse modicam agrorum possessionem. At his, quae modo commemoravimus, iam pervenimus ad eam quaesUonem, quae versatur in describendo quaestibus provinciae nostrae populo. Quemadmodum enim per omne im- perium, ita hic quoque ab initio non id erat oppidanorum et rusticorum discrimen, ut sicut in nostrae aetatis civitatibus illi conymercio potius operam darent, hi agriculturae ; immo Caesa- ris utique primorumque imperatorum aetate oppidani quoque ingenui longe maximam partem agrorum erant possessores. Quod ut intellegas, satis erit monuisse, colonorum deductiones nunquam factas esse sine assignatione agrorum eo consilio ut unusquisque colonus agro colendo daret operam, atque ut lon- gius conservaretur hic rerum status, contribuit haud dubie Ro- manorum illa opinio de quaestibus et artificiis liberalibus sqf- 84) Strabo IV. p. 178. 186. 186 PARS II. CAPVT II. didisque. Sordidum Cicero ^^) appeliat quaestum operarlorura, sordidum omne opificium, sordidam mercaturam, si tenuis sit, sordidas eas artes, quibus non maior insit prudentia sive quae non positae sint in cultu ingenii, sicut medicina; architectura, doctrina rerum honestarum, et hae quoque artes honestae non sunt nisi iis, quorum ordini conveniunt. Digna libero homine et omnibus ordinibus honesta una est agricultura^ digna autem iis, qui non summi ordinis sunt, mercatura quoque magna et copiosa. Quod iudicium expressum a viro, qui inter principes erat priroi ordinis, facile intellegitur non eodem rigore valuisse in provinciis apud homines municipales, atque quae ex sordi- dis iilis artibus acquirebatur pecunia, eam inter iocorum pos- sessionem modestiorem non omni caruisse aestimatione. At ingenui hominis non esse eiusmodi quaestum facere, quantopere in provinciis quoque obtinuerit, nostri lapides inscripti abunde demonstrant: primum enim, qui opifices vulgares non adscripti sunt collegiis, aut diserte tibertos se esse indicant aut tria quidem nomina profitentur, sed omisso patris nomine omis- saque ab iis, qui in colonia civium Romanorum degebant, tribu, quin nonnulli vel mera cognomina indicant; qui de- inde corporati sive collegiis adscripti sunt, item orones sunt iibertini, neque minus si qui eas artes profitentur, quas Gicero dicit honestas ei ordini cui conveniunt, videmus ordinem hunc esse libertorum. Cuius generis sunt medici Caecilius Optatus coloniae Nemaiisensis (n. 157)» L. Pompeius L. 1. Diocles (u. 65)> Lucceius Philini libertus (n. 66), Flavia Hedone (n. 230)^^), iuris studiosus Q. Valerius Virillio (n. 226), iuris doctor nomi- 85) Cic. de offic. 1, 42, 160 sq. 86) Qui medici partim privatim artem exercebant, partim a civi- tatibus erant constituti. cfr. Strabo IV. p. 181. L. 1 Dig*. de decr. ab ord. fac. (60, 9): Medicorum intra numerum praefiniium constituendorum arhiirium non praesidi provinciae cominissum est , sed ordini et possessorihus cuiusque civitatis, ut cerii de prohitaie morum et peritia artis eligant ipsi, qui- hus se liberosque suos in aegritudine corporum committani. L. 4 §. 1 : am- hiiiosa decreia decurionum resdndi deheni; — §.2: sed etsi salarium alictd dicuriones decreverint, decreium id nonnunquam ullius erit piomenti, ut puta si ob liberalem artem fuerit constiiutum vel oh medicinam; ob kas emm caus- sas licet consiiiui salaria, Ex hoc loco possis suspicari, quicunque artem liberalem profitentnr in lapidibus, homines fuisse publice constitutos. PARS II. CAPVT H. 187 nis incertioris (n. 469) > musicarius L. Avidius Secundus (n. 231), architectus Philippus (n. 227). Mercatura deinde tenuior par- tim continebatur ipsis opificiis, si quem vero deprehendimus negotiatorem, sicut mercatorem (67) et nummularium (n. 68) Narbonenses, vaenaliciarium graecarium Nemausensem (n. 232), negotiatorem famiiiae gladiatoriae Arelatensem (n. 352) vinarium Viennensem (n. 538) > liberti sunt. Contra mercatura magna et copiosa, quae ne ingenuis quidem indigna erat et saepe iuncta cum possessione agrorum, quaeque sine dubio et Massiliae et Narbone a permultis exercebatur, in inscriptionibus non est ob- via, neque elusmodi negotiatores, cum magna ex parte exteri essent et societatibus iuncti nec certo domicilio adstricti atque, si provinciales erant, satiati quaestu et ipsi in agros possessiones- que se conferrent, certum tale genus bominum effecerunt a reliquis diversum , nisi forte proprium eiusmodi genus constiluis ex ditis- simo quoque libertorum , inprimisiis, qui seviri Augustales erant neque ulii coUegio artificum adscripti, quos videmus saepe ea gau- dentes fortuna, ut excellere iiberalitate erga municipales iis li- cuerit Una denique praeter agriculturam extitit quaestus ratio ab iugenuis exercita, sed ab ingenuis infimi ordinis, apparitorum scilicet ofBcia; docent autem tituli nostri, ingenuos fuisse publi- corum tantum populi Romani magistratuum apparitores, ut C. Hanlium C. f. Papiria Rufum (n. 33), Cornelium P. f. Paetum (n. 34), qui erant ex decuria lictorum viatorum constituta Narbone, contra qui municipalibus apparebant magistratibus, fuisse libertos, cuius generis sunt Cn. Fronto apparitor (n. 158), S. Aurelius Zosimus stator (n. 159) Nemausenses, Lucilius Metrobius stator Viennensis (n. 519), P. Primitivus, Augustorum libertus, stator Cularensis (n. 552). — Ab apparitorum publicorum ministerio magistratus etiam municipales funditus distinguuntur eo, quod illi salarium accipiebant, magistratus gratis munere fungebantur; quam ob rem illi quaestus ratione comprehenduntur , bi ab una parte ratione honoris, ab altera suscipiendi muneris publici, unde fit, ut ab hodierno magistratuum instituto ionge dilferant. Postremo autem in hac de quaestibus dissertatione non transmittenda est collegiorum illa forma, in quam quaedam opificum genera solebant coire. Quorum collegiorum, quaiia imperatorum aetate erant, caussam generalem cohaerere cum re 188 PARS ir. CAPVT II. funeraria Mommsen abunde probavit de eaque re infra erit, quod dicamus; fuuQraria vero re non omnero collegiorum natu- ram esse absoiutam, iam inde apparet, quod non promiscue in haec coUegia coierunt bomines tenuiores, sed quaestibus et ge- nere vitae divisi, quodque alia opificia nunquam non comme- morantur nisi a singuUs hominibus exercita, alia ab hominibus coliegii forma iunctis. Unde suspicamur, latere in his opificum coUegiis specialem quandam caussam subiectam generali caussae funerariae. Exercent artem suam extra coliegia Narbone^^) am- pullarius, auguarius, capistrarius, clavarius noateriarius, lana- rius, purpurarius, sagarius, solearius; Nemausi cartarius, lin- tearius, marmorarius et lapidarius, qui idem est exactor operae publicae, vestiarius Italicus, unctor; Viennae sagarius Roma- nensis; Genavae sagarius; Deae Vocontiorum argentarius, un- guentaria"; ForoiuUi purpurarius. Contra coliegia opificum com- memorantur Narbone fabrorum subaedianorum, Nemausi fabrorum tignariorum et utriclariorum, in Helviis nautarum Rbodanicorum, Arelate nautarum Druenticorum , naviculariorum marinorum, fabrorum tignariorum, centonariorum, utriclariorum, Ernagini utriclariorum, Giani Livii nautarum Araricorum, qui haud du- bie Luguduni consistebant, Avenione centonariorum, Cabellione utriclariorum, Valentiae dendrophororum, et naviculariorum ma- ritimorum, Viennae nautarum etfabrorum^ Genavae ratiariorum, Vasione centonariorum et fabrorum, Carpentoracte fabrorum> Aquis Sextus centonariorum , Antipoli utriclariorum , Massiliae centonariorum et dendropbororum. — Quae duo opificiorum genera si comparamus, facile videmus, alterum genus constitui iis operis, quae facUe singulorum negotio et parva pecunia pos- sunt exerceri et quarum merces tenuis mercaturae via vendun- tur, alterum vero maiore pecunia et coniunctis plurium viribus indigere, ut rite possit exerceri, et commercio ampUori atque ultra proximos fines tendenti esse iunctum. Quae cum ita sint, censemus coliegia illa, quantum mere privata erant neque ad 87) Numeros inscriptionum apponere supersedi, quod opificam collegiorumque cuiusque oppidi tituli certum suum in appendice lo- cum habent. Quae singulorum nominum sit significatio, ex lexicis potest perspici, nisi quod auguarii ars quae sit, neque ex verbi forma neque aliunde potest desumi. PAHS IL CAPVT II. 189 publieos usus constituta, primo Ipco societates fuisse initas a fabris, nautis aliisque eius generis opificibus communis quaestus faciendi caussa, qua ratione iunctae tenuiorum pecuniae vires- que idem efficerent, quod apud nos efficiunt singulorum magnae fabricae magnaeque pecuniae. Eaedem deinde societates, sicut alia tenuiorum hominum genera pari vitae ratione iunctorum, in coiiegii funeraticii quoque formam coibant, eoque modo ad societatem quaestus faciendi caussa institutam eam perpe- tuam coeundi caussam transferebant, quae illo tempore omni- bus tenuiorum generibus communis erat et legibus sancita. Constat extitisse collegia opificum iam primis reipublicae Ro- manae temporibus nota sub nomine collegiorum Numae: in his priscis' collegiis societas opificum eo consilio erat insti- tuta, ut artis ratio et commoda quasi per manus sociorum po- steris traderentur simili modo atque medii aevi temporibus per omnia oppida formari solebant collegia opificum^ quae artis rationem custodirent et posteris rite traderent. Ab hac caussa aliena erant coliegia aetatis imperatoriae , qua non lam agebatur de arcano artis difficilioris custodiendo et conser- vando: immo has posteriores societates contuleris potius cura nostri temporis studio, ubicunque ad maiorem rem gerendam tenuiorum vires separatae non sufficiunt, societates mutui auxilii caussa ineundi. Ceterum fateor, certa documenta, quibus haec de opificum imperatoriae aetatis collegiis opinio confirmetur, deesse, nec nisi ideo, quod quaedam tantum opificum genera collegii forma coibant eaque multorum viribus nixa , me ad hanc rei expositionem esse adductum. Ceterum quod neque in fon- tibus iuris Romani neque in inscriptionibus haec commemoran- tur, re diligentius perspecta non mireris. ^^) luris enim ratio coilegiis illis, quatenus societates erant commercii caussa insti- tutae , prorsus eadem erat atque omnibus reliquis societatibus, inscriptiones autem de his tacent aeque ac de omnibus reliquis 88) Ceterum locus quidam Digestorum (1. 5. §. 52 de iur. immunit. [50, 6]), ubi e& collegia a reliquis distinguuntur, in quihus artificii sui eatissa unusquisque assumiCur, utfabrorum corpus esty videtur duplicem indicare coeundi rationem caussamque, comraunem omnibus collegiis rem funerariam, peculiarem collegiorum artificum positam in ipso aFtificio. 190 PARS II. CAPVT II. commercii societatibus, quae non, ut vectigalium societates ad publicam vitam pertinent. Contra de rei funerariae caussa cur in libris iuris Romani fuerit agendum, infra apparebit. /3) De ordinum gradibus. Ordinum in municipiis divisionem optime cognoveris ex in- scriptione arae Narbonensis (app. n. 1): dedicat Augusto aram plebs Narbonensis, quod iudicia plebis decurionihus coniunxerii: discernuntur igitur decuriones a plebe, indeque duo efBciuntur ordines decurionum et plebeiorum. Deinde pro plebe sacra re funguntur ires equiies a plehe ei ires liberiini: ergo distinguun- tur inter plebeios ingenui et libertini, ingenuorum principes autem sunt qui dicuntur equites a piebe , quibus necessario op- ponendum est alterum equitum genus altiorem dignitatis gradum obtinens. Pendet igitur ordinum divisio ex statu libertatis et, cum tam decurionatus quam equestris dignitas quendam rei fa- miliaris modum supponat, ex censu, ideoque, cum quae Narbone invenimus, omnibus municipiis communia sint, in omnibus mu- nicipiis distinguendi sunt duo ordines, piebeiorum alter, alter decurionum, et extant honoris gradus tam inter plebeios quam inter decuriones. Ab hoc fundamento proficiscentes si primum qui decu- rionum ordinis gradus fuerint quaerimus, ante omnia statuen- dum est, quid effecerit decurionum a plebeiis discrimen. Effi- ciebat receptio in album decurionum, eiusque receptionis condi- ciones erant praeter aetatem, de qua infra erit dicendum, ipsius recipiendi ingenuitas^^), vitae integritas, honesta quaestus ratio, census denique, qui, ubicunque sive commemoratur sive sup- ponitur, centum milium sestertiorum esse dicitur isque omnium 89) Ad honores Romae adipiscendos n^cesse erat esset aliqois ingenaus ipse patre avoque; sed ad honores muuicipales satis erat esset ingenuus ipse qui gerebat. Itaque S. Fadium Pap. Secnndam Musam (app. n. 18), qui cum patrem non indicet, libertini haad du- bie filius erat, omnibus Narbone honoribus videmus esse fun<:tam. £x eadem caussa ezpIicaveriS) quod in municipalium magistratuam in- scriptionibus patris quidem ingenui professio communis est, rara au- tem indicatio avi. PABS If. CAPVT II. 191 muolcipiorum idem videtur fuisse. ^^) lam vero ex inscriptio- nibus nostris videmus, merum decurionatus honorem rarissime commemorari idque ab hominibus qui aut e vico orti in ipso municipio eo munere fungebantur (app. nn. 543. 544. 565) aut in pluribus oppidis ad eum honorem erant admissi (nn. 112. 113) aut incoiatus nomine-in curiam allecti (n. 453), aul si cuius oppidi incolae erant, indicant se in patria ad decuriona- tus gradum esse evectos (n. 312), aut ab iis, qui ornamentarii tantura erant decuriones (nn. 111 — 114. 183—188), i. e. ab iis potissimum, qui aliqua extraordinaria erant condicione. Cuius rei caussa in eo erat posita, quod receptio in album plerum- que sequebatur gestum infimum honorem municipaiem, sive quaesturam sive aedilitatem; unde factum est, ut decurionatus maior quidem esset honor quam quaestura et Nemausensis ille, qui ultra quaesturam non promotus est, quaestorem se diceret €i decurionem (n. 145), ii autem qui ad ulteriorem pervenerant gradum duumviratumque gesserant, decurionatum tacerent lUum modo bonorem profitentes, qui et maior erat et minorem con- tinebat; cum vero annui essent magistratus, longe maxima pars eorum, qui quaestura erant functi, ad duumviratum promove- batur. Consequitur ergo, decurionum gradus non solum, quod huc non pertinet, iure dicendae sententiae, sed etiam di- gnitate esse distinctos, quae dignitas pendebat e gradu gesti honoris, qui vero simplices erant decuriones, eos nonnisi cen- sui honorem debuisse. Alia vero dignitas re quidem et cum de- curionatu et cum reliquis honoribus iuncta, caussa tamen ab iis diversa erat eorum, qui aut adscripti erant quinque decuriis iudi- cum legitime Romae iudicantium^^) aut ab imperatoribus equo publico erant honorati sive ad equestres militias admissi, qua 90) Commemoratur Plin. epist. 1, 19. Petron. Satir. c. 44, sup- ponitur in quarundam mulctarum modo cfr. Kudorff, roem. Feldmesser 2, 246. n. 43. Harquardt quidem (Handbuch der roem. Alterth. 3, 1 p. 367) dnbitat, num ex tam paucis exemplis communis regula consti- tuatur; at etiamsi in maioribus ditioribusque municipiis centum milium sest. census parvi aestimabatur, tamen haec proprium minimi census de- curionalis modum habuerint non necesse est; licebat videlicet eligere decnriones e ditioribus. 91) Cfr. Or.-Henzen n. 6467. 192 PARS 11. CAPVT II. utraque dignitate qni utebantur» ultra municipalem condicionem erant eiati. lam vero qui simpliciter dicuntur esse e quinque decuriis, plerumque quidem censendi sunt fuisse ex ipsa quinta, quippe cum ii, qui superioris decuriae erant, diligenter notare solerent decuriae numerum®^), at si qui profitentur» se et essc ex quinque decuriis et equum publicum habere (app. nn. 106. 107) apparet non quintae, sed equestri decuriae eos esse adscriptos; contra Arelatensem Recilium, qui non ultra aediiitatem elatus est (n. 330) et Aptensem (n. 423) G. Allium , quattuorvirum co- loniae minoris, qui item dicuntur ex V decuriis, quintae attri- buamus decuriae, cuius census erat infra ducenta milia sester- tiorum. Si qui vero ab imperatore equo publico honorantur, ii pierumque militiis funguntur equestribus, praefectura fabrum (n.508), praefectura cohortis (n.l07), tribunatu cohortis (592), tri- bunatu iegionis (106), praefectura alae ^^) ; neque vero desunt, qui equo publico honorati non nisi municipaies honores profiteantur et meri honoris instar equum publicum videantur habuisse (nn. 108. 112. 124. 613), quin etiam ita honoratum videmus filium quattuorviri, iuvenem XX annorum, nullo munere functum (n. 294). Sunt autem inter viros militia equestri functos et qui municipales magistratus iam gesserint (n. 509^^)) et qui post merita stipendia gerant (n. 508. 296); utique inter omnes de- curiones et magistratus, qui non ad urbanos honores promoti erant, ii qui equum publicum habebant, primum obtinebant lo- cum. Communia autem omnium decurionalis ordinis hominibus ornamenta ad exemplum senatus Romani concessa erant iocus in theatro et epulis publicis honorificus^^) et haud dubie vestis 92) Cfr. Or.-Henzen 2357. 6469. 6956. 93) Alae praefecti deest exemplum in nostris inscriptionibus. Ce- terum numerantur quidem plerumque quattuor militiae equestres (Or,- Henzen 3178. 6827. 7420b. cfr. L. Renier, M^langes epigr. p. 203 — 244), praefectura cohortis, tribunatus cohortis, tribunatus legionis, praefectura alae, quod haec munera plerumque continua gerebantur; adnumerandas autem esse praefecturas castrorum et fabrum vides ex nostra n. 629; at cum non necessarius ad altiores gradus per eas trans- itus esset, in illo numero poterant omitti. 94) In app. n. 509 equi publici honor non commemoratur, sed ob meritas militias equestres per se intellegitur. 95) Eiusmodi locorum exempla in provinciae Narbonensis theatris PARS II. CAPVT 11. 193 insignior; qui vero mdgistratibus erant functi, iis accedebant toga praetexta et apparitores non fascibus sed bacillis sive vir- gis insignes^^), quamquam non deerant, qui, sicut Aveniensis noster Illlvir C. Otacilius Oppianus, ubi impune fieri poterat, ad sellae curulis et fasci^m honorem illa insignia extollerent (n. 404).^^) Praeterea ordo decurionum, si quae sportulae mu- nicipibus dividebantur , maiorem quam reliqui experiri solebat liberalitatem. Denique universus ordo appellabatur splendidissi- nius (n. 453) sive aliis eiusmodi nominibus. ^®) At summa in municipio dignitate gaudebat, si qui homo municipalis, postquam omnibus honoribus in colonia sua functus est, vel per militiam splendidiorem vel ob censum senatorium vel speciali aliquo principis beneficio latum clavum ab impera- tore accipiebat sive ad urbanos honores per eosque in amplissimum iraperii ordinem senatorium transibat. De quibus supra (p. 166 sq.) iam diximus; est autem, quod hic in memoriam eos revocemus, quod eiusmodi viri proprie quidem municipes non iam erant, retinebant autem originem quantum ad digniiaiem municipalem^^) ideoque municipales honores tum quoque poterant gerere. Ce- terum miram hominis municipalis modestiam probat inscriptio C. Valerii Macedonis Viennensis , qui oblatam ab Hadriano quae- sturam urbanam recusavit lati clavi ornamento contentus (n. 512). Ex decurionum ordine si descendimus ad plebem, duos ple- beiorum ordines, ingenuos et libertinos diximus discerni, idque discrimen maxime conspicuum esse genere vitae sive quaestu, quod libertinorum quaestus positus fuerit in tenuiore merca- tura, ingenuorum in possessione agrorum. lam vero in quibus- dam inscriptionibus possessores sive ordinem possessorium et amphitheatris commemorata non inveniuntur, sed tantum loca de- curionum decreto aliis concessa (app. nn. 225. 324); verum et aliunde satis notum est id institutum (lex lul. municip. vv. 133 sq. 137 sq.) et facile intellegitur, prirao loco sibi consuluisse decuriones, prius- qnam aliis eiim honorem concederent. 96) Cfr. Marquardt, Handbuch der roem. Alterth. 3, 1, 355 n. 2308. 97) Cfr. Mart. 8, 72, 3 — 6: Arcanum properas sequi, libelle, quem pulcherrima iam redire Narbo, docti Narbo Patema Votieniy ad leges iubet annuosque fasces, 98) Cfr. Henzen, ind. ad Orell. p. 151. 99) Cfr. supra p. 182 n. 78. Herzog*, Galliae Narb. hist. lo 194 PARS II. CAPVT 11. videmus distingui et ab ordino decurionum et a populo, sed ut omnino rarae sunt possessorum inscriptiones et posterioris aeta- tis ^^^) , ita in nostra provincia modo unum extat monumentum (app. n. 575); ubi mentio (it possessorum, Aquis Allobrogum [Aix-en-Savoie). Qui ordo possessorum quomodo est explican- dus? Possessores proprie erant, quicunque possidebant agros indeque pendebant tributum soli, ideoque si de distinguendis vitae generibus agitur, possessores erant et plebeii et decurio- nes, modo ex agricultura quaestum traherent. lam vero ubi ordinis instar a reliquis distinguuntur, opponuntur primum ut potiores inferioribus , sive iis qui nunc xax* i^oxqv dicuntur piebeii, opponuntur deinde et plebeiis et decurionibus eo sensu, ut potiores quidem sint plebe capitis tantum tributo adstricta, inferiores ordine decurionum, in quem ob mQdestiorem agro- rum possessionem non perveniebant. ^^^) Quod vero non nisi posteriore aetate sive inde ab Ulpiani fere tempore commemo- ratur is possessorum ordo, id ita expiicaveris: quamdiu et omnino florebant municipiorum res et decurionum ordo pro ho- nore potius erat quam pro onere, non erat, quod qui infra de- curionum censum erant, ad suscipienda municipiorum munera ordinis instar instituerentur; praeterea cum iibertini suo quaestu saepe magnas compararent pecunias, modica agrorum possessio haud magni erat momenti. Contra ex quo inviti coeperunt mu- nicipales decurionatum suscipere simulque increscebant onera ab imperio imposita ingenuis ditioribus eo graviora, quia liber- tini ob statum non omnia suscipere poterant munera, iam non 100) Or.-Henzen n. 3734: ordo possessoresque Brixilianorum; n. 3910: probatissimo defensori pro insignibus eius erga ordinemy possessores et cives meritis; n. 5171: defensori ordinis possessorii populique. cfr. Ulpian. in 1. 4 Dig. 50, 9: medicorum constituendorum arbitrium — permissum est ordini et possessoribus cuiusque civitatis et quam ad Henz. 5171 notam affert Mommsen locum citans Cod. Theodos. 11, 15, 2: potiorum ian- tum id est possessorum domibus delegatis — ; haec autem adscriptio in- feriores vel plebeios non tenebit. 101) Rudorflf, roem. Feldmesser 2, p. 246 eonicit, extitisse mini- mum possessionis modum, censum decem milium sestertiornm ; qnod si accipis, illi possessores sunt, quicunque praedia possident censa inter decem et centum milia sestertiorum. PARS II. CAPVT IL 195 honoris caussa, sed ut essent qui ea onera subirent, possesso- res coepti sunt numerari et in ordinis fornoiam redigi, neque iam originis gratia vel incolatus, sed sola possidendi ratione vocari in curiam*^^), unde factum est, ut ipsa possessio paulla- tim pro onere haberetur et domini praediorum sua praedia fu- gerent. - At priore tempore alia erat plebeiorum condicio aliaque extabant discrimina. Et primum quidem reveniamus oportet ad aram nostram Narbonensem equitesque illos a plebe. Qui quid possunt esse nisi ii equites Romani, qui neque sunt equo pu- blico neque decuriones, ii municipales, qui equestrem dignitatem neque militiis equestribus neque beneficio imperatoris debent, sed mero censui quadringentorum milium nummum, iuncto cum ingenuitate, neque tamen ad municipales honores pervenerunt? Census autem equester Romae quidem minimi aestimabatur eo- qne minoris, ex quo ad equestrem dignitatem promovebantur, qoicunque ad centurionis vel optionis gradum evecti honesta missione mittebantur.*^^) At in municipiis hic census longe su- perabat censum decurionalem, ideoque et recte Strabo (III. p. 169) dicit municipii Gaditani magnitudinem inde esse conspicuam, quod ibi quingenti viri censi sint census equestris, et Narbonis quoque coioniae florens status inde elucet, quod maior eiusmodi equitum numerus ibi erat; at Narbone, in oppido mari apposito et commercii usu antiquitus frequenti id minus mireris, mireris potius et florentem coloniarum huius provinciae statum inde perspicias, quod in theatro Arausiensi, sive in colonia haud ita celebri tres gradus assignatos videmus equitibus Romanis a plebe, qui ibi habitabant; nam hic quoque, cum qui equestris digni- tatis inter decuriones erant, sua loca decurionalia in spectaculis haberent, equites illi ii sunt, qui quamquam censum habent equestrem, plebeii tamen sunt neque recepti in curiam. Ubi- cunque autem erant hi equites a plebe, proximum a decurio- nibus locum obtinebant et principes erant plebeiorum. Commu- nia vero equitum Romanorum ornamenta fuisse tunicam angu- sticlaviam, annulum aureum, ius e iege lulia theatrali Romae 102) Cod. Theod. 12, 1, 5. 103) Cfr. Renier, Mel. ^pigraph. p. 239 sq. 13 196 PARS n. CAPVT U. in XIV ordinibus sedendi, inter omnes constat. Quos quattuor- decim ordines municipalia theatra quomodo sint imitata , ipsum illud Arausiensium probat exeniplum. Ab ingenuis plebeiis distinguuntur liberti. At ne eorum quidem turba incondita erat et fusa, sed corporibus diyisa et constituta, quorum duo erant genera, sevirorum Augustalium alterum, alterum collegiorum funeraticiorum. De sevirorum Augustalium instituto si hoc ioco yerba facimus, idoneum iudicamus, primo loco Narbonensem tan- tum provinciam respicientes quae lapides ibi monstrent colli- gere, secundo demum quae in iis desiderantur, aliunde requi- rere. *^^) — Et primum quidem quicunque obvii sunt seviri Augustales, ordinis sunt libertini; deinde nunquam in Narbo- nensi simplici nomine Augustales vocantur, sed nulli extant nisi seviri Augustales, eorumque in quibusdam oppidis, praesertim Nemausi, tam magnus est numerus, ut non possit cogitari» coliegium senorum tantum virorum fuisse, quamquam Genavae coUegium sex virorum commemoratur (app. n. 603); inveniun- tur autem seviri et in omnibus fere oppidis et in vicis Allobro- gum maioribus Cularone (n. 550), Genavae (n. 603), Aquis Allobrogum (n. 574). Qui vero in quoque loco sunt seviri Au- gustales, corpus efficiunt (n. 342) reipublicae instar constitutum (n. 534), in qua republica distinguuntur decuriones (nn. 17. 117) et populus (n. 116) sive qui simpliciter dicuntur corporati (nn. 116. 117. 185 etc), unde item perspicias plures quam sex viros comprehendisse id collegium; eorumque decurionum com- memorantur decreta, quibus ex praediis sevirorum commu- nibus locus detur ad monumenta sepulcralia (n. 17 cfr. n. 57) et ex arca communi (ibid.) statuae ponantur (n. 49). Prae- terea ex decurionum et corporatorum numero neque quin- quennales neque quaestores eminent, quorum alibi fit men- 104) Egerunt de seviroram Augastalium instituto Egger, Examen critique des historiens anciens de ]a vie d'Auguste; append. II. p. 357 sqq. ; idem in Revue arch^ol. III , livr. 10. 12. A. W. Zumpt de Augustalibus etc. Berol. 1846. Marquardt in Zeitschr. fiir Alter- thumsw. 1847 nn. 63 — 65. Henzen ibidem 1848 nn. 25—27; 37 — 40. Marquardt, Handb. der Alterth. 3, 1, 376 sqq. PARS II. CAPVT II. 197 tio^^^), sed curatores tantum iique rarissimi (nn. 360. 216). Qui curatores, cum ex ipsis seviris sumerentur, non possunt conferri cum curatoribus civitatum ab imperatoribus institutis, sed similes ei curatorum municipaiium generi, qui ex ipsis mu- nicipibus electi curabant peculium, ludos etc, illi quoque cura- bant arcam communem etc. , idque in aliis regionibus et in nostra quoque provincia vice annua (Or.-Henzen 6111. 7103, app. nostr. n. 360), in aliis munere perpetuo. BJrat autem non solum curatoris munus, sed simplex Augustalitas pro honore, qui ut omnes honores municipales redimebatur pecunia hono- raria nec nisi peculiari decreto decurionum municipaiium inter- dum erat gratuitus (n. 183). Seviri enim non fiebant ex iudi- cio corporatorum , sive non cooptabantur, sed ex decreto decu- rionum totius municipii, et fiebant non annui, sed dignitate perpetua ^^^) , atque sicut decurionatus municipalis, seviratus quoque a pluribus oppidis ad eundem hominem poterat deferri (app. nn. 1S3. 280. 360. 378). Insignia autem ornamentaque eius honoris a decurionibus seviris concessa erant certa in spectaculis epulisque publicis loca atque ubi qui honor habebatur decurionibus, secundo loco honorari solebant seviri Augustales. Praeterea in pluribus Italiae urbibus commemoratur honor bi- s€llii insignioribus Augustalium a corporatis decretus^^^), cuius ornamenti exemplum in nostra provincia non est obvium. Con- tra sicut in pluribus externis municipiis, ita Nemausi quoque ad eum honorem provectos videmus seviros, ut insignissimus quisque vel decurionaUbus ornamentis ornaretur (nn. 183 sqq.). — lam vero ad quem finem in reipublicae formam coibant hi liberti? Ad colendum numen Augusti, quod et nomen collegii indicat et confirmat titulus Puteolanus (Mommsen, Inscr. Neap. 2527), ubi Augustalis dicitur vixisse annos LXXXIIII, coluisse annos XXXXV. Erat igitur caussa collegii perpetua cultus nu- minis Augusti, ad hunc cultum rite faciendum instituebatur arca 106) Cfr. Henzen, ind. ad Orell. p. 167. 106) Or.-Henzen 2980: Faustus, — qui inter primos Augustales a decurionibus Augustalis factus est. n. 7112: Augustalis perpetuus decreto decurionum, * 107) Cfr. Henzen, ind. ad Orell. p. 167. 198 PARS II. CAPVT U. communis^^^'^), ad arcae ciiltusqiie administrationem ii, quibus hoc munus mandatum erat, in reipublicae formam convenie- bant. Quae cum baud dubia sint, obscurior est eius instituti origo. De qua re non potest generali modo disseri, sed sicut caussa quidem eadem est per omne imperium, forma autem coUegii alia in aliis imperii partibus, ita origo quoque muhi- plex potest fuisse. Ad tempus quidem quod attinet, extra provinciam nostram recedere videmus Augustalitatem usque ultra annum p. Ch. 22*"^), in Narbonensi autem eiusmodi testimo- nium deest; nihilo vero minus ipsa prima initia et caussa for- mae seviralis ex inscriptionibus nostris videntur posse erui. Qui- cunque egerunt de seviris Augustalibus viri docti, non omiserunt animum advertere ad arae Narbonensis inscriptionem, ubi re- vera habes seviros, qui Augusti cultui se devovent; neque vero alio sensu ad hoc exemplum recurrerunt, quam ut sex virorum collegium saepius in cultu adhibitum esse ostenderent. Attamen facillime potest fieri, ut in huius arae titulo primam originem eorum qui postea existebant sevirorum habeas Augustalium. Quo ehim tempore numini vivi tum Augusti colendo se devovit plebs Narbonensis, coUegium instituit sex virorum, trium equi- tum et trium libertinorum , qui plebis nomine eum cultum susciperent. Mortuo deinde Augusto Narbone non minus quam alias non iam tantum a parte popuU sive a plebeiis, sed a com- muni repubUca numini Divi Augusti prospectum est per flami- nium municipale, quod sacerdotium, ut infra videbimus, perti- nebat ad cultum Augusti domusque imperatoriae. Tum Narbonen- ses, ne duplex onus municipio eveniret e cultu numinis Augusti neve ex altera parte prior arae Narbonensis cultus extingueretur, hunc cultum detulisse videntur ad soiiTm ordinem libertorum, ex quorum ditissimis a decurionibus certus numerus eUgeretur, qui sua impensa, sed nomine popuU id miinus municipale susciperet, simulque muneri, quo esset gratius, honor est ad- ditus; nomen autem sevirorum, quamquam maior iam corpora- 108) Cfr. Or.-Henzen 3913, ubi seviri Brixienses dicuntur ex per- missu Divi Pii arcam habere. 109) Cfr. quae dicit Henzen (Zeitschr. f. Alterth. 1. 1. 'p. 196. 199. 294) de inscriptione mugei»Ienkins. PARS 11. CAPVT II. 199 torum erat numerus, huic quoque coUegio manebat; fortasse seni in novo collegio erant decuriones. Quae hic exposuimus, non minus probabilia sunt, quod ab instituto proficiscimur pe- culiari coloniae Narboni; nam facile fieri poterat, ut in reliquis quoque imperii municipiis, quae numen Augusti colebant, pri- mum sevirorum sacerdotium non insolitum institueretur, deinde postquam defuncto Augusto per omnia municipia proprium Divi sacerdotium communi reipublicae noniine institutum est, seviro- rum illorum munus libertis ubique traderetur. Quin etiam fieri possit," ut primum in hac provincia sevirorum institutum a Narbone ad reliqua provinciae oppida transierit, deinde in pro- vincias vicinas, ubi item inveniuntur non simplices Augustales, sed seviri Augustales. Quidquid id est, certa utique sunt baec duo: ex una parte, cum decurionum decreto nominarentur se- viri, non ex mera privatorum voluntate ortum esse id institu- tum, ab altera parte, etiamsi sicut omnia coiiegia ita haec quo- que corpora permissu imperatoris coibant, non tamen unam ali- quam communem legem publicam iis esse datam, sed permis- sam esse huius instituti rationem municipiis, quocum optime convenit, quod in libris iuris Romani non commemorantur. Quem vero in re municipali locum oblinuerint, tum demum piene perspiciemus , quando et cum Augustalium corpore reli- qua libertorum collegia comparaverimus et munerum municipa- lium inteilexerimus rationem. Collegium funeraticium ^^^) corpus est eorum homi- num , quibus ex senatus consulto licet ad collegii formam coire, semel in mense convenire, stipem menstruam conferre, unde efficiatur arca communis, ex qua, qui eius corporis sint de- fuQcti, sepeUantur. Est igitur horum collegiorum caussa per- petua cura sepulturae eorum, qui ad eiusmodi corpus coierunt. Inscriptiones autem demonstrant, esse ea collegia sive liberto- rum sive servorum, utique hominum tenuiorum, qui non sunt assidui, quoniam quicunque agrorum possessionem habent vel 110) De collegiorum Bomanorum instituto Dig. cfr. Mommsen, de collegiis et sodaliciis Romanorum. Kiel 1843. Id. Zeitschr. fiir ge- schichtl. Rechtswissensch. XV. 353 — 364. Marquardt, roem. Alterth. 4, 151—159. 200 PARS II CAPVT II. minimam, locum possident, ubi sepeliantur, neque habent cur ad emendum sepulturae locum modicas suas facultates cum aliis conferant. Deinde videmus, constare haec collegia ex iis ho- minibus, qui idem vitae genus habent, sive idem opificii genus tractant, sive eiusdem templi sunt ministri (app. n. 351), sive sub eodem domino scenicam rem faciunt (nn. 353. 468. 537}» sive eiusdem patroni sunt liberti (n. 223) sive eiusdem domini servi. Forma autem horum quoque collegiorum eadem est atque rerum publicarum: habent honores annuos, quaestores (n. 281), magistros (281. 220. 223. 349), curatores (341. 514) 'similes curatoribus sevirorum Augustalium ideoque eodem munere fun- gentes atque in aliarum provinciarum coUegiis quinquennales; habent ordinem, habent plebem corporatorum, habent deinde ius personae, unde ipsi legata possint accipere et ea quae pos- sident bona legum fruantur praesidio, denique hominum priva- torum instar*^*) patronos sibi assumunt (323. 327. 356. 514). Funeraliciis autem coUegiis adnumeramus et ea, quae nullam nisi rei funerariae caussam profitentur, et collegia opificum, et ea collegia, quae cultores aiicuius Dei se esse dicunt, ex. gr. collegium salutare Dianae et Antinoi (Orelli-Henzen n. 6086), col- legium lovis Cerneni (ibid. n. 6087), collegium Aesculapii et Hy- giae (ibid. n. 2417); sed diversa sunt ea collegia tam a collegiis opificum antiquis sive collegiis, quae dicebantur Numae, quam a collegiis sacris legesque suas et ius ex imperatorum demum repetiverunt aetate, scilicet ex lege generali lulia Caesaris Au- gustique de collegiis **^) et ex senatusconsulto item generali inter Augusti et Hadriani aetatem facto.^^^) Inter opificum au- tem coUegia imperatorum aetate etiam extantia duo genera suut distinguenda , alterum eorum , qiii privati commodi caussa cotla- tis singulorum pecuniis opiflcium faciebant, alterum eorum, quae 111) Dico privatorum insiar; nam patroni cooptantur quidem etiam a municipiis, neque tamen in publico iure eius patronatus est ori^o, sed iu iure privato, atque constat, administrationis quidem iure mu- nicipia ad publicam imperii Romani rem pertinere , iuris autem ratione privatorum loco esse. 112) Suet. Caes. 42. Oct. 32. 113) Henzen n. 6087 col. I. v. 10: kaput ex senatus consuUo populi Romani etc. cfr. Mommsen in Zeitschr. 1. 1. p. 359. PARS II. CAPVT II. 201 publice idcirco instituebantur, ut necessariam publicis utilitatibus operam praeberent.^^^) Utri ex his generibus quodque collegium sit adnumerandum , non potest definiri et fabri imprimis, qui persaepe commemorantur, poterant et privati et publici usus caussa in collegii formam cogi ; in nostra autem provincia unum saltem eiusmodi collegium videor mihi deprehendere, corpora quinque naviculariorum marinorum Arelatensium, ut qui pro patrono habuerint procuratorem Augustorum ad annonam pro* vinciae Narbonensis et Liguriae. At et in his duobus ppificum generibus et in omnibus collegiis, quae tenuiorum hominum, imprimis libertorum erant, quaecunque erat caussa specialis, generalem utique et perpetuam caussam fuisse rem funerariam, conciudo ex exemplo dendrophororum Polensium, qui simili modo ad res sacras pertinebant ac nostri pausarii Isidis (n. 351), collegii autem caussam in eo habebant positam, ut communem possiderent sepulturam.^*^) Poterat autem eiusmodi collegium non solum muttto niti auxilio, sed etiam beneficio constitui hominis alicuius opulenti ex sua pecunia arcam coUegii instituentis; quod nemo impediebat, dum ne quid ex publicis legibus, quae omnia collegia tenebant, inde corrumperetur. ^*^) — De reliqua horum coUegiorum ratione pauca tamen sunt dicenda: vidimus semel in mense corporatos coisse: in eiusmodi coetibus solebant quae- dam sacra facere, epulari, in epulis sportulas dividere, de communi collegii re agere, earumque rerum ordo lege erat praescriptus. Quam anxie vero Romani haec collegia coercue- rint et caverint, ne ad alias caussas constituerentur neve, quae constituta essent, saepius quam e lege liceret convenirent, et inde videmus, quod leges, senatusconsulta, principum constitu- tiones de ea re agebant et inde, quod Traianus Plinium, pro- vinciae Bithyniae praesidem, yetat incendiorum caussa collegium 114) L. 5 §. 12 Dig. de iure immun. (50, 6). 115) Mommsen, de colleg. p. 97, ubi hanc affert inscriptionem : dendrophoris Polensium C. Laecanius Tkeodorus, sacerdos mairis Deum magnae Idaeae^ locum pro sepoltura dedit. 116) Cfr. not. praec. et app. nostr. n. 222, ubi patronus nescio quis collegium videtur constituere libertorum suorum iisque mausoleum et arcam communem donat. 202 PARS 11. CAPVT 11. rabrum constituere, quia ex eiusmodi quoque collegio factiooes possint nasci. ^^^^) Id tantum licebat vulgari caussae adicere, ut praeterquam quod sepulturae prospiceretur^ etiam eos, qui de- functi erant, ex arca collegii certa pecuniae sequeretur summa, solvenda propinquis et respondens ei pecuniae, quam cum intras- sent, capitularii nomine arcae dederant. Hanc enim Hubner suspi- catur fuisse caussam eorum collegiorum, quae dicuntur saluta- ria^^'^), atque ut funeraria collegia, ita haec quoque salutaria nemo non videt miro modo convenire cum nostrae aelatis institutis similibus. Quorum salutarium collegiorum hucusque duo tantum nota erant exempla, illud, quod supra commemoravimus Dianae et Antinoi constitutum Lanuvii et coUegium salutare institutum Conimbricae in Lusitania^^^): nunc vero ex nostris monumentis tertium nobis videmur posse adicere, collegium salutare familiae tabellariorum Caesaris nostri, qui erant Narbone, quorum mau- solei titulum conservavit inscriptio nostra n. 59. lam vero si haec collegia cum instituto sevirorum Augusta- lium conferimus, yidemus in aliis rebus ea fuisse similia, io aliis diversa. Et ii qui funerum ratione et ii qui cultus Augusti caussa coibant, corpus collegiumve constituebant, eandem imi- tabantur reipublicae formam , eodem iure in multis rebus, quoad collegium erant, tenebantur, quod ius praesertim pertinebat ad arcam communem, utrique denique erant liberti. At sevirorum Augustalium caussa municipalis erat, ut qui pro populo muni- cipii colerent numen Augusti, collegiorum funeraticiorum caussa mere privata, cui rationi non obstat, quod quaedam opiOcum coliegia ad publicos usus solebant adhiberi. Itaque seviri a decurionibus nominabantur, inter ordines municipaies suum ha- bebant locum, sumniam honorariam non in arcam sui corpo- ris, sed in arcam communem municipii conferebant, atque ex hac ipsa caussa intellegitur, quomodo fiat, ut in inscriptionibus nostris ne unum quidem inveniamus patronum sevirorum et in reliquis quoque imperii partibus rarissimi sunt patroni Augusta- 116 a) L. 1 pr. Dig. quod cuiusc. univers. etc. (.S, 4). Plin. epist. 10, 36 sq. 117) Monatsber. der Berliner Akad. 1861 p. 776 sq. 118) Orelli 2416. Hubner 1. 1. PARS n. CAPVT II. 203 lium, collegiorum patronis et in Narbonensi et in reliquo im- perio saepe obviis. Erat sciiicet patronus iKiunicipii eo ipso patronus Augustalium ad communem usum institutorum, colle- giorum autem caussa a municipiis aliena proprio egebat patrono. Deinde ex eadem caussa explicaveris, quod, ut videbimus, seviri communibus muneribus adstrlngebantur, coliegia non adstringe- bantur, et quod in libris iuris Romani altum quidem silentium est de Augustalibus, sed agitur de collegiis. Possis quidem id inde repetere, quod eo tempore, quo codices iuris Romani, quibus nos utimur, perscripti sunt, non iam extiterunt Augu- stales; at ne in iis quidem iuris Romani fontibus, qui Constan- . tino anteriores non continentur illis codicibus, Augustalium fit mentio. Agebant enim libri iuris Romani de iure privato omni- bus civibus Romanis communi, de quibusdam iuris publici par- tibus, de municipiorum erga imperium officiis sive de re mu- nicipali, quoad conveniebat cum institutis imperii, non agebant de iure municipali interno: Augustalitas autem institutum erat municipale internum; contra tenuiorum consuetudo coeundi in collegia, stipem menstruam conferendi, certis diebus coetus ha- bendi, et collegiorum munus publicis usibus inserviendi aperte publici erant iuris, ideoque haec sunt in libris iuris Romani. In 60 tantum erat, quod Augustalium quoque ratio haberetur in iur^ civili, quod permissu constituebantur imperatoris quodque bona eorum tutela iuris fruebantur: at in utraque hac re con- veniebant cum reliquis corporibus, ut quae in haec cadebant, caderent eo ipso in Augustales. Quae cum ita essent, diversitas duorum corporum satis magna erat, ut, qui et sevir Augustalis et corporatus alicuius coUegii opificum erat (nn. 344. 381), non teneretur ea lege, quae vetabat plus unum habere collegium. *^^) At etiamsi proprie municipalia instituta non erant illa te- Duiorum collegia, tamen a communi municipiorum caussa non prorsus erant aliena. Immo maxime intererat oppidorum, tur- bam tenuiorum, imprimis libertorum habere quandam caussam, ex qua redigeretur in certum ordinem constitutum ad sublevan- dam singulorum sortem et positum in mutuo auxilio, atque 119) L. 1 §. 1 Dig. de coll. et corp. (47, 22): non Hcet ampUas quam unum cottegium liciiitm habere. 204 PARS II. CAPVT 11. abunde probant inscriptiones , non solum eos, qui eorum cor- porum erant corporati, pro honore notasse suum in collegio aliquo locum , sed etiam coliegiorum instituto totum id homi- num genus ad quandam publicam eievatum esse aeslimationem magnumque quod inter homines ingenuos et libertos intererat discrimen, paullo diminutum. Itaque in Nemausensi quidem amphitheatro videmus loca a decurionibus assignata esse etiam coilegiis (n. 225), externis quidem, at quod externa commemo- rantur fortuito casu videtur esse factum, neque est, quod ipsius municipii collegiis eum honorem censeamus esse denegatum. Sed multo magis perspicuum est in Augustalibus, quo modo municipalium aestimatio tribuerit libertoruni condicioni, quod non tribuit publica lex. Qui de Augustalibus scripserunt, no- tarunt, Augustalium ordinem similem in municipiis locum oc- cupasse atque Romae ordinem equestrem, medium inter sena- tores et plebeios. Quod priori quidem tempore vix potest con- cedi; nam quamdiu possessores mediae fortunae numerosiores erant in municipiis, et quamdiu in quibusdam saltem coloniis equitum a plebe maior erat numerus, libertorum vel ditissimorum condicio haud dubie non erat media inter decuriones et plebem. At pauUatim hic rerum status coepit mutari in peius : qui infra decurionum sortem erant possessores, ex bppidis transmigrabant in agros, in ipsis oppidis libertorum turba locum obtinebat ple- beiorum ingenuorum, libertorum divitiae suam exercebant in publicam aestimationem vim, eaedem divitiae ad munera com- munia, ad edendos ludos municipibus erant commodissima, atque ut nihil obstabat, quo minus libertorum filii ad omnes perve- nirent honores municipales, ita ipsi liberti, etiamsi ad decurio- natum non poterant pervenire , ad ornamenta tamen pervenerunt decurionalia et tum revera secundum a decurionibus locum in oppidis habebant. lamque ut uno quasi oculorum pbtutu totam complectaris ordinum municipalium dispositionem, introeas oportet in thea- trum: sedent ibi proximi scenae in imis gradibus praesidibus cuiusque anni magistratibus, prout cuiusque dignitas erat, de- curiones, sequuntur equites a plebe, sedent in locis honorificis ii, quibus hospitii ratione loca sunt assignata, vides una seden- tes seviros Augustales, deinde collegia opificum, habet sua sub- PARS Ik CAPVT II. 205 sellia sive ante sive post Augustales populus possessorum decu- rionibus inferiorum, sequuntur subsellia mulierum, claudit agmen tiirba pullatorum sive ingenuorum sive libertorum servorum- que^^o), ut, quotiescunque pubiice conveniret populus, suum quisque in^ municipali ordine nancisceretur dignitatis et aesti- mationis locum. 3. De iure populi. In Hispaniae oppidis Latinis Sdlpensa et Malaca sub finem prirai p. Ch. saeculi populo ius fuisse, comitiis curiatis magi- stratus municipales creare, tabula Malacitana satis probat, ne- que quisquam dubitaverit, quin recte Mommsen ^^*) in expli- candis his noonumentis non solum ad reliqua Hispaniae oppida Latina a Vespasiano iure Latii donata comitiorum ius transf«rat, sed etiam statuat, tribuendum id esse omnibus oppidis Latinorum coloniariorum , quae ea aetate extiterint. Itaque in nostra quo- que provincia quamquam neque de ipsis comitiis quidquam tra- ditum est neque de populo curiatim diviso, non dubitamus, oppidis Latinis a Caesare et Augusto constitutis per primum utique p. Ch. saeculum comitia Iribuere curiata. At, quoniam tabulae Malacitanae is est ordo, ut caput illud, quod agit de comitiis habendis, contineatur ea parte, quae quomodo magi- stratus creentur praescribit, idem Mommsen animadvertit, prae- ter magistratuum creationem vix aliam rem tum penes curias fuisse, idque praeterea ex eadem lege Malacitana Inde perspici, quod provocatio a multis magistratuum municipalium non ad populum fuerit, sed ad ordinem. Scitorum certe a plebe de administratione municipali faptorum nullum exlat exemplum. At quaeritur iam, num eodem iure fuerint coioniae civium Romanorum: erant utique ex lege lulia municipali, ubi comitia municipalia diserte commemorantur*^^*), neque est, quod cives Romanos eo iure statuamus caruisse, quo utebantur Latini, 120) Cfr. Suet. Aug. 44. 121) Stadtrechte p. 398. 121 a) Tab. Heracl. 1. 136: — neve quis eius raiionem comitiis conr ciliove [kabeto] etc. 206 PARS 11. CAPVT II. praesertim cum utrumque genus ad unum idemque exemplar esset constitutum, exemplum scilicet oppidorum veterls Latii. Ita- que casui tantum attribueris, quod hucusque neque in nostra provincia neque alibi oppida possunt monstrari, quae certo pro civium Romanorum oppidis habenda populum exhibeant curiatim descriptum. At inscriptiones nostras rerumque scriptores per- scrutati alia quaedam vestigia comitiorum in coloniis civium Romanorum nobis videmur deprehendisse, candidatum quinquen- nalem Arelatensem (app. n. 325), qui largitionibus populi suf- fragia petit, deinde dissensiones illas Viennensium, quas a Ti- berio Caesare anno p. Ch. 11 sedatas esse refert Velleius Pater- culus^^^), postremo, de qua re longius est disserendum, locum illum tituli arae Narbonensis (n. 1. col. 1. 29 — 31), ubi dicuntur caerimoniae in honorem Augusti decretae cum ob alia tum quod is imperator T. Statilio Tauro M. Aemilio Lepido cos, (i. e. a. p. Ch. 11) iudicia plebis decurionibus coniunxissei. Difflcile intellectu sunt haec verba nec mirum est, quod^ ubi ad viros iuris Romani peritos confugimus, in graves incidimus doctorum virorum de hac re dissensiones. Nam Keller*^^) qui- dem iudiciorum apud Romanos ordinis imprimis peritus inter- pretatur ita mutasse Augustum iudiciorum in municipiis et co- ioniis ordinem, ut sicut Romae, in iis quoque plebi suum in albo iudicum locum daret. Contra Rudorff in historia iuris Romani et ipse de hoc loco agens^^^) interpretatur Augustum et Narbone et alibi iudicandi rounus plebi ademptum tribuisse ordini decurionum. £t primum quidem apparet, Rudorffi sen- tentiam inde laborare, quod nullo modo intellegitur, cur plebs Narbonensis divinos honores Augusto ideo decreverit, quod ipsam munere et honore iudicandi privarit: posuit enim aram impera- tori p/^&5 Narbonensis exceptis decurionibus; itaque hoc tantum si considerares, Keller utique rectius videretur iudicare. At ne huius quidem opinione possumus acquiescere, quia collatis iis 122) Vell. 2, 121: (Tiberius) cum res Galliarvm maximae molis ae- censasque plebis Viennensium coercitione magis quam poena moUisset, etc. cfr. supra p. 109. 123) Keller, Hoem. Civilprocess p. 41. 124) RudorfF, Boem. Rechtsgesch. 2, p. 40. PARS II. CAPVT II. 207 veterum scriptorum locis, qui de albo iudicum agunt, nusquam invenimus iudicandi munus sive nomina in albo iudicum recepta appellari iudicia apposito casu genetivo. ^^^) Immo conferendum potius esse censemus locum codicis Tbeodosiani (12, 1, 171), ubi de electione decurionum dicitur: consensu curiae eligen- dos esse censemus, qui coniemplatione aciuum omnium possini respondere iudicio^^^), quo loco aperte quod iudicium dicitur, iudicium est creantium. Eodem modo in Narbonensi quoque titulo agi censemus de electione magistratuum, de qua divisa erant decurionum et 'plebis iudicia. At — dixeris — , si co- mitiorum erat creatio magistratuum, quod tandem ordinis in ea erat ius? Et cogitari quidem possit de instituto illo, quo, si in quo municipio casu fortuito summi magistratus non sunt, ex lege Petronia ordo praefectos nominat pro duumviris. ^^') Verum e lege Petronia non agebatur de iudiciis populi, sed so- lius ordinis iudicio nominabantur, qui usque ad instituenda nova comitia summi magistratus vice fuiigerentur. Itaque suspicamur agi potius hoc loco de eo iudicio, quo qui comitia habebat magistratus ex ordinis sententia de accipiendis aut reiciendis candidatorum nominibus decernebat, ex qua caussa, si qui can- ditatus suffragiis tantum gaudebat plebis, ex ordinis autem iu- dicio magistratus rationem eius non habebat, contentiones inter decuriones et plebem accendi potuisse facile intellegitur; prae- terea liceat in memoriam revocare, iam tempore Hberae rei- publicae candidato reiecto, si a magistratu reiciente iniuria videbatur esse facta, licuisse appellare de hac re senatum. ^^^) Eiusmodi contentionibus candidatorum videmus anno p. Ch. 4 Pisae factum esse, ut magistratus omnino non essent (Orelli n. 643), et quae eodem illo anno p. Ch. 11 in ipsius provinciae colonia Vienna accensae sunt.plebis dissensiones, ad similem 125) Cfr. Cie. act. in Verr. I. 13, 37: iudicia ad senatum translata sunt. Vell. Paterc. 2, 32. iudicandi munuSf quod C. Gracckus ereptum se- natui ad equites, Sulla ab illis ad senatum tianstulerantj aequaliter inter uirtanque partiius est. Tac. Ann. 11,. 22. Suet. Caes. 41. Oct. 32. 126) i. e. : von welchen man in Anbetracht ihres ganzen Verhaltens annehmen kann, dass sie der auf sie fallenden Wahl entsprechen wUrden. 127) Mommsen, Inscript. Neap. p. 480. id. Stadtrechte p. 446 sq. 128) Liv. 39, 39. Marquardt, Handb. 2, 3, 96 n. 370. 208 PARS II. CAPVT II. caussam referendas esse, iam supra indica?imus. Atque eius- modi casus si in qua provincia acciderat, primo loco rectoris provinciae erat, de ea re decernere; et sicut Viennae Tiberius Caesar, qui iure imperatorio tum in Galliis utebatur, finem im- posuit illis dissensionibus, atque sicut anno p. Ch. 19 Germa- nicus eodem iure provincias internis certaminibus fessas suscepit refovendas ^^) , ita sive referente ad eum proconsule sive appel- lantibus ipsis Narbonensibus Augustus contentiones iiias videtur sedasse eoque modo iudicia plebis decurionum iudiciis coniun- xisse, atque ita cum pacem reddidisset coloniae, facile in- tellegitur, cur piebs Narbonensis gratiam ei voluerit referre. — At si ordo in creandis magistratibus suam quoque partem eamque haud ita ievem habebat, simul comprehendimus, quo ' modo factum sit, ut aetate imperatorum, postquam Romae iam a Tiberio comitia e campo in senatum sunt translata, pauliatim in municipiis quoque praevaleret in electionibus iudicium ordinis neque iam curiatim et certis temporibus populus convocaretur ad creandos magistratus, sed occasione data fuse conveniens can- didatos ab ordine propositos consensu suo approbaret, sicut approbare solebat decreta honoraria ab ordine hominibus bene de municipio merilis decreta (app. nn. 388. 453). Quin etiam in inscriptionibus extra nostram provinciam repertis populum videmus consensum et voluntatem suam profiteri in theatro et in spectaculis. ^^^) At haec propiora sunt temporibus Constan- tini quam Augusti: prima utique novorum institutorum aetate in GalJia inprimis indoles naturaque populi debebat efficere, ut et candidati et popuius ipsorum comitiorum iure plene uterentur et acria studia ad comitiorum certamina afferrent. De forma autem comitiorum habendorum, de suffragio in- coiarum et libertorum et simiiibus quaestionibus cum ex nostris inscriptionibus nihii omnino redundet, abstinemus disserere satis habentes animadvertisse, ex tabula Malacitana (rubr. 53) apparere, in oppidis utique Latinis incoias, qui cives Romani Latinive 129) Tac. annal. 2, 54. 130) Cfr. quae de hac re affert Philippi, Zar Geschichte des Pa- tronats iiber juristische Personen in Hhein. Museum N. F. VIII (1853) p. 612. PARS II. CAPVT II. 209 fuerint, qiiandam habuisse suffragii lationem ea lege, ut uni cariae" sorte ductae omne id genus attribueretur. ^^*) Si deni- que quaerimus, num qui in agris habitaverint, idem ius exer- cuerint atque oppidani, exempla quidem desunt, ex quibus certi quidquam possit erui, omnino autem non potest dubitari, quin in omnibus iis rebus, quae ad universum territorium pertinuerint, quamdiu iusta comitia erant, discrimen non fuerit inter oppi- •danos et rusticos. Contra in iis rebus, ubi oppidorum admi- nistratio separata erat a vicorum rebus, illud discrimen videlur intercessisse. Itaque ubi alii patroni erant oppidorum, alii vi- corum pagorumque, honorem patrono oppidi haberi videmus a plebe urbana (n. 388). 4. De ordine decnrionum. De honore et condicione decurionum postquam supra egi- mus, restat ut disseramus de forma legendi ordinis ac de mu- neribus negotiisque curiae. Et decurionum municipalium quo- que ordinem simiii modo ac senatum urbanum quinto quoque anno lectum esse sive a summis cuiusque oppidi magistrati- bus ordinariis, sive ubi, sicut Narbone et Arelate, quinquennales erant, a qninquennalibus, videmus ex lege lulia municipali*^^), quae praescribit, quicunque in municipiis, coloniis, praefecturis, foris, conciliabulis civium Romanorum Ilviri, Illlviri futuri sint, ne quis eorum quem in senatum legat neve sublegat neve co- optet neve recitandum curet nisi in demortui damnative iocum. Quod ordinis a magistratu legendi institutum non est quod non ad Latina quoque oppida transferamus, neque magis dubito, quin omnibus oppidis Italico modo constitutis commune fuerit, ut qui legeret decuriones, primo loco rationem haberet eorum, qui honore aliquo functi erant^^^), secundo loco descenderet ad eos, qui nullo honore functi censu centum milium sestertiorum, ingenuitate, origine, aetate^^*), quaestu, moribus digni hoc ho- 131) Cfr. Mommsen, Stadtr. p. 407 sq. 132) Tab. Heracl. v. 83 sq. 133) Cfr. app. n. 145: quaestor ei decurio. 134) In nostra quoque provincia suffecisse utique aetatem viginti qninque aunorum probat inscriptio nostra n. 112. Herzog*, Galliae Nail). liisl. 14 210 PARS II. CAPVT II. nore erant, ut denique in perscribendo albo dignitatem quam quiaque babebat et ordinem quo quisque in curiam lectus erat, spectaret.^^^) Eligi autem potuisse decuriones ex omni ter- ritorio, ex vicis non minus quam ex oppido, dum ne quid deesset, quod lex flagitabat, probant decuriones illi, quos vici AUobrogum curiae Viennensi suppeditaverunt (app. nn. 543. 544. 565). Contra ex inscriptione nostra n. 453, ubi Vocon- tius S. Vencius in curiam Lugudunensium ab borum ordine* nomine incolatus dicitur allectus, videmus, siquis singulari qua ratione allegebatur in ordinem, non arbitrio magistra- tus sed ex ordinis decreto alleclionem esse factam; in qua caussa ex alienorum oppidorum inscriptionibus eos quoque vi- demus fuisse, qui gratuitum decurionatus honorem acciperent (Or.-Henzen 3816. 5330) sive ornamentis tantum decurionalibus ornarentur (Or.-Henzen 880). Ceterum de numero omnium de- curionum, qui numerus haud dubie in Narbonensi quoque cen- tenorum erat in quoque municipio, de discrimine eorum, quibus in curia sententiara dicere licebat, et pedariorum sive, ut est in albo Canusino ^^^), pedanorum, de praetextatis in curiam ad- missis, de eo decurionum numero, quo ad facienda decreta le- gitime opus fuerit, de ratione rogandae sententiae nihil in no- strae provinciae inscriptionibus inveniraus. — Contra quae ab ordine sint acta et decreta, uberius ex nostris quoque inscri- ptionibus poterit cognosci, iisque si adiungcmus quae suppedi- tant tabulae Salpensana et Malacitana; imago satis expressa ef- ficietur ofticii decurionum. Constat formam decernendi fuisse eam, ut qui magistratus sive sua sponte sive ab alio rogatus ordinem convocaverat, referret de quibus erat referendum, ut deinde rogante sententias magistratu sequeretur ordinis decre- tum, ut exequeretur denique decretum is magistratus, cuius id negotium erat. Ipsorum negotiorum aulem quattuor genera iu omnibus tam civium Romanorum quam Latinorum oppidis ab ordine videmus esse tractata, administrationem earum rerum, quae pertinent ad municipium ^^^) , curam sacrorum, consilium 136) Cfr. 1. 1 Dig. de albo scribendo (60, 3). 136) Mommsen, Inscr. Neap. n. 635. Orelli 3721. 137) Cfr. titulum Digestorum 50, 8: de administratione rerum ad civitates pertinentium. PARS 11. CAPVT 11. 211 dandum de electionibus magistratuum et cooptatione patrono- rum, decreta de decurionibus aliter quam soiito modo cooptan- dis, quibus quattuor generibus in oppidis Latinis quintum acce- dit munus iuditandi in iudiciis et privatis et publicis. In administranda autem republica primum locum ob- tinet summa administratio arcae sive pecuniae communis: itaque, qui rationes communes negotiumve quod commune tractaverat gesseratve, reddebat rationes aut ipsi ordini aut nominatis ab or- dine triumviris, qui publlcam caussam agerent et rationes red- dendas acciperent ^^^) ; tabulae communes, in quibus factarum locationum condiciones perscriptae erant, ubi in publico propo- nerentur, decuriones censebant^^^); qui praedes, quae praedia municipio obligata erant, vendi non poterant nisi ex decreto decurionura *^^) ; quae loca communi municipii nomine emeren- tur (app. n. 588) , quae loca communia ad sepultura^ et statuas darentur (app. n. 116. passim), decernebatur ab ordine; si quae ex communi pecunia largitiones fiebant, vel immunitates conce- debanlur, exempli gratia si cui funus publice decernebatur et vectigalia remittebantur (app. n. 15) sive statuae pecunia pu- blica ponebantur (nn. 115. 421. 453), sive medicorum operae aliaeve operae liberales pro municipio conducebantur ^^^), sive cui veterano beneficia iribuebantur (app. n. 109), de his omni- bus decernere, erat ordinis decurionum. Cum his decretis co- haeret deinde cura viarum et operum publicorum pro municipio sive de solo construendorum sive reficiendorum; itaque ex de- creto decurionum Sextantione viam et lacum reficiunt aediles (app. n. 88), quin etiam si qui privatus aedificium restituturus est, destruere vetus aedificium ei non licet nisi repelita ante sententia decurionum ^^^) ; denique id quoque huc referas, quod decurionum est, in theatris loca singulis ordinibus distribuere. Secundo loco decurionum erat cura sacrorum; itaque Viennae et flamen Divi Augusti et flaminica dicuntur nominati de- 138) Tab. Malac. rubr. 67. 68. 139) Ibid. rubr. 63. 140) Ibid. rubr. 64. 141) L. 4 Dig. de decr. ab ordine fac. (50, 9). 142) Tab. Malac. rubr. 62. 14 212 PARS II. CAPVT H. creto decurionum (app. nn. 504. 518); nominant enim ii, qui ipsum cultum administrant, atque huc quoque referas, quod se- viri Augustales fieri solebant decreto ordinis ; namque sevirorom erat, colere numen Augusti pro municipio. Reliquorum autem sa- crorum curam ab ordine susceptam esse^ exemplis quidem non possumus illustrare; at consentaneum videtur, quidquid rei di- vinae pro municipio fiebat, sub ordinis fuisse adnninistratione. Tertio loco posnimus consilium magistratibus et populo dandum de electionibus magistratuum et cooptatione patronorum, in quibus duabus rebus origine et caussa inter se diversis supra (p. 208) vidimus paullatim comitia ita in curiam transiisse, ut electio fieret a decurionibus nec nisi consensum exprimeret populus fuse considens. De quarto quoque decretorum genere, quod versabatur in cooptandis decurionibus externis et in decernendis orna- mentis decurionalibus iam diximus. Denique in Latinis oppidis munus decurionum eo ad maio- rem etiam dignitatem est elatum, quod in iudiciorum quoque ordine suum habebant locum. Primum enim praescribit lex Salpensana, ut si qui municeps Latinus minor viginti annorum servum manumittat apud duumviros, probatio caussae manumit- tendi^ quae inter provinciales cives Romanos fieri solebat per viginti recuperatores , sit penes ordinem; deinde eadem lex iu- bet duumvirum, a quo tutoris datio postulata sit, si collegam, penes quem iurisdictio est, nullum possit in consilium vocare, consilio uti ordinis et tutorem dare ex decreto decurionum^^^); omninoque in hac quoque re aliam fuisse iurisdictionem ioter cives Romanos, aliam inter Latinos, infra videbimus. Neque vero tantum in privatis iudiciis adhibebatur ordo, sed etiam in publicis: si cui enim qua multa dicta erat a magistratu, penes quem erat multae dictio, atque aut ipse aut eius nomine alius postulabat, ut de ea re referretur ad decuriones, lex Malaci- tana iubebat de ea re decurionum esse iudicium.^^^) Quod in- stitutum Mommsen censet inde esse explicandum, quod civi La- tino provocatio ad imperatorem non fuerit neque tamen ab omni 143) Tab. Salpens. rubr. 28. 29. cfr. Mommsen, Stadtr. p. 413. 144) Tab. Malac. rubr. 66. cfr. Mommsen, Stadtr. p. 413 — 415. PARS II. CAPVT II. 213 provocatione is debuerit prohiberi. Quin etiam sicut a multis, ita a poenis quoque, quamdiu iudicia publica penes populum municipiorum fuerint, provocationem fuisse ad ordinem, idem Mommsen iudicat esse verisiixiiUimum. 5. De magistratibus miLBicipalibus et patronis. De magistratibus municipalibus quae instituenda est quae- stio^ dividitur in duas partes, quarum prior versatur in nomini- bus generibusque, quae in quoque oppido inveniuntur, altera in eorum iure potestateque. In utraque autem parte separandae sunt coloniae civium Romanorum a coloniis Latinis. Inyeniuntur autem in coloniis civium Romanorum nomina magistratuum haec^*^): Narbone: praetores duumviri (app. n. 16); quaestores (22. 27), aediles (24. 28. 29) sive aediles duumviri (27), du- umviri (21 — 23), duumviri quinquennales (20), praefecti pro duumviro (20. 21. 24—26). Baeterris desunt inscriptiones. Forum lulii duumviri? (295. 296). Arelate: quaestores (330), aediles (326a), aediles mune- rarii (330), duumviri (326a — 329) sive duumviri iuri dicundo (325), quinquennales (325). Arausione aediles (410). Yalentiae desunt inscriptiones. Viennae: quaestores (515), aediles (506. 547), quattuor- vu-i (506. 507. 568) sive quattuorviri iuri dicundo (503) ; quaestores (512), duumviri aerarii (508. 512. 545? 546. 582. 583. 590. 591. 594), triumviri locorum publicorum persequendorum (508—512. 546. 580. 582. 589. 590), duumviri iuri dicundo 507. 545. 571. 589. Plin. epist. 4, 22). in coloniis Latinis haec: Sextantione desunt inscriptiones prioris aetatis. Nemausi aediles (88), praetores quattuorviri (127); quat- 145) In enumerandis raagistratuum generibus minores anteposui- mas maioribus ; ubi auiem temporum discrimen sub varietate nomi- nam latere censemus, semicoli interpunctione nomina separavimus. 214 PARS II. CAPVT II. tuorviri (109 sq. 120—122. 128. 130), praefecti vigilum et armorum (120—122); quaestores (132. 143 — 147), aediles (134 — 141), quattuorviri ab aerario (106. 108. 117. 123 sq. 131— 133)*, praefecti vigilum et armorum (123 sq. 247). Carcasone praetores (266). Tolosae quaestores, aediles, quattuorviri (268). Antipoli quattuorviri? (310). Aquis Sextiis praetores (31. 366); aediles (28. 367), ae- diles munerarii (368), duumviri? (367). Reiis ApoUinaribus quattuorviri (357. 389). Cabellione quattuorviri (399). Avenione praetores (403); quattuorviri (404). Aptae quattuorviri (421. 423). Vasione praetores (432). Deae praetores (506). Reliquorum oppidorum Latinorum desunt inscriptiones. Quae nomina si inter se conferimus, primum videmus, in pluribus civitatibus magistratus inveniri, qui non honoris gradu inter se sunt diversi, sed cum eiusdem gradus sint, nomine differunt: habemus Narbone praetores duumviros et duumviros, Nemausi praetores, quattuorviros iuri dicundo et quattuorviros ab aerario, Avenione praetores et qualtuorviros, Viennae quattuorviros iuri dicundo et duumviros iuri dicundo, qui omnes praetores, duumviri, quattuorviri summi cuiusque oppidi magistratus sunt. Cum autem idem honoris gradus non duobus nomiuibus eodem tempore appeilaretur, nomi- nis discrimina necesse est diversa indicent tempora. lam vero Narbone summos magistratus ab initiis deductae coloniae praetores esse appellatos supra p. 56 sq. iam docuimus, atque sicut Narbone, ita ubicunque et praetorum et duumvirorum appellatio- nes inveniuntur, praetorum nomen antiquius est, et sicut in Italicis municipiis praetores ubicunque erant, ab initio admis- sarum in societatem sive potestatem imperii civitatum constat esse institutos, ita in Gallia quoque Narbonensi ^d initia con- stitutorum Italico modo oppidorum sunt referendi. Quod con- firmatur titulo C. Cominii, qui dicitur esse praiior coloniae luliae Carcasonis; nam forma ai pro ae, quamquam in -hoc PARS 11. CAPVT II. 215 provinciali titulo, ut docet cognomen coloniae luliae, non rece- dit ultra lulium Caesarem, ad huius utique aetatem proxime ac- cedit. Praetoris vero titulum non restringendum esse ad ea oppida, ex quibus fortuito casu illae inscriptiones ad nos per- venerunt, iam supra (p. 100) diximus. Id ipsum, quod ille ti- tulus in oppidis iure et situ diversis, origine, si Narbonem et Deam exceperis, paribus deprehenditur, abunde probat, com- mune id summorum magistratuum nomen fuisse omnibus pro- vinciae oppidis a lulio Caesare constitutis. At quo tempore mu- tatum est hoc nomen? Invenitur ea mutatio Narbone, Ne- mausi, Aquis Sextiis, Avenione; in reliquis vero oppidis ideo tantum praetorum nomen solus est summorum magistratuum titulus, quod posterioris aetatis desunt monumenta, neque potest dubitari, quin eodem ubique tempore praetorum titulus sit sub- latus. lam vero in colonia Nemausensi iam Ti. Caesaris Au- gusti aetate invenimus quattuorviros iuri dicundo: ergo desierant eo tempore ibi esse praetores et desierant esse in reliqua pro- vincia. Utrum vero ab ipso Tiberio an ab Augusto facta sit ea mutatio, non potest certo diiudicari; probabile vero esl, Augu- stum, sicut omnino neque prodigus erat honorum reipublicae Romanae et, quantum poterat, variarum imperii partium admi- nistrationem exaequabat, in hac quoque provincia instituisse duumviros quattuorvirosquc. Cui opinioni non -obstat praetor, qui erat Deae Augustae sive in oppido ab Augusto constituto; condita scilicet Dea anno fere a. Ch. 27 Augustus nondum cogi- tavit de mutando magistratuum nomine ideoque Deae quoque idem ac reliquis civitatibus tribuit et concessit, donec per to- tam provinciam id tolleretur. Quod autem Narbone invenimus praetores duumviros et Nemausi praetores quattuorviros, ad illud tempus videtur referendum, quo nova nomina vixdum erant intro- ducta : tum enim, ut et veteris honoris memoria extaret et novae appellationi suum esset ius, fieri potuit, ut duo illa nomina in unum coalescerent; ideoque medii inter praetores et duumviros sive quattuorviros lam appellatione quam tempore intersunt prae- tores duumviri, praetores quattuorviri. Cuni quo optime con- venit, quod titulus ille praetorum duumvirorum Narbonensium (n. 16) formani exhibet co^rare. Forma enim oe, quae septimo urbis conditae saeculo locum obtinere coepit antiquioris formae 216 PARS n. CAPVT U. oi, usurpatur etiam in titulo anno a. Ch. 12 sive aetate Augusii (Orelli n. 3693); eiusdem igitur fere aetatis censemus titulum nostrum Narbonensem eiusdemque aetatis mutationem nominis summorum magistratuum. Qua mutatione facta habemus in omnibus provinciae nostrae oppidis tres honorum gradus: quaesturam, aedilitatem, duum- viratum sive quattuorviratum , qui gradus omnibus oppidis Ita- lico modo constitutis ea aetate erant communes. Attamen Vien- nae et Nemausi haec generalis norma quodam tempore videtur esse paullo immutata: commemorantur Viennae aediles et quat- tuorviri iuri dicundo in titulis, qui certam aetatis notam non habent (506), commemorantur deinde duumviri aerarii, trium- viri locorum publicorum persequendorum, duumviri iuri dicundo in titulis, qui aetatem imperatoris Hadriani diserte indicant, et a Piinio iuniore iam sub Traiano duumvir dicitur Trebonius Ruflnus; praeterea si titulos nostros nn. 511. 582. 589 com- paramus et iuter se et cum ceteris magistratuum Viennensium inscriptionibus, quae Viennae, Cularone, Genavae et in reliquo agro Allobrogico extant, facile vidcmus, quaesturam, duumvira- tum aerarii, triumviratum locorum pubiicorum persecpiendorum, duumviratum iuri dicundo eiusdem esse temporis eoque tem- pore non solum quattuorviros non fuisse, sed defuisse etidm aedilitatem, ut quae contineretur duumviratu aerarii et trium- viratu locorum pubiicorum persequendorum. Quod autem in titulo n. 506 invenimus L. Sulpicium D. f. Voltinia Censorem aedilem, vocabuluni Censoris pro cognomine potius quam pro magistratus appellatione habendum est, tam quia aliud cognomen Sulpicii non indicatur quam quia censoris titulus in Italiae qui- dem quibusdam oppidis invenitur, deest autem iu provinciis. ^*^) lam vero ut ipsa rei natura probat, simpliciorem rationem sive tres illos gradus quaesturae ^^^), aedilitatis, quattuorviratus anti- quiores esse ratione minus simplici, ita, quae pauca extant 146) Cfr. Henzen, ind. ad Orell. p. 157. 147) In titulo Cularensi n. 547 non solum quaesturam, sed etiam aedilitatem ad Viennam refero. Si aedilitas fiiisset munus Cularense, non potuisset omitti huiiis loci indicatio. PARS 11. CAPVT IK 217 quattuorvirorum Viennensium exempla, aetate Traiani certo po- tius anteriora sunt quam posteriora, et iile praesertim quattuor- ?ir, qui item dicitur flamen Divi Augusti et flamen Germanici Caesaris, ab ipsa Augusti et Germanici aetate haud longe vide- tur esse remotus. Accuratius autem quam terminis imperato- rum domus luliae ab una parte, Traiani a parle altera mutatio illa non potest definiri. Contra Nemausi terminos habemus paullo inter se propiores. Vidimus imperatoris Tiberii aetate extitisse quattuorviros iuri dicundo, cum quo convenit, quod in n. 120 antiquiorem formam habemus iur^ dicundo et quattuor- vir ille iuri dicundo tituli n. 128 flamen est Romae et Divi Au- gusti, item Drusi et Germanici Caesarum ideoque propius ac- cedit ad horum aetatem, at iam sub Vespasiano eo loco quo antea fuerat quattuorvir iuri dicundo, invenimus quattuorvirum ab aerario iuxta quaesturam et aedilitatem. Itaque Nemausi cura Tiberii aetate quaesturam aedilitatemque secutus esset quat- tuorviratus iuri dicundo , tempore Vespasiani qui quattuorviri iuri dicundo antea fuerant, iam dicebantur quattuoryiri ab aera- rio. Quae mutatio nominisne tantum fuit? Equidem non du- bito, quin non solum ad nomen pertinuerit, sed etiam ad nu- merum et ad potestatem. Constat ex reliqui imperii oppidorum inscriptionibus et ex ipsius Narbonensis provinciae titulis, eos, qui dicebantur quattuorviri iuri dicundo, non quattuor fuisse summos magistratus sed duos et quattuorviros ideo tantum esse appellatos, quod et ipsi et aediles quasi quattuor collegae erant iuri dicundo praepositi, ita tamen, ut summorum magistratuum iurisdictio et potior esset quam aedilium et gravissima summi magistratus pars, aedilitatis vero minor pars versaretur in iuris- dictione, qua ipsa re factum est, ut qui duo summae rei mu- nicipali praeerant, mere dicerentur quattuorviri iuri dicundo, aediles aiitem pleno nomine quattuorviri iuri dicundo aediliciae potestatis. lam vero qui Vespasiani aetate Nemausi iuxta quae- stores aedilescfue erant quattuorviri ab aerario, revera erant quattuor, non duo, numerus igitur magistratuum erat auctus, eiusque mutationis ipsum nomen indicat eam fuisse caussam, quod cura aerarii summis magistratibus tantum negotii coeperat facessere, ut iurisdictionis muneri iam non sufficerent; contra qui iam instituti sunt quattuorviri, et iurisdictioni vacabant et ad- 218 PARS 11. CAPVT 11. niinistrationi pecuniae publicae, quae iam, qiioniam potior erat officii pars, nomen quoque dedit honori. Quae Viennensium et Nemausensium magistratuum mutatio pro indicio haberi possit mutati eodem tempore iuris. Et Vien- nae quidem non de civitate Romana, quam sub Augusto iam habere coeperant, possit agi, sed de iure Italico, Nemausi au- tem possit cogitari de latinitate mutata in civitatem. At accu- ratius si inspexeris, neutrum probatur: namque Nemausum sub Vespasiano civitatem nondum habuisse apparet ex Plinio, Vien- nae autem omne deest argumentum, unde usque ad Claudii aetatem, quem iuris Italici auctorem fuisse supra statuimus^ re- ferre liceat illam mutationem. Immo si consideraveris, Vien- nam et Nemausum longe maxima habuisse territoria, illam to- tam Aliobrogum civilatem, hunc maiorem agri Volcarum partem, probabilius videbitur, positam esse mutationis caussam in hac territorii amplitudine et eo, qui necessario inde debebat eve- nire, negotiorum cumulo, ideoque quamquam non prorsus ea- dem nomina in duabus civitatibus invenimus, rationem tamen mutationis similem fuisse. Agebatur igitur de subievandis sum- mis magistratibus: quod Viennae ita videtur esse institutum, ut cura operum, quae pars fuerat et officii quattuorviralis et aedi- htatis, peculiaribus traderetur magistratibus, triumviris illis lo- corum publicorum persequendorum, aerarii autem administratio a summis magistratibus transiret ad peculiarem magistratum duumvirorum aerarii, reliqua denique aedilitatis munera uni al- terive novorum honorum iungerentur. Contra Nemausi aedilita- tis quidem honor est conservatus, summorum autem magistra- tuum et numerus dupUcatus et nomen mutatum. Viennae vero ut aedilitatis nonien toUerent, eo fortasse sunt adducti, quod magistratus vicorum Genavae, Cularonis etc. appeUabajntur aedi- les, a quibus oppidanos magistratus intererat nomine quoque distingui. Inde si revertimur ad honores municipales brdinarios, vix potest fortuito casu esse factum, ut in coloniis civium Roma- norum duumviros inveniamus iuri dicundo, in coloniis Latinis quattuorviros. ^*^) Altamen ut non fortuito id est factum, ita 148) Certi sunt duumviri in coloniis civium N^rbone, Arelate, PARS ir. CAPVT II. 219 non alia ratio ibi est supponenda quani ea ipsa, ut esset ali- quod discrimen, non rei, sed nominis; namque ut raodo docui- mus, quattuorviri quoque Latinorum revera erant dmiraviri, et Hispanicorum municipiorum Latinorum summi magistratus no- minabantur duumviri. Quod vero Viennae quattuorviri erant etiam post donatam civitatem, pro argumento possit esse, hanc coloniam eo anno, quo ab Augusto praetorum nomen sublatum est, civitatem nondum habuisse. Deinde praeter quaestores, aediles, duumviros commemo- rantur quinquennales Narbone et Arelate, praefecti pro duum- viro Narbone. ^^^) Ex quibus praefecti non sunt magistratus ordinarii, sed ubi ex quacunque caussa summi magistratus im- pediti sunt, quo minus officio fungantur, hi praefectos ilios iu- stituunt, qui sua vi^e fungantur, idque institutum in omnibus invenitur imperii partibus et ubique erat necessarium; quod autem Narbone tantum eiusmodi praefectorum habemus titulos, eosque non raros^^^), mirum quidem est, sed fortuito casu vi- detur esse factum. Contra quinquennales, quos nonnisi Narbone et Arelate habemus, fortasse in nostra provincia peculiares erant coloniis civium Romanorum. Erant autem quinquennales, ut et titulus indicat duumviri quinquennalis (n. 20), et aliunde cogni- tum est, non diversi a duumviris, sed quinto quoque anno, cum censum municipalem agerent duumviri iuri dicundo, hoc quin- quennalium titulo appellabantur , ideoque quinquennalitas nihil aliud erat nisi censurae munus iunctum duumviratui. quattuorviri in coloniis Latinis Nemauso, Avenione, Cabellione, Keiis, Apta. Quem Foroiulii habemus quattuorvirum app. n. 294, tribus Scaptia ad aliud oppidum relegat. Item L. Allium (app. n. 384), qui dicitur esse Ilvir, ex Aquis Sextiis, ubi repertus est titulus, tribus Fapiria Narbonem remittit; qui vero item in Aquensi museo extat praefectus pro duumviro (n. 367), incertae est originis, et ut multa alia aliunde, fortasse ab Arelate, in illud museum poterat transferri. Denique duumvirum Antipolitanum tituli n. 310 licere mutare in quat- tuorvirum, ad hunc titulum notavimus. 149) Mitto hic quoque praefectum pro duumviro (n. 367) musei Aquensis, ut qui incertae originis sit. 150) Inter undecim raagistratuum Narbonensium titulos quinque stint praefecti pro duumviro. 220 PARS II. CAPVT 11. Peculiares denique coloniae Nemauso sunt praefecti vigiluni et armorum, qui si non superiores erant honore quattuorviris, utique non erant inferiores^^^), eumque magistratum invenimus fam iuxta quattuorviros iuri dicundo sive ante Vespasianum (nn. 120 — 122) quam iuxta quattuorviros ab aerario (123 sq.), ultimum autem exemplum pertinet ad aetatem imperatoris Ha- driani (n. 247). At de horum et origine et honore commodius infra disseremus, ubi quae potestatis ratio fuerit exponemus. De magistratibus vero pagorum vicorumque, aedilibus, prae- fectis, magistris supra iam disputavimus (p. 173). A nominibus ad ius potestatemque transimus magistra- tuum municipalium. Erant autem in nostra provincia non minus quam alibi creati a populo municipii, erant annui coUegaeque: et de electione quidem supra egimus; annuos autem eos fuisse inde apparet, quod sunt, qui dicantur duumviri, quattuorviri iterum (nn. 23. 399)> collegas fuisse summos magistratus ex ipso nomine apparet, aediles ex inscriptione n. 88 et ex appeilatione aedilis duumviri n. 27 1 quaestores ex reliquorum graduum exemplo et iBxternorum municipiorum ratione. Quae omnia ad exemplar magistratuum urbis Romae esse instituta nemo non videt; ne- que minus certus honorum gerendorum ordo, cui magistratus urbani posteriore liberae reipublicae tempore primum more, de- inde a Sulla lege erant adstricti^^^), in municipia quoque intro- ductus est ea lege, ut ad duumviratum non perveniret nisi qui antea aut quaestura aut aedilitate esset functus, qui autem utro- que magistratu minore vellet fungi, initium faceret a quae- stura. ^^^). Itaque eliamsi quis nonnisi summum magistratum a 151) Summum coloniae honorem fuisse eam praefectaram conclu- das ex n. 126, ubi solus is honor commemoratur scilicet ut summus omnium ; contra in n. 123 honorum ordo procedere videtur a praefectura vigilum per quattuorviratum ab aerario ad praefecturam alae, denique ad allectionem inter praetorios. 152) Cfr. Lange, Roem. Alterth. 1, p. 600 sq. 153) Cfr. app. n. 268 et formulam, qua dicuntur omnibus honori- bus in patria sua functi esse nn. 17. 18. 118. 119 etc; cfr. deinde eum qui a quaestura transiit ad quattuorviratum n. 132 cum eo, qui ex aedilitate nactus est duumviratum 326 a. — L. 11 Dig. ad mun. (50, 4) : ut gradatim honores deferantur edicto , et iit n minoribus ad maiores PARS II. CAPVT II. 221 se gestum prodtetur, uon censeudus est minores non gessisse, immo ob id ipsum minores poterant omitti, quod per se intel- legebatur, per eos ad maiores esse perventum. Ab altera parte si quis minorem babuerat magistratum, eo ipso quasi designa- tus erat ad adipiscendum maiorem excepto Nemauso, ubi multa obvia sunt exempla eorum, qui post quaesturam et aedilitatem ad ampliorem dignitatem non pervenerunt (nn. 134 — 147). At in Nemausensium civitate frequentissima et opulentissima, quam- diu florebat status eius reipublicae, nunquam deerant, qui ho- nores municipales peterent, praesertim cum gestis iis sperare possent, se beneficio imperatorum aut equo publico donatum iri aut usque ad amplissimum senatum Romanum perventuros, unde factum est, ut qui minorum facultatum erant, minora munera non excederent. — Ex ratione autem magistratuum collegarum et ex certo ordine honorum ei qui parem maioremve habebat potestatem» ius competebat intercedendi. — Condiciones deinde status, census, quaestus, aetalis magistratibus eaedem fere ac decurionibus praescriptae erant in coloniis civium Romanorum lege Julia municipali, in Latinis oppidis suis cuique legibus. Praemia vero laboris non magis quam magistratus urbanos accepisse municipales, iam inde apparet, quod et ipsi honores dicebantur. Immo non solum honoris sed etiam muneris instar erant, neque ^solum qui inibant magistratum, summam pende- bant honorariam ^^^) vel eius loco munus aliquod populo ede- bant, sed etiam in ipso magistratu varia suscipienda erant onera. Exemplum vero onerum candidatis iniunctorum habes C. lunii Prisci Arelatensis (n. 325)» qui cum quinquennalis candidatus esset» municipibus Arelatensibus amphitheatrum exornavit aliaque dona dedit, neque minus huc pertinet honor aedilis munerarii, in quo onera utique aequabant honorem. At compensabat onus praeter honoris ornamenta potestas. Quae qualis et quanta in quoque honorum gradu fuerit, ex pro- vinciae nostrae inscriptionibus paucissimis tantum exemplis potest illustrari, et ne lex quidem lulia municipalis quidquam affert nisi perveniatur, epistola Divi Pii ad Tiiianum exprimiiur. Mommsen, Stadtr. p. 415 sq. 164) Cfr, Henzen, ind. ad Orell. p. 154. 222 PARS II. CAPVT 11. quod senatus legendi ofOcium praescribit Invenimus, praetores duumviros Narbonenses ex decreto decurionum de pecunia pu- blica aram Volcano ponendam, aream arae maceria saepiendam locumqne piscina ornandum curare et opus perfectum probare (n. 16), quattuorviros Cabellienses operis publici nescio cuius curam suscipere fn. 399), Sextantione aediles Nemausenses ex decreto decurionum viam lacumque reGcienda curare (n. 88)» unde videmus, curam operum publicorum locorumque sacrorum ex auctoritate ordiiiis peues summos magistratus ordiuarios fuisse atque fieri potuisse, ut uon solum duumviris, sed toti quattuorvirorum coUegio id mandaretur; denique videmus curam viarum aquarumque fuisse penes aediles. Qui autem dicuntur ae- diles munerarii Arelate (n. 330) et Aquis Sextiis (n. 368)^^^), eos curam babuisse ludorum nomine indicatur, atque ex nrbanorum institutorum exemplo potest concludi, in ^mnibus municipiis cu- ram certorum ludorum annuorum, qui ex parte quidem sumptu communi edebantur, fuisse aedilium, eorundemque fuisse eam sumptuum partem, quae non ex communi pecunia erat as- signata. Quam negotioriim divisionem ex nomiuibus magistra- tuum supra (p. 216 sq.) collegimus in Allobrogibus quidem Traiani aetate ita fuisse mutatam, ut cura locorum operumque publico- rum mandaretur propriis tribus magistratibus , qui in hoc of- fjcio susciperent et aedilicium munus et partem muneris duum- viralis, cura autem aerarii proprio duumvirorum tribueretur collegio, Nemausi vero vidimus aerarii administrationem pauUa- tim tantum fecisse negotii, ut et dupiicaretur summum coUegium et nomen ab hoc officio acciperet. Versabatur autem cura ae- rarii in exigendis vectigalibus, in vendendis emendisque praediis communibus, in exigenda pecunia communi collocata, in solven- dis pecuniis debitis, in accipiendis donis legatisque arcae com- muni destinatis, in assignandis summis, quae ad opera publica et sacra communia erant decreta. Inprimis autem eorundem magistratuum, qui municipale administrabant aerarium, fuerit, quae pro imperio erogabantur pecuniae, eas a municipiis exi- gere et publicis populi Romani magistratibus tradere; neque minus inde, quod cura aerarii penes eos magistratus erat, qui 155) Qaibusfortasse adnumeres munerariumNemausensemapp.n.234. PARS II. CAPVT ir. 223 iuri dicundo praeerant, apparet, eosdem habuisse iurisdictionem de iis rebus, quae ad aerarium pertinebant, sicut inde, quod aediles quoque comprehenduntur collegio quattuorvirorum iuri (licundo, apparet, eos quoque de litibus ad suum officium per- tinentibus ius dixisse. — Deinde quod commemorantur Narbone et Arelate quinquennales, collata lege lulia municipali (vv. 83 — 88- 142 — 158) scimus, duumvirorum iuri dicundo fuisse, quinto quoque anno decuriones legere, censum populi municipalis agere, tabulas censorias perscribendas curare, perscriptas magistratibus publicis mittere. Quae omnia ad Latina oppida non minus perti- nebant quam ad colonias civium Romanorum, atque, etiamsi quin- quennalium nomen in illis non fuerit, tamen census eodem modo ibi erat agendus et magistratibus Romanorum publicis traden- dus. — Quae cum summorum magistratuum essent officia, quid restitit Nemausensibus illis praefectis vigilum et armorum? Et primum quidem proprium erat omnium praefectorum , ut non crearentur, sed nominarentur, deinde ut non collegae essent, sed singuli. Contra hi praefecti vigihim eo distinguuntur a prae- fectis pro duumviro, quod non ad tempus incertum nominabantur, sed haud dubie aut annui erant, aut in complures annos nomi- nati. Ceterum quin municipalis honor ea quoque praefectura fuerit, non potest dubitari, quoniam qui in litulis nn. 120 — 122. 124. 247 commemorantur, hoc munere funguntur inter medios honores municipales. At quis tandem nominavit eos praefectos? Quod ut inveniamus, de origine eius instituti 'cst quaerendum. Est autem in omni re Romana simile institutum non obvium nisi praefectura septem cohortium vigilum, quae deleclae ex li- bcrtinis ab Augusto anno p. Ch. 6 institutae erant adversus in- cendia^^^); poterit igitur fieri, ut in oppido satis amplo post frequentiora incendia sive iussu sive permissu Augusti simile institueretur praesidium et reciperetur inter instituta municipa- lia. Quod si ita erat, fieri potuit, ut numerum armatorum in municipio constitui ita tantum permitteret Augustus, ut praeses provinciae eum nominaret, qui vigilibus ilUs praeesset, ideoque ab hoc praefectos nosti*os suspicor esse nominatos. Liceat revo- 166) Suet. Octav. 25. 30. Dio 55, 26. cfr. Kellermanni librun) in- scriptum: Vigilura Romanorum latercula duo. Romae 1837. 224 PARS 11. CAPVT n. care ia merooriam, a Traiano factiones metuente vetitum esse Plinium permittere, ut Nicomediae adversus incendia coUegium fabrum, qui et ipsi vigilum instar erant, constitueretur; iam si priores principes liberaliores erant erga municipia, certo ne ii quidem omni cautela abstinebant eamque posuisse videntur in imponendo per praesides vigilum praefecto; quod autem com- plures eorum, qui hoc munere funguntur, videmus aut equum publicum habere aut ad equestrem militiam transire (nn. 121. 123 — 125), fortassc ipsa haec praefectura equestris erat digni- tatis. Quae denique sub cura horum praefectorum erant arma, nihil aliud fuisse tibi fingas quam ea, quae adversus incendia erant necessaria. Ceterum fateor, mirum utique esse, quod inter tot inscriptiones Nemausenses ne una quidem est vigilis gregarii vel gradus praefectura inferioris ; at possit fieri, ut col- legium fabrum (nn. 103. 221) ad id officium slt adhibitum. Quae hucusque exposuimus , desumpsimus ex ipsa , nostra provincia; quae desunt, cum aliuude sint repetenda, breviter tantum attingemus. Summorum cuiusque oppidi magistratuum fuisse, ordinem non solum legere, sed quolies e re esse vide- batur, cogere et habere, ad ordinem de iis rebus, quae praesto erant, referre, sententias rogare, neque minus quamdiu extabant comitia, ea convocare in iisque populum rogare, tam legibus Salpensana et Malacitana quam exemplo magistratuum Romano- rum probatur, Deiude ex iegibus iilis civitatum Hispanicarum comperimus, potestatem summorum magistratuum in iurisdictione non ex omni parte eandem fuisse in coloniis civium Romano- rum atque in oppidis Latinis. Cum enim constet, magistratus municipales in oppidis civhmi nisi priviiegio neque legis actio- nem habuisse, qua continebatur manumissio, adoptio, emanci- patio, neque tutoris datiouem, Salpensae et Malacae videmus eos, qui horum municipiorum erant municipes Latini, potuisse apud sui municipii duumviros manumittere ab iisque tutorem accipere ^^^), cuius iuris ratio aperte tam generalis est, ut nuilo modo ad ea oppida possit restringi. Contra qui cives Romani in oppidis Latinis erant, tutorem quidem accipiebant a magi- 157) Lex Salp. rubr. 28. 29. Mommsen, Stadtr. p. 434—442. PARS II. CAPVT n. 225 stratibus municipalibus, lege vero agebant apud magistratus pu- blicos populi Romani. Haec de voluntaria iurisdictione : contra quae dicitur con- tentiosa, ea in utroque oppidorum genere eadem haud dubie erat. Continebantur autem foro municipali et qui originis et qui domicilii ratione intra territorium municipale deg^bant sive et cives et incolae; modus vero, si quidem legem Rubriam de Gallia Cisalpina ad reliquas quoque provincias licet adhibere, huic iurisdictioni ita erat impositus, ut quae res pluris essent HS XV milium, de iis publici populi Romani ius dicerent magistra- tus. ^^^) Eidem iurisdictioni modicam coercitionem sive ius mul- tae dictionis competivisse, ita tamen ut inde provocatio esset ad ordinem, ex lege comperimus Malacitana. ^^^) Publica denique iudicia num qua ratione sub imperatoribus in municipiis sive civium Romanorum sive Latinorujn fuerint, nimis incertum est, quam ut hic de ea re agamus. ^^^) Aedilibus deinde ad curam ludorum, viarum, aquarum haud dubie accedebat cura annonae et omnium rerum, quae publice venibant, in iisque omnibus negotiis iurisdictionem quandam eos habuisse et modicam coercitionem diserte traditur.^^*) Quaestorum quod fuerit officium, ex nostris inscriptionibus nullo modo potest erui; aliunde autem satis notum est, pecu- niam publicam eos tractasse^^^) et arcam communem custodi- visse. Statuere autem, ad quos usus impenderetur pecunia pu- blica, non quaestorum erat, sed summorum magistratuum et ordinis, quibus summa competebat aerarii cura et administratio. Qui in quoque municipio erant magistratus, eorum potestas in omnibus rebus, quae ad communem civitatis rem pertinebant, totum comprehendebat civitatis territorium. Neque tamen duum- viri iuri dicundo necesse erat ipsi ubique potestatem exerce- rent, sed praefectos poterant nominare, qui in vicis remotiori- bus ipsorum vice fungerentur, cuius generis est praefectus no- 158) Lex Rubr. II. 4. 19. 27. Mommsen 1. 1. p. 402 sq. 442. 169) Lex Malac. rubr. 66. Mommsen 1. 1. p. 442 sq. 160) Cfr. Walter, Gesch. des roem. Rechts §. 839 (3. Aufl.). 161) Lex Malac. rubr. 66. 162) Lex Malac. rubr. 60. Herzog*, Galliae Narb. hisl. I 226 PARS I. CAPVT III. ster pagi Epotii. Contra alia ratio est aedilium pagorum et vi- corum, ut qui eodem modo a paganis vicanisque crearentur, quo creabantur aediles municipales a municipibus; in admini- stranda autem re pagana vicanaque hi aediles aeque scitis de- cretisque tenebantur municipalibus ac municipales roagistratus tenebantur legibus publicis populi Romani. Praeter aediles or- dinarii magistratus mere pagani non videntur fuisse. Qui magistratibus municipalibus apparebant, eos supra (p. 187) vidimus libertini generis fuisse; rara autem eorum est mentio neque invenimus nisi apparitores Nemausi (n. 15S) et statores Nemausi (n. 159), Viennae (n. 519), Cularone (n. 552). Mar- tinus autem ille, qui Deae dicitur fuisse ah aerario (n. 462), apparuisse videtur quaestoribus, eidemque hominum generi ad- numeres Frontonem, actorem loci Cularonis (n. 551). (^oloniarum denique servos habes Nemausi (n. 160) et Deae Augustae (n. 461). De patronis municipiorum. In albo decurionum Canusinorum, quod perscriptum est anoo p. Ch. 223 ^®^), primum quidem locum obtinent patroni civitatis, sed ita ut in ipsorum decurionum numero non sint, quippe cum centum decuriones ibi numerentur exceptis patronis. Sicut aii- tem a decurionibus, ita a magistratibus quoque distinguendi sunt patroni, et quamquam, id quod idem illud probat aibum Canusinum, patroni possunt cooptari ex numero eorum, qui magistratibus functi sunt municipaiibus , ipsum tamen patroci- nium alienum est a muneribus municipalibus ordinariis. Prae- terea plerumque non ex ipso municipio eiigebantur patroni, et Canusii quoque exceptis duobus omnes reliqui patroni non sunt municipes sed superioris ordinis et ita distinguuntur inter se ratione dignitatis, ut primo loco nominentur viri senatorii, de- inde viri dignitatis equestris, inter quos sunt duo illi municipes. Cum albi Canusini patronis si conferimus eos, qui in op- pidis Narbonensibus inveniuntur, hic quoque variorum ordinum sunt viri patrocinii nomine cooptati. Et antiquissimus quidem, 163) Mommsen, Inscr. Neap. 635. Or.-Henzen 3721. PaRS II. CAPVT II. 227 qui nominatur, et summi ordinis patronus est Caius Caesar, Agrippae filius adoptatus ab Augusto, qui patrocinium suscepit coloniae Nemausi (n. 96); postea aetate fere Severi Alexandri ab iisdem Nemausensibus videmus patrocinium delatum ad L. Ranium Optatum, virum clarissimum, consularem, qui Narbo- nensis provinciae praeses fuerat (n. 100), neque minus, qui n. 363 Aquensium vel Reiensium dicitur patronus, vir erat se- natorius. Foroiulienses vero inter patronos habuerunt quattuor- virum Nemausensem equo puhlico ornatum (n. 106), Viennen- ses duos viros equestri militia functos (nn. 502. 590), ex qui- bus alter (590) oriundus ex colonia Equestri honores Viennae gesserat; Aquis deinde Sextiis in eodem titulo tres patroni no- minantur, ex quibus unus tribunus iaticlavius dicitur esse sive senatorii ordinis, duo alii et equestri militia et, ut videtur, mu- nicipalibus honoribus erant functi (n. 364), itemque Reiis ur- hana plebs patronum statua honorat, qui tribnnus militum fuerat (n. 388). Contra municipes Arelatenses statuam ponunt patrono, qui non ultra aedilitatis honorem est promotus (n. 330). Deni- que non solum in oppidis id est institutum, sed in pago quoque Vordensium invenimus patronum, quattuorvirum Aptae luliae sive eiusdem municipii, cui attributus erat ille pagus (n. 423). De ratione cooptandi patronos nihil suppeditant monumenta nostra. Supra autem commemoravimus, priore tempore popu- lum curiatim convocatum et rogatum esse de patronis cooptan- dis, postea autem eam cooptationem decreto ordinis esse fa- ctam. ^^*) Qui vero erant cooptati, iis constat hoc munus non solum per omnem vitam, sed hereditario iure esse delatum. ^^^) De patrocinio civitatum imperii Romani qui nuper uberius egit Philippi, optime dixit nequaquam pro mero honoris nomine habendum esse patronorum titulum, sed haud parvi momenti fuisse id institutum ad defendenda municipia. Quod enim inter summum imperium et singula oppida nihil fere intererat, quod aliam quam parendi condicionem oppidis daret, nulium institu- tum publicum, quo legitime concessum esset singulis oppidis, ut 164) Cfr. Philippi, Zur Geschichte des Patronats in Rhein. Mus. 1853. p. 510 sqq. Mommsen, Stadtr. p. 452 sq. 165) Philippi 1. c. p. 499. 15* ^ I 228 PARS II. CAPVT If. propriam voluntatem exprimerent desideriaque enuntiarent, haec lacuna quodammodo expleta est a patronis, quorum erat, quoties- cunque opus esset, caussam clientium apud principem et magistra- tus publicos agere, inprimis, ut praedicant pagani pagi Lucretii de Q. Cornelio Zosimo (n. 358)» iniunam clientium ad praesides provinciae persequi et notam facere principi. Apparet autem, id institutum, quamquam publica auctoritate carebat, ubi primum vulgari coepit per omne imperium neque ullus erat senator, qui non alicuius oppidi patrocinium suscepisset, publict instituti instar fuisse. Praeterea homines quoque minus insignes, inpri- mis magistratus municipales, qui maiore erga municipales se praestiterunt liberalitate et munificentia , eo titulo meri honoris caussa esse honoratos non negaverim. Contra peculiaris gene- ris videtur fuisse M. ille lunius Rufus Pythio, qui oriundus Aquis Sextiis, degens autem Romae patronus coloniae suae di- citur et laudatur ut homo bonus et disertus (app. n. 365). Erat is, cum ex nominis ratione pro homine inferioris ordinis sive pro libertino habendus sit, fortasse caussidicus, qui seu in certa quadam caussa seu saepius coloniae suae actor fuerat. Inter illos autem provinciae nostrae patronos inprimis me- morabiles sunt duo: alter, qui dicitur patronus urbanae plebis Reiensium (n. 388 )> alter patronus pagi Vordensium (n. 423)* Plebem urbanam, quamquam interdum patroni ordinis et plebis commemorantur, illo loco non ordini esse oppositam, sed plebi rusticae, per se intellegitur. Constat autem publice a Romanis plebem rusticam a plebe urbana non esse distinctam, nisi discri- mine illo, qui liberae reipublicae temporibus inter urbanas ru- sticasque tribus intercesserat. At hoc discrimen in oblivionem venerat aetate imperatorum atque per id tempus, quo vixdum in ipsa oppida multitudo deducta erat colonorum, qui agricul- turae vacarent modica agrorum possessione instructi, de oppi- danorum rusticorumque discrimine minime cogitabatur. At paullatim cum increscente in oppidis multitudine libertorum im- minutoque minorum possessorum numero plebs urbana ex opi- iicibus componeretur nec nisi per agros dispersi essent posses- sores, erat, quod publice quoque hoc discrimen aliquo modo el- primeretur. Fieri potest, ut hic quaerenda sit caussa imminuti iuris populi, comitiorum ex foro in curiam translatorum; utique PARS JI. CAPVT 11. 229 inde comprebenderis , quomodo fieri potuerit, ul suos patronos flagitaret plebs urbana, suos pagi vicique; erat enim munerum tributorumque distributio alia iam in oppidis, alia in agris, cum qui in oppidis erant, tributo potissimum capitis subiecti essent, qui in agris, tributo soli, unde tam in rebus municipalibus quam adversus publicam administrationem saepe separata erat rusti- corum urbanorumque caussa. Rustica autem plebs cum diyisa esset pagis vicisque, patronos cooptabat pagatim vicatimque, at- que quia rusticis cum municipalibus ante omnia magistratibus erat agendum, consentaneum erat, ex insignioribus municipali- bus, qui honoribus ipsi functi erant, eorum eligi patronos maxlme idoneos ad defendendam in curia municipali caussam clientium. 6. De muneribuB. Ab bouQribus munera ita difl^erunt, ut honor municipalis sit administratio reipublicae cum dignitatis gradu sive cum suroptu sive sine erogatione contingens, munus dicatur, quod quis in administranda republica cum sumptu sine titulo digni- tatis subit.^^^) Quorum munerum rationem ut recte intellegas, videndum est, quo modo imperii Romani municipia communis administrationis sumptus fecerint. Et primum quidem in antiquis municipiis ideo simpliciores quam apud nos erant sumptus administrationis, quod et omnes magistratus gratis officio suo fungebantur et ea quoque officia, quae aliis quam magistratibus ordinariis competebant, gratis suscipiebantur. Quo secundo officiorum genere efficiuntur quae dicuntur munera personalia. Personale enim munus est, quod corporibus, labore cum sollicitudine animi ac vigilantia suscipi- tur^®'), eorumque munerum mere personalium exempla sunt, si cui legatio roandatur ad principem ea condicione, ut sumptus itineris solvantur a municipio^^®), sive in quem cura custodiendi 166) L. 14 pr. §. 1 Dig. de muner. et honor. (50, 4). ^ 167) L. 1 §. 3 Dig. de muner. et honor. 168) Plin. epist. 10, 27 Gierig, L..18 §. 12 Dig. de muner. et honor. 230 PARS II. CAPVT II. aquaeductus sive ealefactio balnei publici de pecunia publica curandi sive defensio actioque certae caussae defertur. ^^^). In his igitur rebus omnibus cum nullam laboris compensationem prae- beret aerarium, versabantur impensae publicae iif sumptu sa- crorum, operum ludorumque publicorum, medicorum ab ordine institutorum similiumque operarum. Ad erogandas autem has impensas primo loco impendebantur reditus fundorum locorum- que communium, quae a duumviris locabantur. At hi raro suffi- ciebanU ita ut recurrendum utique esset ad onerandos municipes. lam vero, si hoc intercedebat^ non, ut apud nos, tributum ir- rogabatur omnibus municipibus incoiisque certa quadam fixaque ratione, sed explebatur, quod deerat, partim magistratuum et sevirorum Augustalium summis honorariis iisque, quae reliqua magistratus per administrationis suae annum proprio sumptu popuio donabant, partim, quae extra ordinem praestanda erant» singula singulis impendenda assignabantur sive municipibus sive incolis ex ratione rei familiaris. Quae erant munera patrimo- nii; patrimonii enim munus dicebatur, quod sumptu patrimonii et damnis administrantis expediebatur. "^) Denique tertium mu- nerum genus constituebatur, si cui et personale officium eroga- batur et pecunia, et dicebatur id genus mixtum. ^^^) Atque huius generis fuisse videntur duo exempla, quae sola nostri la- pides suppeditant, eorum, qui dicuntur curatores ludorum (nn. 194. 489). Curator enim per se quidem non est Idem atque editor et cura aiicuius rei per se est munus personale ^^^) ; edebatur igitur ludus, qui curandus erat, a repubUca ideoque curator muneris publici dicitur Q. Caetronius TituIIus (n. 489), sed sicut aedilis munerarii, ita curatoris quoque erat, suo sumptu splendidiorem reddere iudum quam de publica pecunia reddi posset. Neque minus mixtum munus dici potest illud, quod pro paganis pagi Lucretii suscepit Q. Cornelius Zosimus, 169) L. 18 §§. 6. 7. 13 Dig. de muner. et honor. 170) L. 18 §. 18 Dig. de muner. et honor. 171) L. 18 pr. §§. 26 sqq. Dig. de muner. et honor. 172) Cfr. 1. 18 §. 1 Dig. de muner, et honor. : personalia sunt quae animi provisione et corporalis lahoris inteniione, non aliquo gerentis detri- mento perpetrantur^ veluti tutela vel cura. PARS IL CAPVT n. 231 fructum balnei gratuitum iis restituens. Huic enim caussam paganorum apud principem et praesides provinciae defendenti cum pagani obtulissent, ut impendia defensionis ipsi suscipe-* rent, qua ratione munus illud personale tantum esset, remisit ille impendia ideoque mixtum munus gesserat. At eaedem inscriptiones nosfrae quamvis paucae memora- biles tamen sunt etiam ratione generis hominum, qui haec mu- nera susceperunt. Qui Deensibus munus publicum curavit Q. Caetronius Q. f. VoUinia Tituilus, honores quidem gesserat Ari- mini, tribu autem arguitur esse Vocontius, qui Arimino in pa- triam suam redierat ibique praefectus nominatus erat pagi Epo- tii. Erat igitur is, postquam rediit, homo privatus et nescio qua caussa in patria sua neque honores ordinarios gessit neque decurio videtur fuisse; suscipiebat autem munera extraordinaria, qualia erant praefectura in tempus mandata et cura ludi. AI- terum deinde exemplum est C. Veratii Trophimi, item Deensis, seviri Augustalis (194). Est igitur hoc quoque munus extraor- dinarium mandatum ei homini, qui cum rei familiaris quidem ratione par esset oneri sustinendo, status aulem ratione honores non gereret, aliquid tandem municipio deberet praestare. lam vero voluntariane erant haec munera an imposita? Initio quidem novorum institutorum municipalium fieri potuit, ut extraordinaria munera liberae municipum voluntati permitte- rentur, atque quem quisque in suscepto munere observare vellet liberalitatis modum, nunquam haud dubie accurate poterat prae- scribi; at Ulpiani utique aetate munerum distributio erat prae- scripta, namque legimus apud hunc iuris auctorem, iussum esse praesidem provinciae, providere, ut munera et honores aequa- liter iniungerentur secundum aetates et dignitates aut gradus munerum honorumque qui antiquitus statuti essent, ne sine discrimine et frequenter iisdem oppressis simul viris et viribus respublicae destituerentur. "^) Sicut enim florente municipio- rum statu decurionatus et reliqui honores ultro petebantur, ita initio sive petendorum honorum caussa sive ad merendam libe- ralitatis laudem non deerant inter locupletiores, qui ultro mu- 173) L. 3 §. 15 Dig. de maner. et bonor. 232 PAHS II. ilAPVT II. nera susciperent. At sicut iam sub Traiano coeperant esse, qui inviti magistratus subirent, ita munera quoque ab invitis paullatim sustinebantur idque eo magis, quod ne dignitatis qui- dem titulus cuni iis erat iunctus. Accedit quod munerum mul- titudo in annos maior erat, atque ea, quae pro municipio fte- bant et de quibus hoc loco solis agimus, minor pars erant onerum impositorum. Ipsa illa, de quibus Ulpianus dicit mu- nera, non municipii caussa sed publice pro imperio erant iin- posita et hoc alterum munerum genus magis quam omnia reli- qua perdidit municipiorum statum. De his autem muneribus infra erit, quod dicamus. 7. De rebus saoris. Ex nuiia alia re facilius perspexeris, quam funditus post Caesarem veteres mores propriaque indigenarum instituta institu- tis moribusque Romanis sint eversa, quam ex religionibus rebus- que sacris. Ubi primum omne provinciae solum coloniis oppidis- que Itaiico modo constitutis erat coopertum , locus non iam erat Druidarum reiigioni, ut quae agrestium hominum potius esset quam oppidanorura, atque sublatae e media provincia non vi sed ipso facto veteres reiigiones confugerunt inter paganos (nn.78sq.j, in raontes Pyrenaeos (app. p. 58) et interiora Galliae ; si qui vero dii indigenae ne tum quidemloco cedebant, Latinas appellationes, La- tinos ritus debebant tolerare, in deorum Latinorum tutelam se con- ferre. Cuius generis sunt lupiter Axur (n. 446), Hercules Tolosa- nus Andossus invictus (282), Silvanus et montes Nimidi (283), dii Nemausus, Urnia, Avicantus iuncti lovi, Minervae, Silvano, Libero, Sulivia Idennica Minerva, Augustus Mars Britovius (nn. 236 — 245), Mars Augustus Lacavus (261), Bellinus sive Belenus Au- gustus (503. 530. 532), Nymphae Augustae Percernes (443), Nymphae Griselicae (495). At potiorem quam hae deorum in- digenarum reliquiae locum obtinebant et publica auctoritate muniti erant dii Olympii Graecorum Romanorumque , lupiter Optimus Maximus ceterique dii deaeque immortaies (n. 541), qut postquam Romae civitatem nacti sunt, signa exercituum Ro- manorum in provincias occidentales septentrionalesque seque- bantur neque alio ullo loco facilius poterant consistere quam j PARS n. CAPVT II. 233 in ea provincia, quae ex longo iam tempore commercio cum Graecis facto Graecos deos noverat. Accessit denique secundo fere p. Ch. saeculo tertium genus eorum, qui una cum orien- talium populorum superstitionibus invasione quadam in occi- dentem irruperant deus Sol invictus Mithras (292. 482. 483), Mater deum magna Idaea tauroboliorum caerimoniis potissimum celebrata (7. 12. 279. 392 sq. 407. 414. 450 sq.), lupiter He- liopolitanus (240). Isis (90. 111. 351. 394. 484), Serapis (111), Anubiaci (244), Dea Augusta Andarte (465), Belus fortunae re- ctor Menisque magister (444). Cum vero nostrum non sit, de diis eorumque caerimoniis longius disserere, satis habebimus ex monumentis nostris col- legisse, quae ad rem divinam pro repubiica faciendam communi civitatum nomiife sint instituta. Quae perscrutantes et inter se conferentes inVenimus, non solum singula oppida simiiia inter se habuisse instituta, sed hic quoque conspicuum est, munici- palem rem imitationem esse simplicissimi status priscae rei- publicae Romanae; constituebantur enim s^cerdotia municipalia pontifice publicorum sacrificiorum (120), qui universo cultui municipali praeesset, flaminibus cum flaminicis sive certorum Deorum sacerdotibus, qui pontifici in sacrificiis adstarent, au- gure et inferioris ordinis haruspice. ^^*) Sed deest, ut omnino in municipiis extra vetus Latium sitis, publicus deae Vestae cultus, quoniam penetralia propria non habent ea oppida, sed 174) Pontifices sunt Nemausi (106. 108. 120. 122. 124. 148), Arelate (326 a. 327. 330), Reiis (357), Deae Vocontiorum (459), Vien- nae (516 sq. 689 sq.); flamines Divi Augusti Nemausi 149, Aquis Sextiis (369), Deae (453), Viennae (504. 546. 583. 590), flaminicae Augusti Nemausi (130. 150—155), Cabellione (156), flamines Ro- mae et Divi Augusti item Drusi et Germanici Nemausi (128 sq.), flamines Bomae et Augusti Reiis (357), oppidi incerti (359); flamen Germanici Caesaris Viennae (504); flamen Mar- tis ibidem (591); flamen luventutis ibidem (504); flaminica Herae Cularone sive Viennae (549); flamines nomine dei non ap- posito Antipoli (310), Arelate (326a. 327. 330), Aquis Sextiis (609), Aptae (331. 421), Viennae (270. 499); flaminicae nomine dei non apposito Vasione (434 sq.), Deae (460), Viennae (518); augures Aptae (423), Viennae (589. 591), Massiliae (613); haruspex publi- cus Nemausi, (189). 1 234 PARS II. CAPVT II. unum omni imperio commune est penus ideoque unus publicus Deae Vestae cultus; neque magis desunt et cultui urbano re- servata sunt pontiHcum augurumque coliegia. Sunt aiitem sa- cerdotes municipales non minus quam urbani non annui, sed perpetui (450. 613) gerunturque ab iisdem, qui ad magistratus municipales ordinarios admittuntur, ideoque recensentur medios inter reliquos honores; soli haruspices eligebanlur ex ordine libertorum, ut haruspex ille Nemausensis, qui simul erat sevir Augustalis (189)> idque consentaneum erat gradui dignitatis, quem in Romanorum sacerdotiorum ordine haruspices occupa- bant. Praeterea memorabile est, quod unam flaminicam Va- siensem uxorem quidem videmus esse seviri Augustalis, ipsarn vero ingenuam (434). Inter ipsa autem sacerdotia, si titulos confers 326 a. 327. 330 et 589. 591, is certus ordo videtur intercessisse, ut augur superior esset flamine; pontifex augure, pontificis autem dlgnitas aeque auguris sequeretur sacerdotium atque flaminis. Singularis denique cultus Romani imitatio est institutam Lupercorum Nemausensium (n. 106 sq. ), nisi forte ambo Ne- mausenses, qui hoc sacerdotio insignes sunt, ut qui equites equo publico fuerint, Romanis Lupercis sunt adnumerandi. Electos esse sacerdotes municipales ab ordine, supra (p. 211 sq.) statuimus. Verum est, tantum exemplis Viennensibus unius flaminis (504) et unius flaminicae (518) id posse probari; at ceteri quidem non dicuntur instituti decurionum decreto, quia per se id intellegebatur, flaminum autem illorum Viennensium, qui'pauIlo post institutum Augusti flaminium videntur vixisse, intererat prae se ferre, ad peculiare ordinis decretum hunc cultum huncque honorem esse referendum. Romanorum vero sacerdotiorum exemplum hic non potest respici; nam neque cooptatio in municipiis poterat locum habere, ubi collegia de- erant sacerdotum, ueque sicut liberae reipublicae Romanae tem- pore erat, quod comitiis creatio sacerdotum permitteretur. A sacerdotibus ordinariis probe distinguendi sunt ii sacer- dotes singularium deorum, qui non erant flamines, sacerdotes Liberi patris, magnae deum Matris, sacerdos quindecimviralis Arausiensis (450 sq.), qui, cum sacerdotes civitatum dicantur, et ipsi pro municipiis erant instituti, sed ordinis inferioris et TARS II. CAPVT II. 235 extraordinarii. Cultores vero Urae fontis (254), cultores La- rum (287), magistri Larum Augustorum (607) non publice, sed privatim rem divinam faciebant; contra dictator ilie in luni- liciis, qui in Narbonensi titulo commemoratur, fieri potest, ut publice sit institutus, sed, ut videtur, ad suscipiendum unius diei festi sacerdotium, quae dignitas, quoniam ter iile dictator dicitur fuisse, singuiis annis denuo videtur esse deiata. Denique inprimis memoratu digna sunt, quae ex his in- stitutis ad cuitum pertinent imperatorum. Inter quae primum locum obtinet ipsum flaminium, quod non dubito, quin in omni- bus municipiis ad cultum Augusti sit referendum. Primum enim si Sex. Vencii luventiani titulum (n. 453) confers, flami- nem Divi Augusti fuisse eum vides et Deae, cuius nomen non diserte exprimitur, sed per se intellegitur, et loci cuiusdam, quod dicebatur Viiiianum; iam veA cum dicatur flamen Divi Augusti (sc. Deae), item flamen Villiani, apparet flaminium Au- gusti idem esse ac flaminium mere dictum. Deinde excepta Yienna in nuUo alio huius provinciae oppido aiiorum deorum flamines inveniuntur quam Divi Augusti, flamines autem omnes certi cuiusdam dei sunt, ergo si in quo oppido flamines sunt Divi Augusti flaminesque mere dicti, non duo genera flaminum ibi habes, sed unum, flaminum scilicet Augustalium. Tum quos in quibusdam oppidis invenimus flamines Romae et Divi Augusti, cui deo Nemausi Drusus etiam et Germanicus Caesares iuncti sunt, hos sacerdotes facile cognoveris ad aetatem antiquiorem pertinere, et vix ultra Tiberii tempus procedere. Quos omnes suspicor sublatos esse flaminio Augusti per omnia oppida ae- qualiter introducto, unde his novis flaminibus Augustalibus et ipstus Divi Augusti et universae domus Augustae cultus est mandatus, quin etiam cultus eorum Augustorum, qui extincta domo lulia ad principatum pervenerunt; quo factum est, ut Augusti nomen non iam solum conditorem illum principatus, sed onanes eos comprehenderet, qui et in principatu et in divinitate ei successerunt. Et eodem tempore, quo hoc Augusti flaminium vulgatum est per municipia, suspicor sevirorum Augustalium munus libertino ordini esse traditum: postquam enim sacerdo- tium Augusto ordinarium communi reipublicae nomine et sumptu est institutum, ad quod accederent municipes ingenui iique de- 236 PARS II. CAPVT III. curionalis ordiois, coDseDtaneum videbatur, illum Augusti cul- tum, qui usque ad id tempus collegii seyirorum forma et ab ingenuis et a libertinis erat administratus, totum iam libertinis permittere, quorum ditissimus quisque pro municipali munere eum seviratum susciperet. Denique quomodo domus Augustae cultus per omoia pro- vinciae oppida institutus totius provinciae sacris sit iunctus, infra videbimus. Capnt III. De institutis provincialibus. . Administratio provinciarum imperii Romani inde ab Augusti aetate usque ad medium fere p. Ch. saeculum pendebat ex illo Augusti instituto, quo anno a. Ch. 27 ex provinciis totius im- perii eas, quae pacatiores erant et Italiae propiores, exemit et senatui tradidit ea lege, ut exinde ex senatus populique Romani auctoritate regerentur. Quibus provinciis postquam anno a. Ch. 22 Gallia addita est Narbonensis, hanc condicionem retinebat, quamdiu omnino permanebat iUa inter Caesarem et senatum provinciarum divisio, ideoque senatoriarum modo provinciarum ius hic est describendum. ^) Senatus aeque ac Caesaris provinciae dividebantur in pro- vincias consulares et praetorias, ex quibus illas, Africam scili- cet et Asiam, consulares viri, reliquas omnes in iisque Narbo- nensem viri obtinerent praetorii, sed eo privilegio, ut praetorii quoque a senatu instituti non minus quam consulares titulo gauderent proconsulum, lictores autem, insigne et ornamentum imperii, consularibus praesto essent duodecim, praetoriis, sicut omnibus praesidibus Caesaris, sex. Ceterum in provinciis sena- 1) Cfr. Dion. 63, 12—15. Strabon. 17 p. 840. Suet. Oct. 47. Mar- quardt, Handb. der roem. Alterth. 3, 1, 294 sqq. PARS n. CAPVT III. 237 toriis eadem fere atque liberae reipublicae tempore tum quo- que valebant instituta: obveniebant tum quoque provinciae pro- consulibus in singulos annos et obveniebant sortito, nisi forte quis, cui cum qua provincia ex priore tempore familiaritas et coniunctio erat, extra sortem eligebatur, exempli gratia L. Fa- bius M. f., Galeria, Cilo, qui postquam legatus fuit in nostra provincia, in eadem ad proconsulatum est promotus (n. 654). — Deinde lex Pompeia lata anno a. Ch. 52, quae vetuerat quemquam ante quintum ex deposito magistratu urbano annum provinciam obtinere^), ne iam quidem desiit valere. — Tum, sicut antea, iam quoque proconsuUbus a senatu item ex viris senatoriis iisque tam quaestoriis quam praetoriis^), quos nomi- naverant ipsi proconsules, legati dabantur . consularibus trini, praetoriis singuli, comites adiutoresque negotiorum, quibus eam officii partem mandarent, cui non ipsi possent sufficere, et iam quoque appellati hi sunt le^ati pro praetore; atque etiam hoc munus interdum videmus ad eos deferri, qui ex qiiaestura in eadem provincia gesta provinciae res cognoverant, cuius rei ex- empium est noster Q. Caecilius Q. f. Arniensi Marcellus (n. 658)- — Neque minus sub imperatoribus quoque quaestores procon- sulibus addebantur iique sortiti et ipsi» cuius sortitionis ratlo anno a. Ch. 9 senatusconsulto est statuta.^) — Denique publi- corum magistratuum numerus ab initio fere secundi saeculi auctusest munere curatorum rerumpublicarum, quorum offi- cium, quamquam extraordinarium quodammodo erat, tamen summi evenit momenti. — Cum autem pacatae tantum provin- ciae senatui permitterentur, inermes erant neque legiones in eas sunt missae , sed tantum ad custodiendam a criminibus pro- vinciam parvum armatorum praesidium proconsuli praesto erat^), cuius praesidii mentionem in nostra quoque provincia nobis vi- demur deprehendisse (app. n. 676). Ob id ipsum vero, quod 2) Dion. Ay 46. 56. 3) Ex septem legatis proconsulam provinciae nostrae^ quorum ti- tulos habemus (app. pp. 161 — 153), quattuor sunt viri praetorii, tres quaestorii. 4) L. 1 §. 2 Dig. de off. quaest. (1, 13). 5) L. 7 §. 1 Dig. de off. procons. (1, 16). 238 PARS II. CAPVT III. generale proconsulis officium inerme erat, non paludatus sed togatus exibat in provinciam. Praeterea statutum est, ut quae ex senatus auctoritate regerentur provinciae, quaecunque ex reditibus non ad ipsius provinciae administrationem impenderen^ tur, contribuerent in aerarium publicum populi Romani sive in aerarium Saturni, quod et ipsum in auctoritate erat senatus, eiusque instituti rationes iam facUius poterant ad certum quen- dam modum redigi, quod omnes publici provinciae magistratus iam annua accipiebant salaria. Neque tamen adeo senatus auctoritati adstrictum erat boc provinciarum genus, ut nullum in iis essel imperium Caesaris. Primum enim sicut ex libero arbitrio Augustus senatui partem provindarum permiserat, ita penes imperatorem erat, ius ali- cuius provinciae mutare et senatorias provincias sive in perpe- tuum sive ad tempu& in suarum provinciarum numerum reei- pere. Deinde in iis quoque provinciis, quae permissae eran senatui, summum imperatoris officium iam inde erat perspicuum, quod qui secundum vias publicas constituti erant lapides milia- rii, non senatus, sed imperatoris nomen auctoritatemque prae se ferebant; tum imperatoris nomine et per iegatos impera- torios delectus fiebat in provincia; item appellationes ex utro- que provinciarum genere fiebant ad Caesarem sive ad eos qui Caesaris vicem in Iiis rebus agebant^), quin etiam nonnullae res nisi consulto principe proconsuli non erant permissae, exempli gratia, si cui legato mandatam adimere vellet iuris- dictionem ^) , atque ipse Caesar utriusque generis provincias adi- bat ibique summum exercebat imperium^); quam ob rem Tibe- rio, qui imperatoris vice tum in Gallia versabatur, anno p. Ch. 11 ius erat in Narbonensi quoque ex summo imperio de dis- 6) Saet. Octav. 33. Eiusmodi appellationem relatam habes a Pli- nio in epist. 4, 22: appellarant scilicet Viennenses contra duamviri sui edictum prius proconsulem, deinde principem, qui «dhibito consi- lio suo eam rem tractavit. 7) L. 6 §. 1 Dig. de ofif. procons. 8) Suet. Oct. 47. Praesto est exemplum Hadriani, ad cuius in nostra quoque provincia praesentiam referri possit inscriptio app. n- 386. PARS II. CAPVT III 239 sensionibus Viennensium decernendi. ^) Generali denique lege in libris iuris Romani enuntiatur, proconsules sicut legatos Cae- saris raandatis ab imperatore esse adstrictos ^^) atque eodem sensu Ulpianus dicit, proconsules maius imperium in sua provincia habfere omnibus post principem. ^M Ex altera parte si de sub- levandis provinciis agebatur, imperatores aeque senatoriis pro- vinciis prospiciebant atque propriis'^); quin eliam quae in pro- vinciis senatus provinciales aerario publico debebant, princeps poterat remittere.^^) Quod vero repetundarum eaussae apud senatum agebantur, eius rei alia erat ratio, ut iam inde vides, quod non solum proconsules, sed etiam legati Caesaris ea senatus te- nebantur iurisdictione. At praeter publicos populi Romani magistratus proprios magistratus in senatorias quoque provincias misit imperator, procuratores scilicet, qui bona, ex quibus Caesar heres insti- tueretur, reditus, qui ex patrimoniis Caesaris evenirent et quae alia fisci essent, administrarent. Quod officium etsi per se pri- vati aliquid habet, publicum tamen factum est eo, quod pro- consulibus erat praescriptum, ut abstinerent ab iis.caussis, quae ad fiscalem pecuniam pertinerent in iisque iurisdictionem per- mitterent procuratoribus. ^^) 1. De offlciis magistratuuin.^'^) In proconsulis officiis, ut dicit Ulpianus, primum locum ob- tinebat iurisdictio, quae ita erat plenissima, ut partes omnium, qui Romae vel quasi magistratus vel extra ordinem ius dicebant, ad eum pertinerent. Erant igitur eius iurisdictionis aeque iu- 9) Vell. Paterc. 2, 121« cfr. supra p. 109. 10) L. 6 §. 3 Dig. de ofif. procons. 11) L. 8 Dig. eiusd. tit. 12) Cfr., quae de provincia Asia affert Dio 54, 30. 13) Cfr. Tac. ann. 2, 47, ubi Tiberius refertur Sardianis Asiae in quinqnennium remisisse, quae et aerario et fisco debebant. 14) L. 9 pr. Dig. de off. procons. 16) Quae hic sequitur expositio , ei subiecti sunt Digestorum tituli de ofiicio proconsulis et legati (1, 16), de officio quaestoris (1, 13), de officio assessorum (1, 22). 240 PARS 11. CAPVT IIL dicia privata ac publica exceptis iis caussis minoribus, quae magistratibus permissae erant municipalibus. Secundo loco penes eundem erat summa provinciae administratio, qua comprehen- debantur et eae res, quae ad rempublicam populi Romani per- tinebant et summa rei municipalis cura, quae yersaretur in con- servando eo singulorum municipiorum statu, quo pares essent sustinendis oneribus publicis. Deinde quod in provincia erat praesidium militare, imperio parebat proconsulis, neque vero ad id augendum delectum habere huic licebat. In his negotiis omnibus adiutore utebatur proconsul legato pro praetore, exceptis pubiicis iudiciis atque legisactione^ quae legato non competebat. In iis autem rebus, quae legato man- data snnt, non princeps, sed proconsul ab eo erat consulendus, atque ut omnino nihil proprium habebat iegatus, sed fiduciariam tantum obtinebat operam^^), ita quaecdnque iussu proconsulis faciebat, ipse proconsul fecisse putabatur. Quaestoris officium erat admiilistratio pecuniae publicae ac custodia arcae publicae provincialis, itaque eius erat, reditus provinciae accipere, pecuniam, quae in pubiicos usus erat ero- gata, expendere, rationes accepti expensique referre, quae ex sui anni administratione reliqua erant, in aerarium Saturni quod Romae erat deferre. Quem exiguum magistratuum ordinariorum nuraerum facile intellegas neque potuisse negotiorum multitudinem propria manu tractare, neque cum annui tantum essent, carere potuisse infe- rioris gradus adiutoribus, qui non annua vice officio adstricti , sed longioris temporis usu negotiorum periti singuia exequerentur. Hi sunt illi assessores, quorum officium constare dicit Paulus in cognitionibus, postulationibus, libeliis, edictis, decretis, epi- stulis. Assidere autem poterant teste Marciano non solum in- genui, sed etiam liberti. Denique praeter iictores etiam scribas variaque apparitorum genera praesto fuisse proconsuli reliquisque magistratibus, per se intellegitur, eamque cohortis praetoriae partem divisam esse 16) Caes. de bello civ. 2, 17 : neque se ignorare , quod esset officium legati, qui fiduciariam operam obtineret. PARS II. CAPVT III. 241 decuriis, probat decuria illa iictorum viatoruin, quae dicitur fuisse Narbone (app. n. 33). De curatorum vero et procuratorum Caesaris officiis hoc loco abstinemus dicere; namque quae curatorum et origo et munus fuerit, commodius infra exponetur, procuratorum vero officium, quoad non et ipsum ex insequenti expositione manifestum erit, supra iam breviter descripsimus. 2. De partibus administrationis. Ofiicia magistratuum provincialium publicorum postquam ratione personarum consideravimus, nunc dicendum est de ra- tione singulorum negotiorum. In quorum ordine et iurisdictio- nem et militare proconsulis imperium satis habemus paucis attigisse; quamquam enim iurisdictio primum in ofiicio procon- sulis obtinebat iocum, tamen singulas iurisdictionis partes enu- merare nostrum non est, sed eorum, qui historiam iuris Romani scribunt. Id tantum commemorandum hoc loco est, sub impe- ratoribus quoque provincias hirisdictionis caussa divisas esse regionibus compositis ex compluribus oppidis, in quorum uno consul conventum agebat regionis iusque provincialibus dicebat. Neque vero, quae in Narbonensi ea divisio fuerit in quibusque oppidis conventus iudiciaies soliti sint agi, cognitum nobis est. E militari autem imperio quod minimi erat momenti, id hic exhibemus, quod in iibro Ulpiani de officio proconsulis iube- tur proconsul, si quae maiora opera publica in provinciae op- pidis facienda sint, militaria quoque ministeria ad curatores ad- iuvandos dare. *^*) Contra de partibus administrationis, quae proprie dicitur, quamquam de tiac re paucissima tantum praesto sunt ex in- scriptionibus nostris , longius tamen erit dicendum, idque ita insti- tuemus, ut partes administrationis distinguamus quattuor: curam operum publicorum , quae ad imperium vel ad ipsam provinciam universam pertinent, curam redituum et munerum publicorum, curam singulorum oppidorum, curam sacrorum publicorum. 16 a) L. 7 §. 1 Dig. de off. procons. Herzoer» Galliae Narb. hist. i^ 242 PARS II. CAPVT IIL A. Be cura operum pablicoram, qaae ad imperiam vel ad totam proyinciam pertinent. Inter publica imperii Romani opera longe principem locum obtinebant viae publicae, quae ab urbe per omnes provin- cias usque ad extremas gentes orbi Romano iunctas conducebant Et in Narbonensi quidem quae viae a Romanis sint munitae, et supra exposuimus in delineata provinciae historia ac descri- ptione territoriorum et infra exponemus in appendice epigra- phica (p. 132 — 146), ideoque hoc loco breviter tantum quae . inde eveniant complectemur. Quinque in provincia nostra sunt viae maiores stratae inde a Domitio Ahenobarbo usque ad Augustum: 1) via a Domitio munita, quae ab Arelate per Narboneni et in Aquitaniam duceret et in Hispaniam; 2) via Aurelia, quam Romani postquam antea iter se- cundum oram muniendum Massiliensibus permiserunt, ipsi a Varo flumine per medios Salluvios ad Arelatem usque munive- runt iunctam viae Aureliae Italicae. Quod opus verisimile est inceptum esse eo tempore, quo Massiliensium territorium a Caesare est imminutum ; neque vero qui extant antiquissimi eius itineris lapides miliarii recedunt ultra annum a. Ch. 12; 3) via Alpina ab Augusto ex Augusta Taurinorum per Al- pes Cottias et Vocontios ad Rhodanum ducta, quae ubi a summa Alpe in provinciam descendit, in- tres partes divisa est, unam septentrionalem , quae a Brigantione per CuIaronenL Viennam ducebat, secundam, quae Drunae cursum Valentiam versus se- quebatur, tertiam, qua secundum Druentiam ad Rhodanum in- feriorem perveniebatur ; 4) via Alpina per Alpes Graias item ab Augusto strata, quae profecta ab Augusta Praetoria per Aliobrogum vicum Au- gustum item Viennam ducebat; 5) via, qua Lugudunum Viennae iunxit Agrippa, qua ulterius iuncta cum extremis viis quas modo descripsimus Alpinis effice- retur, ut a Luguduno usque ad Rhodani ostia unum continuum esset iter secundum sinistram fluvii ripam perducens. Quibus viis maioribus ex tabula Peutingeriana quattuor ac- cedunt viae minores: prima a mansione viae Aureliae Foro Vo- conii ducens Reios (app. epigr. n. 627); secunda, quae ab PARS II. CAPVT III. 243 eadem via Aurelia proficiscens ab Aquis Sextiis per Massiliani Arelatem procedebat, tertia a vico Augusto Allobrogum Gena- vam devertens, quarta in dextra Rbodani ripa a statione Ces- serone per Lotevam deducta ad montes Cebennicos (app. n. 634). Quam solidum laborem et quam continuam curam in mu- niendis per totum imperium viis Romani impenderint, non est quod longius exponamus; debebat autem baec cura in ea provincia, per quam exercitus in Hispanias et ulteriorem Galliam ducebantur, maximi esse momenti atque revera hic quoque tam solide con- structa sunt itinera publica, ut post tot beUi casus culturaeque soli mutatione^ hodie quoque viarum Aureliae et Domitiae tractus per longa spatia oculis possimus persequi. Incipiunt autem qui hodie extant lapides ab anno a. Ch. 12 (app. n. 619). et continuantur usque ad annum p. Ch. 435 (n. 625)» atque nomina exhibent imperatorum Augusti, Tiberii, Claudii, Nero- nis, Antonini Pii, Maximini, Valeriani, Aureliani, Constantini,. Theodosii denique et Valeriani, inter quae Antonini Pii et Constantini nomina per omnes tres vias occurrunt. Contra dua- rum viarum Alpinarum ne unum quidem lapidem miharium traditum reperi. Qua aulem ratione munitio viarum publicarum in provincia facta sit, ex nostris monumentis non est perspicuum nec nisi ex Italicarum viarum exemplo et iuris auctoribus potest coUigi. Unde videmus, factam esse munitionem viarum aut sumptu publico per redemptores, quibus opus faciendum collocabatur, aut muneris publici ratione sive personalis sive patrimonii. Patrimonii munus erat, si sumptu possessorum, quorum agri viae adiacebant, munitio instituebatur ita, ut certae summae ad tutelam viae impendendae ab iis exigerentur, quae si non suf- ficiebant, publice quae deerant explerentur. *^) Summa autem viarum publicarum cura in Italia mandabatur viris praetoriis, singulis singulae viae^*), in provinciis haud dubie ipsis praesi- dibus provinciae, eiusque curatorum generis erat, opus facien- 17) Sic. Flaccus ed. Lachm. p, 146. Mommsen, Inscript. Neap. 6287. 18) Cfr. Borghesi, Burbuleio p. 28—36. 16* 244 PARS II. CAPVT III. dum vel redemptoribus collocare» Tel possessoribus distribuere. Personale deinde munus erat eorum, quibus non nisi custodia mandabatur operis publico sumptu- faciendi^ idque si iuris au- ctores sequeris, frequentior videtur fuisse usus; distributionem autem eius muneris ex iisdem auctoribus apparet per summum cu- ratorem non singulis esse factum, sed municipiis, quae sui terri- torii partem singulis possessoribus distribuerent'^), et ex hac operis distributione videtur explicandum, quod lapidum numeran- dorum ratio per singulos tractus parum sibi constat. Procedebat numerorum ordo in via Aurelia a Foro lulii ad Aquas Sextias, sed inter Arelatem et Aquas ab Arelate. In via Domitia autem videmus sub Tiberio «luidem numerari a Narbone utramque versus partem , contra sub Antonino Pio inter Narbonem et Ne- mausum a Nemauso.^^) Denique secundum Rhodanum a Vienna numeri procedebant aeque Lugudunum ac Valentiam versus, a Valentia vero novus ordo incipit Tarasconem versus. — Quae omnia cum ad ipsam viam pertinerent, mansiones utique, quac secundum vias publicas erant constitutae, cum omni apparatu * solebant sumptu publico fieri, nec nisi custodia faciendi operis provincialibus muneris instar poterat iniungi. ^^) Reliqua operum publicorum cura cum, quaecunque in mu- nicipiorum usum fiebant, ab his deberet curari, minimi erat momenti neque comprehendebat nisi ea aedificia, quae magi- stratuum publicorum usui inserviebant. Extruebantur autem haec quoque ex ordinariis provinciae reditibus , sed ita, ut cura 19) De personali manere agnnt hi loci: 1. 1 §.2 Dig. de mnner. et honor. (60, 4) : personalia civilia sunt munera defensio dvUatis — publi- cae viae muniticnes etc. 1. 18 §. 7 : qui ad faciendas vias eligi solent, cum nihil de proprio patrimonio in hoc munus conferant — (sc. personali manere fongantar). Contra si 1. 18 §. 15 dicitnr: si aliquis fuerit electus, tti compellat eoSy qui prope viam publicam possident, stemere viamy personaJe munus estf aperte hoc loco amho continentur muneram genera, personale compellentiam , patrimonii sternentinm. Ad distribationem operis per- tinet 1. 14 §. 2 eiusd. tituli: viarum munitiones , praediorum coUationes non personae, sed locorum munera sunt. 20) Hoc qnoqne testari videtur increscentepn secnndo saeculo Ne> mausi magnitndinem et honorem. cfr. supra p. 170. 21) Cfr. locum in nota inseqnenti citatum. PARS 11. CAPVT III. 245 operis pro personali munere manclaretur municipibus eanun ci- vitatum, in quibus erant. ^^) B. De cnra redituum et distributione munerum onerumque publi- corum. *3) Fundamentum administrandorum provinciae nostrae redi-' tuum erant tabulae census ab Augusto anno a. Ch. 27 per Gallias acti. Verum est, eos qui de hac re dicunt scriptores ^^) non nisi uiterioris Galliae mentionem facere, sed Narbonensis quoque censum illo anno esse perfectum et per se verisimile est et inde apparet, quod orbis illa descriptio, quae ad usum census a lulio Caesare incepta, ab Augusto perfecta est, in partibus occidentis, cuius erat universa Gallia, eo ipso anno ad Onem est perducta; quod autem ulterior tantum GaUia comme- moratur, inde facUe explicaveris, quod in tribus Ulis provinciis tum primum hoc institutum legitime est peractum et multo maioris momenti erat quam in GaUia meridionaU. Ex Ula vero descriptione quae ad usum vectigalium pubUcorum desumpta est census formula, primo loco continebat numerum capitum sive iugorum , ex quibus composita erant singula provinciae territoria singulorumque possessorum bona, appositis bonorum pretUs, computatione autem ita facta, ut singula capita essent cen- tenorum milium sestertiorum respecta agrorum qualitate et pe- cunia ad colendos agros impendenda; secundo loco ea formula continebat nomina mercatorum artificumque et reliquorum, qui possessores non erant, rem tamen habebant famUiarem, tertio denique loco capita eorum, qui neque agri neque rei familiaris possessionem poterant profiteri. Cuius formulae pars perpetua erat numerus agrorum, reUqua omnia, singulae possessiones, pecuniae mercatorum artificumque, numerus hominum tertiae 22) L. 18 §. 10 Dig. de muner. (50, 4): ki, qui curatores ad ex- truenda vel reficienda aedificia puhlica sive palatia sive navalia vel mansiones destinantuTj st pecuniam puhlicam in operis fabricam erogent, munerihus per- sonalibus astringuntur. 23) De his, quae hic sequuntur cfr. Huschke, Census und Steuer- verfassung der friiheren Kaiserzeit. Berlin 1847. Marquardt, Handb. d. roem. Alterth. 3, 2, 163 sqq. 24) Liv. epit. 136. Dio 53, 22. 246 PARS 11. CAPVT Dl. classis continuis vicibus erant obnoxia, ideoque de his rebus post certum annorum (lumerum i. e. ut videtur primum quinto, postea decimo quoque anno renovabantur professiones.^) Quo modo constituta formula censuali praescribebatur, quan- tum tributi pro singulis iugis, quanta rei familiaris pars, quan- tum pro singulis hominibus esset pendendum; quorum tributo- rum primum dicebatur tributum soli, duo reiiqua tributa capitis.'^) Praeterea ad tributum soli accedebant in usum magistratuum exercituumque annonae sive certus modus redituum agrorum naturalium, frumenti, vini, olei aliaruroque rerum, quae vitae quotidianae usui inserviebant, sicut velorum et lini, quas res Gai- licis provinciis impositas esse diserte testatur Piinius. ^) Modus au- tem tributi de nullo genere traditur neque omni tempore erat idem. His, quae recensuimus tributis obnoxiae erant omnes pro- vinciae et senatus sive populi et Caesaris, atque quamquam po- puli provincias nomine stipendiariarum distingui invenimus a provinciis Caesaris ut tributariis, tamen aliud quam nominis discrimen id fuisse non potest probiari neque alia ex caussa videtur esse natum, quam quod liberae reipublicae tempore tributum provinciis populi Romani impositum appellabatur sti- pendium.^^) In ipsa autem provincia nostra tributis soli capi- tisque pariter subiecta erant et oppida civium Romanorum et coloniae Latinae, exceptae autem Massilia, civitas libera et immunis, et Vienna, ex quo tempore iuris erat Italici. Neque enim personis, sed sol(T adstricta erant et tributa et tributorum 25) Cfr. tributa in quinquenniam remissa Tac. ann. 2, 47. 12, 58. 63. L. 4 pr. de cens. (60, 16): forma censuali cavetur, ut agri sic in censum referantur: nomen fundi cuiusque et in qua dvitate, et quo pago sit et quos duos vidnos proximos habeat, et id arvum, quod in decem dnnos proximos satum erit, quot iugerum sit etc. — Cfr. etiam Mar- quardt 1. c. 3, 2, 181 n. 963—66. 26) Cfr. Marquardt 1. c. 3, 2, 187. 27) Plin. hist. nat. 19» 2. De annonis cellariisque magistratuum cfr. TrebeU. Poll. Div. Claud. 14. 16. Vopisc. Prob. 4. Aurel. 9. 28) Gaius inst. 2, 21: In eadem caussa sunt provindalia praediaj quorum alia stipendiaria, alia tributaria vocamus : stipendiaHa sunt eOf quae in Ms provindis sunt, quae propriae populi Romani esse intelleguntur , iri- butaria sunt ea, quae in his provindis sunty quae propriae Caesaris esse creduntur. PARS II. CAPVT m. 247 immunitates, colonias autem iuris Italici vidimus fictione qua- dam immunitate usas esse soli Italici. Levabantur tributa et soli et capitis a magistratibus populi Romani hoc modo, ut penes proconsulem esset suprema distri- buendorum tributorum cura et iurisdictio de rebus ad aerarium provinciale pertinentibus, penes quaestorem cura accipiendi, quae redibant, et cura tabularum tributorum acceptorum. An- nonae vero maior utique pars dependebatur procuratori Caesa- ris, non quaestori» nam quae huius generis exigebantur in usum magistratuum, cohortis praetoriae, praesidii in provincia con- stituti, multo minora erant quam quae ad usum exercituum transeuntium erant pendenda. Itaque videmus peculiarem pro- curatorem annonae esse institutum, cuius erat per Narbonen- sem et Liguriam annonarias collationes administrare et quae per duas has regiones extabant horrea custodire (app. n. 323). A tributis soli capitisque diversa aeque ratione personarum ac ratione arcae, cui dependebatur, est vicesima hereditatum et legatorum, quam lege lulia Augusti anno p. Ch. 6 civibus Ro- manis qui ubique erant constat ea condicione esse impositam, ut, quaecunque hereditates legataque non heredibus obvenirent proximo propinquorum iure mortuo iunctis, illi vectigali essent obnoxia, et hoc quidem tributo neque Viennenses erant liberati neque qui Massiliae degebant cives Romani. Conferebatur au- tem vicesima in aerarium militare et administrabatur ab eodem procuratore per duas provincias Narbonensem et Aquitaniam constituto (app. n. 672 sq). — Contra stationem vicesimae liberta- tis sive manumissionum , quod libertis imponebatur vectigal, ad solam Narbonensem pertinuisse, videmus ex inscriptione n. 567. Cui id mandatum erat, procurator quae accipiebat Romam con- ferebat in fiscum libertatis et peculiorum, quae pars erat fisci Caesaris. — Stationibus deinde vectigalium vicesimarum liber- tatis et hereditatum adiciendam esse stationem patrimonii Cae- saris, concludi potest ex titulo procuratorum, qui simpliciter di- cuntur provinciae Narbonensis non apposita indicatione vectigalis vel reditus administrandi (669—671) et ex tabellariorum Caesaris collegio, quod Narbone habemus constitutum in inscriptione n. 59« Namque cum hi tabellarii neque cohorti praetoriae proconsulis possint adnumerari, ut qui dicantur esse Caesaris, neque cer- 248 PARS IL CAPVT lU. tam aliquam indicent stationem fisci, haud dubie ad tabularium eius stationis pertinebant, quae proprie Caesaris erat, sive ad stationem patrimonii. Neque minus Caesaris erant ferrariae illae ripae dextrae» quarum conductor dicitur Tib. lunius Fadianus, sevir coloniae Narbonensis (app. n. 50), at num onmino earum ferrariarum pars fuerit in nostra provincia, dubium est, nequc inde, quod Narbone degebat unus ex conductoribus, quidquam potest concludi. Denique ne praetermittamus iUud vectigal; quod» etiamsi loco stationum procuratoriarum aUenum erat a Narbo- nensi, haud mediocre tamen onus huic provinciae constituebat, quadragesimam scilicet GaUianim, exactam ex omnibus merdbiis» quae aut e Narbonensi Gallia in ulteriorem aut e tribus provinciis in Narbonensem perveniebant Ex cuius vectigalis stationibus, quae per omnia itinera publica pone fines provinciae constitutae erant, duas possumus indicare Lugudunum Convenarum ad fines Aquita- nicos (app. n. 269) et stationem Ad PubUcanos dictam ad fines AUobrogum (itin. p. 346 cfr. supra p. 146 sq.). Administratio au- tem eius tributi ratione loci tota pertinebat ad GalUam ulteriorem. Habemus igitur in nostra provincia triplicem arcam , cui quae redibant vectigaUa, inferebantur, aerarium publicum populi Ro- mani sive aerarium Saturni, aerarium miUtare, fiscum Caesaris. Ex quibus longe maximi negotii erat arca prima, ut in quam tributa soli capitisque dependerentur; attamen et buius et reli- quarum in provincia satis simplex erat administrationis appara- tus: neque enim per pubUcos exactores aeranive sumptu pro- priove labore tributa quaestor exigebat, sed divisis a proconsule ex forma censuali per singula territoria tributis municipiorum erat eam, quae cuique attributa erat, summam aerario pendere, singula autem singulorum tributa propria cura exigere. Neque alia ratione utebatur procurator annonae, cum quae is quoque exigebat pendebant ex forma censuaU singulorum municipiorum. Sola vicesimae hereditatum . administratio alia erat neque vero minus simplex: locabant enim eam procuratores publicanis, unde facUius poterat fieri, ut unus procurator duabus sufficeret provinciis. Quod autem sunt qui putent, vicesimam quoque Ubertatis locatam esse pubUcanis, id vix acceperim, cum non intellegam, qua ratione pro una provincia computare potuerint pubUcani summam locationis in ea re, quae mere a singulorum PARS 11. CAPVT UI. 249 voluntate pendebat.^^) Ad patrimonium denique quae pertine- bant negotia, eorum privata erat ratio et aliena a re provinciali vel municipali. At ut simpiex et facilis magistratibus publicis, ita gravis et onerosa municipiis erat ea ratio, ut qua munus efficeretur et molestissimum et quod facile rem familiarem eius destrueret, qui fungebdtur. Minoris quidem negotii nec sine aliqua aequi- tatis specie erat, quod ad acceptandas professiones censuales a proconsule homines municipales adhibebantur ^^) ; verum longe alia ratio erat, quod iubebantur decuriones nominare ex municipi- bus exactorem tributorum, cui et personale munus iniungeretur exigendi singula singulorum tributa et munus patrimonii de suo sustinendi/ quaecunque non a singulis tributariis exegisset, quod deinde, si is exactor damno sustinendo non par erat, decu- riones qui nominaverant, resarciendo damno fiscali obligaban- tur, quod denique dura haec lex adhibebatur ad tributa soli, capitis, annonae.^^) £t quod quidem onera mere municipalia ditiorum et honoratorum municipum partim liberalitati permit- tebantur partim bonis imponebantur, id et ipsum quidem erat perversum, quoniam ad onera sustinenda non omni tempore praesto est voluntas et patriae amor et honores nimis onerati brevi suas perdunt illecebras neque omnino certa onera ratione tam incerta debent distribui; at poterat saltem videri accendi hoc modo quaedam municipum inter se aemulatio et officium 29) Quod Orell. 3339 in Italia invenimus socios vicesimae liberta- tis, non obstat quominus in provincia non fuerint; nam quo quae maior erat legio et quo ditiores homines ibi degebant, eo facilius ex eiusmodi negotio magni reditus poterant sperari; qui vero in nostra provincia (app. n. 567) dicitur publ. XX lihertat^is) , non ywhMcanus est, ut putat Bimard, sed publtctw. 30) L. 18 §. 16 Dig. de muner. (50, 4): qui acceptandis sive susci- piendis censualihus professionihus destinaniur, ad personalis muneris solti- citudinem aniinuin intendunt. 31) L. 18 §. 26 Dig. de muner. (50, 4): irihuta exigentes et corpO' rale ministerium gerunt et — fiscalia detrimenta resardunt^ ut merito in- ier mixta koc munus numerari deheai; §. 27 : si — annonam exigentes de- seriorum praediorum damna susiineant, mixtorum {munerum) definitione continebuniur, 1. 3 §. 11: exacHonem irihuiorum onus patrimonU esse con- stat. §. 12: cura frumenti comparandi munus est et ah eo aetas sepiua' ginia ann&rum vel numerus quinque incolumium liberorum excusat. 250 PARS II. CAPVT IIL compensari honore. Sed in illo tributa exigendi munere nulla erat excusatio, et quidquid universa illa munerum ratio per- versi habet et onerosi, hoc instituto noxiam suam vim plenis- sime exercebat. Verum est, non uni alicui impositum esse mu- nus generale exigendorum tributorum, sed singulis capitibus singuli exactores videntur esse praepositi itemque annonae varia genera pluribus personis distributa, atque iubebantur praesides provinciarum providere, ut aequaliter per vices iniungerentur munera, ne sine di^crimine et frequenter iisdem oppressis simul viris et viribus respublicae destituerentur'^), at quo pluribus divisa, eo plus damni inferebant ea onera municipiorum statui, ubi primum graviora coeperant esse quam quae possent com- mode sustineri. lam vero adde muneribus mere municipalibus et muneri exigendorum tributorum multitudinem munerum pu- blicorum et personae et patrimonii, iniunctam possessoribus via- rum munitionem, productionem tironum sive equorum, res per- vehendas, hospites pubiice recipiendos, auxilia omnis generis exercitibus per provincias proficiscentibus praestanda et quae aiia eiusmodi in titulo illo Digestorum de muneribus et hono- ribus (50> 4) recensentur, considera, quod haec omnia primo loco premebant decuriones, quod, postquam ditissimus quisque ad honores urbanos promotus ab oneribus municipalibus est exemptus, numerus eorum qui muneribus obligati erant immi- nutus est eodem tempore, quo aucto externo oppidorum spien- dore per ludorum apparatum onera illa increscerent, neque iam mireris» quod iam Traiani aetate inviti fiunt decuriones^^), quod Ulpiani tempore non petuntur, sed iniunguntur honores^), quod fuga munerum, fuga decurionatus honorumque, fuga de- nique ipsorum patrimoniorum, ut quibus inhaererent munera honoresque, grassari coepit per municipia. Certo quae et totius imperii et singulorum oppidorum flagitabat administratio, ea sub bonis principibus et in pacato prorsus imperio, cuius exercitus si cum nostrae aetatis copiis militaribus confers vix nimis magnos appellaveris, non tam onerosa erant, ut tolerari non 32) L. 3 §. 16 Dig. de muner. (60, 4). 33) PliD. epist. 10, 113. 34) L. 3 §§. 16. 17 Dig. de muner. PARS U. CAPVT ra. 251 possent a felicissimis et fertilissimis terris; quin etiam onera illa, si, ut legitime debebant, et sapienter dividebantur et in computandis tributorum partibus respiciebantur ^^) , quamvis noxia fuerit ea ratio» vix tamen penitus destruxissent statum municipiorum : sola perversa exigendi ratio intolerabilem reddi- dit statum et industriam et laborem ac rei familiaris augendae curam ex iisdem generibus hominum sustulit, quae in provin- ciis recens subiectis ad industriam et laborem evocata et solidi totius imperii fundamenti instar creata quasi erant priorum Caesarum institutis municipalibus. Inde factum est, ut iam sub optimo principe Traiano languesceret hominum illius aetatis vigor, evanescerent publicae vitae et municipalis honoris ille- cebrae, quibus perditam libertatem, perditam veterem patriam compensare studuerant provincialibus Caesar et Augustus, ut iam tum manifesto deciives essent imperii Romani provinciae. Putaveris fortasse provincias populi Romani sive senatus, quo- niam inermes erant neque exercitus sustinebant, minus gravi onere esse oneratos: at ieviorem fuisse administrationem Caesa- ris et disertis docemur exemplis provinciarum Acbaiae Macedo- niaeque et Bithyniae^^), et ex ipsa rei natura apparet: primum enim annuorum magistratuum imperium gravius utique erat quam legatorum Augusti, qui per plures annos provincias rege- bant, deinde si qua provincia inermis ab annona exercitui per- petuo praestanda libera erat, haud dubie maiore onerabatur tributo soli, denique ipse ille duplex quaestoris et procuratorum magistratus in provinciis senatoriis onera augebat. Revera autem mutationem iilam status municipiorum totum invasisse imperium videmus ex iis quae iam sequuntur, ex ratione scilicet curae oppidorum, quae certo instituto expressam repraesentat Ulam 35) Hoc intercessisse probari mihi videtur loco Ammiani Marcel- lini 16, 5: (lulianus) primitus partes eas (sc. Galliam) ingressits pro ca- pitibus singulis, tributi nomine vicenos quinos aureos reperit flagitari: disce- dens vero septenos iantum^ munera universa complentes. 36) Tac. annal. 1, 76: Achaiam ac Macedoniam onera deprecanies levari in praesens proconsulari imperio tradique Caesari placuit. Eandem caussam constat fuisse receptae a Traiano in suam administratiouem provinciae Bithyniae ; de oppidorum Bithyniae sub proconsulibus statn cfr. Plin. epist. 10, 20: rationes inprimis tibi rerum puBlicarum excutien- dae sunt; nam esse eas vexatas satis constat. 252 PARS II. CAPVT III. imperii Romani, quale inde ab aetate Traiani esse coepit, ima- ginem. C. De cura oppidoram. Qui nostrorum institutorum rationem confert, miretur haud dubie, quod municipale ius, quale a primis imperatoribus or- dinatum est, largissimam hominibus municipalibus concesserit libertatem suas res administrandi. Liberam fuisse vidimus ele- ctionem magistratuum nec nisi legitimis quibusdam condicioni- bus adstrictam aequis atque utilibus, liberam rei communis ad- ministrationem , liberam et satis largam illam , quae municipalibus magistratibus concessa erat, iurisdictionem ; neque publicorum in provincia magistratuum intererat, sua negotia augere immi- scendo se municipiorum rebus internis. Ex una tantum condi- cione pendebat haec libertas, ut saivi essent reditus publici, salva commoda imperii. At haec condicio, quae ipsa rerum natura videtur flagitari, ubi primum coeperunt imperatores me- tuere, ne neglegeretur etcavere, ut tuta esset, eflFecit, ut paul* iatim omnis ilia everteretur prioris temporis libertas. Primus autem intentiorem singulorum oppidorum curam custodiamque publice instituisse et pailim praesidibus partim propriis novis magistratibus mandasse videtur Traianus, sive quod revera eius aetate minus rite satisfieri coepit illi condicioni, sive quod noa satis esse videbatur imperatori, ipsos tantum cuiusque anni re- ditus accipi neque respici, num municipiorum status is esset, unde tuta in futurum quoque foret respublica. Et rectorum provinciarum in hac re officia perspicias ex iis, quae deiBithy- niae civitatibus Plinius iniungit Traiano^'), unde simul apparet et ante Traianum interiorem civitatum provincialium administra- tionem parum curasse proconsules et primum Traianum diligen- tiorem harum rerum curam praesidibus praescripsisse. Atque eodem modo postea Ulpianus proconsuli iniungit, si in quam civitatem pervenerit, aedes sacras et opera publica circumeat inspiciendi gratia an sarta tecta sint vel an indigeant aliqua re- fectione, et si qua coepta sint, curet ut consummentur, prout vires eius reipublicae permittant, curatores deinde operum dili- 37] Plin. epist. lib. 10 passim. PARS IL CAPVT Hl. 253 gentes solenniter praeponat, ministeria quoque militaria si opus fuerit ad curalores adiuvaados del. ^®) At multo maioris momenti erat, quod sub eodem Traiano, ut videtur, proprii curatores. rebus pubKcis coeperunt institui, qui administrationis curam susciperent. ^^) Hos curatores, qui probe distinguendi sunt a curatoribus municipalibus ludorum, pecuniae publicae operumque publicorum constat esse nomina- tos ab ipso imperatore in utroque provinciarum genere , ut sive singularum sive plurium urbium singuli curam susciperent, eius- que curam maximam partem fuisse rationes pecuniae communis civitatum exigendas, formam censualem custodiendam , denique cum prope nulla rei municipalis pars aliena esset a pecuniae rationibus, generalem custodiam status reipublicae, quae eo pro- cessit, ut Boviilis anno p. Ch. 157 videamus ne comitia quidem ma- gistraiuum creandorum caussa haberi nisi consentiente curatore. Ceterum curatores non opus erat domicilium haberent in iis civi- tatibus, quarum curam susceperant ideoque non solum plurium oppidorum eodem tempore erant curatores, sed quo quis tempore curator erat, eodem publicum Romae magistratum poterat ge- rere. Nominabantur autem rarissime quidem ex ipsis munici- pibus, raro ex rounicipibus vicinae civitatis, plerumque sive ex equitibus Romanis sive ex magistratibus publicis et quaestoriis et, id quod frequentius invenitur, ex praetoriis, quin etiam ex consularibus, atque nominabantur et in breve certum tem- pus et in complures annos.^^) Unde nemo non videt curatores contrarias partes agere patronorum. Patronus caussam municipii agit apud imperato- rem, curator caussam imperatoris et imperii in municipio; uter- que solet eligi ex summis imperii ordinibus, uterque vacuum quendam in administratione imperii locum extraordinario mu- nere explet: patroni senatorii ab omnibus imperii oppidis suf- 38) L. 7 Dig. de off. procons. (1, 16). 39) De curatoribus rernm publicarum conferendns est Henzen, Ann. deir Inst. archeol. 1851. p. 5 sqq. 40) Capitol. vit. M. Aurel. c. 11: Curatores multis civitatibuSy quo latius senatorias tenderet dignitaies , e senatu dedit. Videmus autem ex inscriptionibus, et iam ante M. Aurelium viros senatorios et post eum equites Romanos curatores fuisse. 254 PARS IL CAPVT Ifl. fragiis municipum electi constituunt unius corporis quandam imaginem, per qnod singulae imperii partes coram imperatore suam voluntatem possint exprimere, suam caussam agere; cu- ratores singulis oppidis impositi per Italiam et provincias in auxiiium administrationis publicae sunt instituti, cui intentius agendae terni quaternive cuiusque provinciae magistratus nullo modo poterant sufficere. At cum neutrum eorum institutorum legitimo continuoque imperii ordini ut necessaria pars adaptare- tur, neutrum consilio, cui debebat inservire, suffecit; nam ne- que patroni neque curatores impediverunt eam, quae tertio saeculo per omne imperium grassabatur, ruinam civitatum et provinciarum. Ex provincia Narbonensi ad Ulustrandum curatorum insti- tutum tria tantum habeo quae afferam exempla. £x quibus primo loco et temporis et claritudinis ratione ponendus est L. Burbuieius L. f. Quirina Optatus Ligarianus (n. 675) > quem Bart. Borghesi^^) probavit praetura functum esse anno p. Ch. 117» ex praetura autem sive anno IIS curatorem fuisse viarum eodemque tempore curatorem rerum pubUcarum Narbonis Mar- tii, Anconae, Tarracinae. Quem sequitur M. Pontius M. f. Pu- pinia Laelianus Larcius Sabinus (n. 664)» curator civitatis Arau- siensis, qui cum consul esset anno p. Ch. 163» curatoris autem munere item ex praetura fungeretur, primis Antonini Pii annis curam illam videtur suscepisse, cui officio eo magis erat ido- neus, quod antea quaesturam gesserat provinciae Narbonensis. Claudit agmen curator civitatis Aveniensis et ipse vir praetorius» sed nominis et temporis incerti (n. 363). Recedunt igitur in nostra provincia curatores prope usque ad ipsius Traiani aeta- tem, atque viri senatorii hic quoque id munus gesserunt ante M. Aurelium. . D. De sacris provincialibus. Huc primum pertinet quaedam sacrorum cura a proconsule agenda; cuius partes videmus esse vota a proconsule cum pro- 41) Borghesi omninm magistratuum a Burbuleio gestomm ordinem insigni modo iUustravit Ubello iUo: Memoria sopra un' iscrizione del console L. Burbuleio. Napoli 1837. PARS IL CAPVT III. 255 ▼incialibus die imperii natali aliisque diebus solennibus pro in- eolumitate principis et suscipienda et solvenda, iusiurandum, quod imperatori provinciales praestabant, accipiendum*^), feriae secundum mores provincialium et consuetudinem, quae retro obtinuit, dandae, aedium sacrarum status inspiciendus. ^^) — At maioris momenti erat ea sacrorum provinciaiium pars, quae per legitimum provinciae concilium fiebat praeeunte non proconsule sed sacerdote provinciae. Invenimus in lapidibus nostris flami- nes commemorari provinciae Narbonensis, variorum oppidorum municipes, Q. Trebellium Q. f. Tolosanum (n. 267), Sex. At- tium Sex. f. (Cr)eticum Vienuensem (n. 501), Q. Solonium Q. fil. Severinum (n. 106) et L. Sammium P. fil. Eutycianum (n. 107) Nemausenses, ex quibus prior, cum Illlvir ab aerario fuerit, non ultra medium primum p. Cb. saeculum recedit, alter cum archiereus sit synodi Hadrianeae, ad buius imperatoris tempus pertinet; quibus, si confers, Q. Trebellium illum vocari flami- nem primum provinciae Narbonensis, adicias C. Batonium (n. 7), qui pro salute imperatorum Septimii Severi et Caracallae anno p. Ch. 199 taurobolium provinciae Narbonensis faciens dicitur flamen primus Augusti vel Augustorum ; neque minus coniectura adicimus Sex. Fadium Papiria Secundum Narbonensem (n. 18), cuius titulus pertinet ad annum p. Cb. 149, C. lunium Priscum, duumvirum iuridicundo Arelatensem (n. 325), minium anum Nemausensem (n. 108). Qui omnes excepto C. Batonio, de cuius dignitale tacet lapis, aut summos in patria sua honores municipales ante boc flaminium gesserunt aut ho- mines sunt, qui supra municipalis dignitatis gradum elati ad equitum equo publico ordinem vel usque ad consulatum perve- nerunt. lam vero si conferimus inscriptiones sacerdotum pro- vinciarum vicinarum Galliae uUerioris ^^) Hispaniaeque citerio- ris^^), videmus legatos singularum civitatum certis temporibus e Galliae ulterioris tribus provinciis Lugudunum ad aram Romae 42) Plin. ep. 10, 45. 49. 100. 102. 43) L. 7 pr. §. 1 Dig. de off. procon». (1, 16). 44) Boissieu, Insoriptions de Lyon p. 84 sqq. 45) Henzen, ind. ad Orell. p. 48. Hiibner, Ber. der Akad. der Wissensch. in Berlin 1860, p. 238 sq. 256 PARS 11. CAPVT III. et Divi Augusti, quae erat ad confluentes Araris et Rhodani^^), ex Hispania citeriore Tarraconem *^) convenisse ad templum Augusti ibique habito concilio nominasse unum, qui dicebatur flamen provinciae sive, quod superior erat omnibus reliquis fla- minibus, flamen primus provinciae; indeque eodem modo cen- semus convenisse legatos provinciae Narbonensis certis temporibus Narbonem Martium, ubt, idque haud diibie item ad aedem Au- gusti, G. fiatonium videmus rem sacram facere pro provincia, et ibi quoque concilium habuisse et flaminem nominasse, quae nominatio, si conferre licet instituta provinciarum orientis, ita solebat fieri, ut qui nominatus erat, confirmari deberet con- sensu proconsulis. ^^) Deinde cum flamines Hispaniei dicantur esse Divorum et Augustorum sacerdotes, cum ubique id con- cilium haberetur ad templa Augusti, cum C. fiatonium videamus dici primum flaminem Augustorum et pro imperatorum salute tauroboiiam facere, concludimus, sicut singulorum oppidorum flamines, ita hoc quoque flaminium provinciale institutum esse ad solum cultum domus Augustae Divorumque eoque modo sic- ut singula oppida, ita totam provinciam soUenni modo adstrictam esse venerationi et ipsius imperatoris et totius domus impera- toriae. Quoties convenerint ilia concilia, de provinciis occiden- talibus non est traditum, sed licet fortasse ad eas adhibere exemplum conciliorum orientis, quae conveniebant quinto quo- que anno; unde concludi potest^^), flamines quoque illos fuisse in quinquennium creatos; at etiam post gestum flaminium digni- tatem inde evenisse pei-petuam videmus ex Q. Trebellii Rufi titulo (n. 267), ubi is honor ima cum consulari dignitate omni- bus reliquis honoribus praeponitur. At his conciliis nonne aliae quoque res permittebantur 46) Boissien loc. cit. 47) Cfr. Tac. ann. 1, 78: iemplum ut in colonia Tarraconensi struere' tur Augusto peientihus Hispanis permissum datumqile in omnes provincias exemphtm, Spart. vit. Hadr. c. 12 : post haec Hispanias petiit ei Tarra- cone hiemavit: ubi sumtu suoaedem Augusti restiiuil, omnibus Hispanis Tar- raconem in conventum vocatiSy delectumgue ioculariter — detrectantibus lialicis vehementissime , ceteris prudenter ei cauie consuluit. 48) Cfr. Marqnardt, Handb. der roem. Alterth. 3, 1, 271 n. 1877. 49) Marquardt ibid. p. 268 n. 1851. PARS II. CAPVT III. 257 quam sacra pro imperatore facienda? Ex aliarum provinciarum exemplo scimus^ iuuctos esse rei sacrae ludos solemnes decre- tasque ab his legatis statuas provinciae nomine yiris insignibus ponendas^^); at, id quod maioris momenti videtur esse, scimus etiam, ab iisdem conciliis decreta facta esse de laudatione et accusatione proconsulum. ^^) Cui iuri laudandorum aut accu- sandorum magistratuum si confers conventum illum ab Hadriano Tarracone habitum^^), ubi de delectu cum legati^ provinciarum actum est, et, ut usque ad Augustum recedamus, conventum ab hoc imperatore ex omnibus Galliis Narbonem census agendi caussa convocatum^^), putaveris ne Romano quidem imperio de- fuisse institutum conciliorum provincialium compositorum ex viris a provinciae miinicipiis delegatis, quorum fuerit deliberare et decernere de publica provinciae administratione ^ enuntiare provincialium desideria, moderari quodammodo publicorum, ma- gistratuum imperio. Attamen hoc modo qui iudicat, vereor ne longius a v^o aberraverit: nam primum quidem distinguenda sunt concilia ordinaria quinquennalia a conventibus illis extra- ordinariis ab Augusto et Hadriano semel habitis. Quos Augu- stus et Hadrianus convocarunt principes Galliarum et Hispania- rum, eorum nullo modo fuit, decreta facere ullius generis, sed partim et ipsi ad honorandos venerandosque imperatores hac occasione sunt adacti, partim ad ordinandum in longa temporis spatia censum delectumque ita adhibiti, ut instrumenta essent publicae administrationis; de quibus rebus dum agebant cum imperatoribus, fieri quidem non potuit, quin suae quisque gen- tis condicionem exponens ab oneribus nimis gravibus suos stu- deret defendere, sed de decretis ab his conventibus factis nihil audimus neque ratio conveniendi ea erat, unde ius nasci posset decernendi. Contra concilia illa quinquennalia decernebant 50) Cfr. eas, quas Boissieu 1. c. inscriptiones affert statuarum, quae a concilio trium Galliarnm erant positae. 51) Marquardt 1. c. 3, 1, 273 — 275; i^iprimis autem cfr. «eleberri- mam inscriptionemToriniensem editam et explicatam a Mommseno in Bericht. der saechs. Gesellsch. der Wissensch. 1852, p. 236 sqq. et a Reniero in Mem. des antiq. de France t. 22 (1855) p. 38—59. 52) Cfr. supra not. 47. 53) Cfr. supra p. 96. Herzog*, Galliae ^arb. hisU I « 258 PARS n. CAPVT 01. quidem, neque vero de censu delectuque neque de uUo speciali negotio publico, sed de rebus sacris, de ludis, de statuis, at- que generaliter de laudibus aut accusatione proconsulum. Quod laudandi aut accusandi ius neque publicum negotium fuisse ne- gaverim neque dixerim, hoc ius omnino nullum fuisse, quod, ut ex monumento illo Toriniensi videmus^^), facile laudationem acquirere, accusationem impedire poterant proconsules : namque impedito usu ipsum ius hon tollitur. Verum concessum erat illud ius et appendicis ratione ad principalem caussam temere accedentis et servandi ordinis caussa, quia commodius videbatur» ubi primum omnino liceret provinciis, accusare apud impera- tQrem et senatum publicos magistratus, id legitimo alicui insti- tuto iungere quam permittere provincialibus fuse et turbulenter decernentibus. Constituere vero haec concilia provincialia ra- tione corporis legitimi, quod certis temporibus convocatum sive decernendo sive tantum suadendo et preces enuntiando particeps esset consiliorum publicae administrationis, tam alienum erat ab institutis Romanis, ut nulli imperatorum unquam in mentem id venii*et. ^^) 64) Marm. Toriniens. inscript. lat^ris dextri vv. 14 — 26 (cfr. not. 51): Cum A, Paulino, decessori meQy in concilio GaUiarum insiinctu quorun- dam , qui ab eo propter merita sua laesi videbantur, quasi ex consensu pro- vinciae accusationem instituere temptarent, Solemnis iste meus proposito eorum restilit, provocatione scilicet interposita, qttod petria eiuSy eum inter ceteros legatum suum creasset, nikH de accusatione mandasseni (sie) , imtno contra laudassent, Qua ratione effectum esty ut omnes 'ab accusatione de- sisterent, 55) In hac de conciliis provincialibus dissertatione consulto omi- simas et quae alia de conciliis provinciarum post Constantinum ha- bitis scimus et epistulam Honorii et Theodosii Augustorum anno 418 ad Agricolam praefectum Galliarum datam de conciliis septem pro- vinciarum singulis annis ab Idibus Augustis ad Idus Septembres in metropolitana urbe Arelatensi habendis (Dom. Bouquet, Rer. Gall. script. I. p. 766 sq.). Non nego haec posteriora concilia similia fuisse prioribus ; immo quamvis liberalem erga provinciales animum prae se ferat illa Augustorum epistula, dubito, num revera ius conciliorom posterioris aevi aliud fu^rit quam ius accusandorum magistratuum publicorum: sublatae haud dubie sunt paganae in honorem Augusto- rum caerimoniae, quamquam alias non nimis anxios se praebebant im- PARS II. CAPVT Iir. 259 Attamen ut hoc loco, expositis singulis institutis de tota re provinciaii possimus indicare, ad hanc potissimum de couci- liis quaestionem oportet animum intendamus. Celebravimus supra lulii Caesaris consilia ab Augusto stabilita et confirmata, provincias ad Italicum modum constituendi, beneficia civilis Ita- licorum vitae per omnem orbem propagandi et per civilia insti- tuta populorum ulterius progressorum humanitatem cum barba- ris gentibus communicandi, rationem denique habendi non tan- tum securitatis imperii et facilioris administrationis , sed etiam ipsorum provincialium ; exposuimus, quae virtus in municipali- bus potissimum fuerit institutis, quam celeriter per ea ad finem perducta sint primorum imperatorum illa consilia/ vidimus, quo modo hac via duorum saeculorum spatio totus orbis Romanus compositus ex nationibus quam maxime inter se diversis eo pervenerit, ut unum corpus efOceret civium Romanorum iisdem legibus^ moribus, eadem lingua coniunctorum. At vidimus etiam, eandem illam administrationem, quae tam salutarem exercebat effectum, adeo gravem evenisse provinciis, ut ipsa illa instituta municipalia, in quibus posita erat provinciarum prosperitas eodem tempore, quo ad propositum finem perduxe- rant, iam coepissent in peius verti ac destrui et postremo quasi sedes essent omnium malorum. Quod quomodo factum est? Quomodo evenit, ut non solum Graecam orbis Romani partem pridem emortuam, sed ipsius occidentis nationes per lulii Cae- saris instituta tamquam renatas iam secundo p. Ch. saeculo vires coepissent deflcere? Evenit id, quia hae vires parum exercitae sunt, quia defuit institutum medium inter imperium et singula oppida, quod totam repraesentans provinciam aliquo modo par- peratores Christiani de accipiendis honoribus divinis vel paganis; at quae accesserunt negotia, non iuris sed officii caussa videntur esse imposita. Nempe cum destructa prorsus re municipali singula oppida iam non sufficientia essent administrationis publicae instrumenta, hoc instrumenti officium transiit ad concilia provincialia , quae inde ne- cessario maioris momenti quam antea coeperunt esse. At ob id ipsum cave, posteriora concilia confundas cum prioribus, ne ex illorum ra- tione concludas, sub prioribus quoque imperatoribus insiguiprem inter administrationis publicae instituta locum obtinuisse concilia provin- cialia. 17* 260 PARS II. CAPVT ffl. ticipem eam redderet admiDistrationis publicae. Perpessae sunt nationes imperii Romani, non quasi suum expertae, salutarem illum legum Romanarum effectum, subierunt novi imperii be- neficia non minus quam incommoda quasi extrinsecus imposita neque unquam desierunt publicam administrationem Romanam sentire tamquam onus devictis iniunctum. Non dixerim invitam Narbonensem passam esse instituta a lulio Caesare liberaliter et large donata, neque negaverim, leges municipales, quae primo p. Ch. saeculo valebant, non satis amplam libertatem dedisse provincialibus proxima sua administrandi; neque a publica im- peratorum administratione omnis aberat aequitatis studium et cura ipsarum provinciarum caussa suscepta, atque et patrono- rum illud institutum et venia ilia data accusandi proconsules probat, interfuisse eorum, penes quos summum erat arbitrium, tueri subiectos ab administrantium iniuriis. At aliud est, publica instituta imposita non invitum recipere, aliud sponte capessere et libere colere et exercere; at proxima illa limitibus nimis angustis comprehensa erant, quam quae altiorem animis spiri- tum possent indere; at demptum patriae et liberipopuli nomen non compensavit mera aequitas eaque temere exercita et ut ab initio parum certo stabiiita, ita posteriore tempore prorsus sub- lata. Dixerunt, Romam iam evenisse communem omnium pa- triam, at revera non erat nisi eorum, qui ex municipali con- dicione in summos ordines transierant indeque imperandi erant participes, atque exempto insignissimo quoque ex condicione et municipali et provinciali reliquis eo magis restitit sola condicio parendi. Quae cum ita essent, nihil iam erat, quod impediret, quominus increscente administrationis publicae mole, qu«e na- tura sua ferebatur ad absumendam libertatem municipiorum, omnis rei municipalis apparatus merum instrumentum eveniret imperii. Potuisset id impediri, si provincialibus ultra munici- pale ius instituta concessa essent provincialia liberiora et per ea certa quaedam quamvis restricta in totius imperii administra- tione pars: verum ut omui tempore talia instituta difQcil- lima in magnis imperiis sunt effectu, ita in antiquorum po- pulorum institutis omnino locus non erat eiusmodi publicae potestatis partitioni. Dixeris satis novam fuisse et inauditam illam imperii Romani formam, qua totus comprehensus est or- PARS II. CAPVT III. 261 bis, ut iure flagitarentur nova instituta. At ubi duo tantum bucusque cognita erant genera nationum aut senescentium inter luxuriem et vitae delicatae satietatem aut prope intactarum altiore vitae cultu, duo tantum civitatum genera aut victricium aut devictarum, aut imperantium aut parentium, ubi instituta publica nonnisi aut singulis adstricta erant urbibus aut a civita- tibus exercita barbaris fuse per vicos pagosque habitantibus, ubi vel inter populos iongissimum vitae publicae usum expertos regni et libertatis nomina ita inter se iudicabantur differre, ut couciliari nuUo modo possent, quomodo inde unus novus popu- lus potuit renasci novo et feliciori aevo inducendo aptus, quo- modo imperium in partes dividi inter se aequales et propriis viribus et consiliis nitentes, quae inveniri ratio institutorum to- tius imperii regimen et singularum partium libertatem rite inter se exaequantium, qui locus omnino erat regno libertate et ci- vium singulorum et provinciarum temperato. Denique quomodo tulisset unitas imperii partium liberam voluntatem, et nisi unum erat imperium, quomodo partes recens adiectae ad cultiorum nationum instituta poterant evebi? Qui rerum status singulorum hominum ingenio non potiiit mutari ideoque frustra in Caesaris Augustive consiliis tale quid- quam quaesiveris. Quid quod demptis quibusdam privilegiis, quae paullatim sunt sublata, ipsa Italia vel post Caesarem quid erat nisi nomen inane, quod institutum legitimum iunxit inter se oppida Italica civitate Romana,.Iingua, moribus prorsus inter se aequalia? At quod ex illo imperii statu nasci potuit consi- lium, ex omnibus orbis tum cogniti partibus unum constituendi regnum, quod totius aevi antiqui cultum et humanitatem quasi una imagine exprimeret et posteris traderet, id natum est in ingenio lulii Caesaris, atque ad excolendum ac perficiendum hoc consilium successores eius sive volentes et scientes sive nescii et inviti suam quisque partem contulerunt et deterrimus quis- que non minime huic operi inservivit. Haec sola quidem sed vera et magna gloria est aetatis imperatoriae et administrationis ab imperio victis impositae, et qui depressus Tacitea illorum tempornm accusatione tristi et lugubri imagini saevientium ty- rannorum, ruentis in servitium nobilitatis, corruptae plebis ur- banae laetius aliquod opponere desiders|t spectaculum, exeat ex 262 PARS II. CAPVT III. urbe et confugiat in provincias occidentales yisurus ibi non tam fastidiosum monumentorum tlieatraiium splendorem quam mo- destiora lapidum inscriptorum monumenta, et collecturus inde, quae sub moribundi aevi superficie adhuc viguerint vires fructus proferentes non perituros. n. APPEKDIX EPIGMPHICA AD PROVINCIAE NARBONENSIS DESCRIPTIONEM PERTINENS. In conficienda hac coUectione epigraphica quae se- quenda esset ratio, simpliciter praescribi nobis videbatur consilio; cui debet inservire: quae enim praecedit historica de provincia Narbonensi dissertatio, cum magna ex parte nitatur documentis epigraphicis, neque vero ulla extet syl- loge omnium huius provinciae inscriptionum, ad quam re- mittantur, qui legunt, necesse erat, qnaecunque pro do- cumentis adhibitae sunt inscriptioneS; in unum libellum coactae historicae expositioni subiungerentur. Et recipienda quidem erant hac coUectione et omnid et sola ea^ quae aliquo modo pro historicis documentis possent esse, unde consequitur; hanc syllogen , ad numerum inscriptionum quod attinet^ ex una parte angustiorem sequi rationem quam corpora mere epigraphica ad unam aliquam regionem per- tinentia, ex altera parte latiorem. Namque ut reiciendae erant, quaecunque mera nomina continent insoriptiones vul- gares, ita recipiendae non solum, quae intra provinciae fines repertae sunt^ sed etiam quae ad Narbonensis historiam institutaque pertinenlies aliunde poterant repeti. Documenta autem historica non ii tantum tituli sunt, qui memorabilio- res res gestas, homines insigniores, aliquam rei municipa- Ks partem commemorant, sed etiam ii, qui tribum indi- cant, cui quis adscriptus est, sive qui nomina continent Gallica, deos commemorant Gallicos memorabiliores etc. Deinde cum longe maxima harum inscriptionum pars plus semel quidem publici iuris esset facta, sed ita,^ ut leges criticae parum diligenter solerent observari, ad unamquam- que inscriptionem crisis epigraphica debuit adhiberi. lam .vero prima criticae artis lex est, ut quantum fieri potest, ad ultimos qilasi fontes recedatur; quam ob rem cum oc- casio nobis esset ex Italia revertentibus anno 1861 Galliam IV meridioiialem visendi et duos saltem menses Maiom et lunium quamquam ne hos quidem integros his studiis ibi vacandi^ oppida veteris Narbonensis peragrantes y quas iam ex libris coUegeramus inscriptiones cum ipsis monumentis contuli- mus; quae autem incbgnita erant, quam diligentissime de- scripsimus. In hoc opere maxime eo adiuti sumus, quod in maioribus eius regionis oppidis fere omnibus musea iam instituta sunt, quo congeruntur, quaecunque loco moveri possunt monumenta antiquitatis, quod institutum^ modo ac- curate notetur; unde quidque provenerit^ quam commodnm sit colligentibus; nemo non intellegit. Nihilo tamen minus fieri potuissC; ut fugerent nos monumenta historica quae fuissent recipienda; non negaverim, sed excusabit eiusmodi neglegentiam breve temporis spatium in singulis oppidis nobis concessum. Collectis autem tam ex libris quam ex monumentis hoc modo titulis quaerebatuT; quomodo essent edendi; utrum^ sicUt moris est in magnis inscriptionum corporibus, litteris quadratis^ servata versuum, quae in ipsis monumentis est dispositionC; proposita quadam ipsius monumenti imagine, an simpliciore rationc; relicta, ut ita dicam; forma monumenti. Et illa quidem forma ut indi- candis lacuniS; exprimendis et diiudicandis supplementis, demonstrandae denique omni criticae rationi cgmmodissima est; ita typis ei reddendae magnae obstant difficultates ; praeterea ad eos tantum titulos rite potest adhiberi; qui revera ex ipsis monumentis descripti nec per multorum ma- nus traditi ex libris sunt desumpti. Quibus caussis cunx accedat; quod corpus inscriptionum Latinarum Berolinense destinatum colligendis omnibus universi orbis Komani in- scriptionibus suo tempore syllogen comprehendet Gallica- rum quoque inscriptionum plenissimam et omnibus illis cri- ticae artis auxiliis et omamentis instructam, ad quam qui- cunque ad usus criticos et ratione artis merae epigraphi- cae huius provinciae inscriptiones cognituri sunt, utique debebunt recurrere, abiecimus consilium edendi hos titulos nostros ad rationem corporum epigraphicorum et modestio- rem formam adoptantes id potius nobis proposuimus, ut sicut scriptores veteres ex codicibus manuscriptis desumpti litterarum formis non antiquis sed hodiemis eduntuT; ita tituli quoque nostri vulgari librorum nostrorum scriptura sive litteris minoribus redderentur; eademque ratione, quem- admodum quae in codicibus inveniuntur scripturae com- pendia; litterarum nexus; notae singulares in nostris scri- ptorum editionibus non redduntur; ita ne nos quidem has scripturae minutias observavimus, singula vocabula omni- bus litteris perscripsimus, litterarum nexus dissolvimus, pro notis ipsa verba posuimus, versibus usi sumus conti- nuis; lacunaS; quantum potuimus, explevimus; ita tamen, ut indicata versuum distributione, indicatis per scripturae va- rietatem lacunarum supplementis et compendiorum nota- rumque solutionc; servata longa I littera, appositis apicibus unicuique liceret, exceptis litterarum nexibus et iis, quibus singula vocabula in monumentis separari solent, punctis ad archetypon vel ipsius monumenti vel libri, qui suppeditavit, unamquamque restituere inscriptionem et, si quid minus bene suppletum correctumve iudicat, suo ingenio melius supplere et corrigere. Praeterea singulos titulos praecedit indicatio loci, ubi sit repertus ubive nunc conservetur, se- quitur brevis adnotatio tam critica quam commentans et breviter explicans ea, quae non in priore huius libri parte suam habent explicationem. Qua ratione artis epigraphi- cae leges conciliasse nobis videmur cum conmaodo eorum, qui hoc libro sunt usuri. — Spurias inscriptiones, quae in hac quoque provincia, quamquam non frequentiores, extant et Marii luliique Caesaris praesertim nomina tendunt illu- strare, omisimus, hanc critici officii partem a nostro con- siiio alienam iudicantes. Ordinem generalem, ut natura fert, secuti geographi- cum oppida eodem modo disposuimus atque in principalis libri descriptione territoriorum (I. p. 122 sqq.), adiunctis cuique oppido titulis locorum contributorum. Oppidorum inspriptiones sequuntur lapides miliarii per vias ordinati et catalogus magistratuum publicorum, qui post Augustum in provincia fuerunt. In singulis deinde oppidis is inscriptio- num est ordo, ut praepositos reliquis imperatores sequantur magistratus publici, universi corporis municipalis nomen, VI ordo decurionum; magistratus municipales, apparitoreB et servi municipiorum, procedant deinde varii miUtum ordines, municipes simpliciter tribum profitentes, incolae ingenui^ claudant agmen seviri AugustaleS; collegia tenuiorum; opi- fices coUegiis non adscripti; si quae praeterea sunt nota- bilia varia; extremo loco ea invenias posita. Quo ordine constanter observato facilius unumquodque invenietur. De locis, quibus in quoque oppido monumentorum col- lectiones hodie asservantur; ad singula oppida disseruimus ; de libris vero, qui maiorem titulorum numerum nobis sup- peditarunt quique in notis per compendia plerumque citati sunt, hoc loco generalia quaedam videntur praemittenda : Primi titulos in provincia Narbonensi; quod equidem sciam^ collegerunt duo Itali, Frater lucundus ille Ve- ronensis et Gabriel Simeoni Florentinus, ex quibus prior in syllogen inscriptionum manuscriptam; quam compo- suit sub finem saeculi decimi quinti et cuius duo extant exemplaria; in bibliotheca Veronensi alterum; alterum in Florentina Magliabecchiana; paucissima quaedam ex hac quoque provincia recepit (cfr. titulos nostros nn. 116. 294), alter vero proprium librum confecit inscriptum: Inscripiions dupays de Provence, Lyon 1558. 4. Quem ego non vidi, at qui posteriore aetate de provinciae antiquitatibus egerunt plures Simeonium excripserunt. Quos Italos in ipsa pro- vincia primus secutus est Lantelme de Romieu Are- latensis, cuius in bibliotheca Arelatensi est liber manu- scriptus et inscriptus: Histoire des aniiquiies d^Arles avec plusieurs ecriis ei eptiaphes aniiques trouves la - mesmes et en auires iieues, 1574; cuius codieis, scripti non ipsius Romievi manu sed a Laurentio quodam Bonnemant anno 1776, aliud extat exemplar in bibliotheca Lugudunensi Ba- tavorum. Eidem fere tempori attribuendus videtur Rai- mond de Solier sive Solery, qui nescio quo anno librum confecit ita inscriptum: Rerum aniiquarum et nobiliO' rum provinciae liber secundus, in quo de aniiquo statu aut re- publica Massiliensium agitur; cuius Ubri in bibliotheca urbis Aix duo vidi exemplaria, unum ipsius Solieri manu scriptum, sed mutilum (manuscr. bibl. Aq. n. 797), alterum integrum, VII descriptum a Marchione de M6janes (n. 838). Cetenim neque Eomieu neque Solier ipsa monumenta viderunt, sed satis habuerunt^ Simeonium excripsisse, — Qui iibri omnes neque fide excellunt in reddendis veris titulis neque a falsis abstinuerunt nec magnam suppeditant inscriptioniim copiam. Verum ex quo Scaliger in usum corporis Gru- teriani per omnem Galliam meridionalem titulos sive pro- prio labore conquirendos suscepit sive per alios curavit colligendos; ex eo tempore perpetua monumentorum hu- ius regionis inscriptorum cura incepit agi, atque etsi Sca- ligeriani apud Gruterum tituli saepe minus diligenter ex- cripti sunt; tamen satis magni aestimandum est^ quod hoc modo indigenarum oculi ad patriae suae antiquitatis thesauros sunt conversi. Eodem fere tempore qui Idnera- rium Galliae Narhonensis anno 1606 scripsit PontanuS; et ipse quosdam titulos per iter faciendum obvios colle- git. Per idem deinde saeculum decimum septimum inter eos quidem, qui generales collectiones ediderunt, solus no- minari potest lac. Spon Lugudunensis, qui ut ex omni orbe titulos congessit antiquos^ ne patriam quidem suam neglexit indeque quaedam recepit in libris Recherches d'an- tiquiies. Lyon 1683 et Miscellanea eruditae antiquiiatis, Lugud, J685 (= Graev. thes. antiq. Rom. nov. supplem. vol. IV. p. 633—1399). Neque vero omittendi sunt, quamquam inscriptiones non ediderunt, duo viri inter litteratos suae aetatis homines celeberrimi Peiresc Aquensis (1580—1657) et Gassendi Diniensis (1592 — 1655); qui de conservan- dis et conquirendis monumentis non mediocriter merue- runt. Quam monumentorum conservandorum curam inter indigenas excitatam cum saeculo decimo octavo quam intentissime continuarent loann. Franc. S^guier Ne- mausensis (1703 — 1784) et Bimard de la Bastie (1703 — 1742); dominus loci Mont Saleon (antiqui Montis Se- leuci); Itali illi; qui per idem tempiis coUigendis inscriptio- nibus Romanis vacabant, Scipio Maffei et Muratori nacti sunt, qui amplam titulorum copiam ex Narbonensi possent suppeditare. Et Maffei quidem, quas anno 1734 Veronae edidit Galliae aniiquitates selecias ipse collegit co- VIII mite usus SeguierO; Muratorio autem, cuius corpus editum est a. 1739^ Bimard uon soium titulos misit per Qalliam a se coUectos^ sed in prolegomenis quoque operi Muratoriano praemissis de patriae suae monumentis egit. Quorum vi- rorum opera quae in lucem edita sunt monumenta Narbo- nensia et supplenda et corrigenda suscepit Milliu; insi- gnissimus archaeologus Parisiensis^ qui initio huius saeculi meridionalem Qalliam peragrans^ quos in quoque oppido vidit titulos sive novos sive ab aliis male descriptos, colle- git et edidit in libro utilissimo: Voyage dans les departe- menis du Midi de la France, Paris 1804 — 1811; supplendo autem Millino ex parte operam dedit Prosper M6rim6e in libro, qui inscriptus est: Notes dun voyage dans le Midi de la France, 1835, Praeterea et quae augendis per univer- sam Francogailiam antiquitatum studiis destinatae sunt ephemerides Memoires de la socieie des antiquaires de 'la France 1817 sqq. et JRevue archeologique 1844 sqq,, novos, qui ubique inveniuntur, titulos solent edere, et quae in meridio- nalibus oppidis Aquis; Nemausi; Narbone, Tolosae florent academiae et societates archaeologicae, ad conservanda et edenda antiquitatis monumenta perpetuam adhibent curam. Quos hucusque recensuimus libros generales, iis sub- iungimus hos, qui vel maiorem aliquam provinciae Narbo- nensis partem vel singula oppida describentes monumenta epigraphica suppeditant. Partes provinciae maiores tractant: Catel, Histoire du Languedoc. Toulouse 1633. Olaude Vic et Joseph Vaisette, Histoire g^ndrale du Languedoc. Paris 1730. nouv. e'dit. par Alex. Dum^ge. Toulouse 1840. Bouche, Chorographie et histoire de la Provence. Aix 1664. Papon, Histoire de Provence. Paris 1777 — 84. Statistique du departement des Bouches-du-Rhone. 1824. D^lacroix, Statistique de la Dr6me. Henrj , Recherches sur la g^ographie ancienne et les antiquit^s du d^p. des Basses-Alpes. deux. ^dit. Digne 1842. Long, Recherches sur les antiquit^s romaines du pajs des Vo- contiens in M^moires pr^sentes k Tacad. des inscript. II. serie t. 2. p. 278 sqq. Quichenon) Histoire de la maison de l^ftvoie. Turin 1778 — 80. IX * Abauzit, Oeuvres diverses. Genfeve 1772, ex cuius libri vol. II. amicns A. Dietsch quasdam inscriptiones Sabaudienses mihi excripsit. Singulorum oppidorum inscriptioiies exhibent: Nemausi: Poldo d^Albenas, Discours historial de Tantique cit^ de Nimes. Lyon 1560. Grasser, de antiquitatibus Nemausensibu? dissertatio. 1619. in Graev. thesaur. suppl. Sallengr. t. I. p. 1059 — 1088. Gaill. Guiran, Explicatio duorum numismatum Nemausensium 1655. in Graev. thes. suppl. Sallengr. t. I, p. 1009 — 1048. Menard, Histoire de la ville de Nimes. Paris 1758, cuius operis volumen septimum inscriptiones continet Nemausenses. Perrot, Antiquit^s de Nimes. 1846. Mdmoires de i^Acad^mie du Gard, ex quibus quae excerpsit Konr. Bursian amicissime mecum communicavit. Urbis Monipellier et regionis adiacentis: D'Aigrefeuille, Histoire de Montpellier. 1739. Arelatis: Estrangin, Etudes sur Arles. 1837. Aquarum Sextiarum: M^moires de TAcad^mie d'Aix. Kouard, Kapports sur les fouilles faites k Aix. 1844 sqq. Arausionis: Lapise, Histoire d'Orange. , A la Haye 1639. Viennae: Chorier, Recherches sur les antiquite's de Vienne. 1. ^dit. 1669. nouv. e'dit. par Cochard. Lyon 1818. Rey et Vietty, Monuments romains et gothiques de Vienne. Paris 1831. Cularonis: ChampoIIion - Figeac , Antiquite's de Grenoble. Gre- noble 1807. MassiUae : Grosson, Recueil des antiquitds et monuments marseil- lois. Marseille 1773. Miliariorum denique per Narbonensem copiam praebet Bergier, Histoire des grands chemins de Tempire romain. Paris 1622 (= Graev. thes. antiq. vol. X. p. 16 — 627). Ex quo librorum catalogo videas, non defuisse, qui huius provinciae titulos descripserint ediderintque, at cum, qui ediderunt, etsi facilis ad ipsa monumenta aditus erat, tamen saepissime satis haberent, ex libris tantum hausisse, nequaquam inutile erat, denuo ad lapides recurrere et qui- cunque poterant attingi, eos revisere. Qua revisione onmia iam sublata esse menda neque unquam in describendo nos errasse, nequaquam affirmamus, praesertim cum singulo- rum oppidorum monumenta semel tantum nec satis ubique commode nobis Hcuerit videre. Attamen speramus in mi- noribus tantum rebus inventum iri errores describentis at- que confidimus, neminem indulgentius de his rebus esse iudicaturum^ quam eos qui ipsi describendo maiori titulo- rum numero dederunt operam. I. NARBO MARTIVS (Narbonne, depariement de VAude.) Quae per omne meilium aevum conservata et in urbe Nar- bone dispersa erat ingens Romanae antiquitatis monumisntorum multitudo et inscriptorum et^sculptorum, saeculo decimo sexto regnante in Gallia Francisco I, cum moenia urbis et reficerentur et augerentur, ad hoc opus est adhibita. Cura tamen architecti qui operi faciendo praeerat maior pars illorum lapidum circa por- tas et in tribus novis munimentis, quae dicuntur St. Felix, Si, C6me et St, Francois, est disposita et ij;a. in muros inclusa, ut pars sculpta inscriptave extrinsecus verteretur, qua ratione qui extra portas stant, adversas haberent inscriptiones. Nihilo tamen minus, cum monumenta ilia summos muros cingant et fossa muros cir- cumdet, difficillime tantum et nisi alta liQoenibus admoventur tabu- lata, ex intervallo satis magno leguntur. Quae cum ita sint, si quis peregre Narbonem veniens neque multum temporis potest in eam rem impendere neque apparatu ad tale opus necessario munitus est, in coUigendis ex ipsis moenibus titulis et monumentis parum proficiet. At inter ipsos Narbonenses inde ab operis illius tem- pore non defuerunt, qui colligendis .ex moenibus inscriptionibus operam darent collectasque libris manuscriptis posteritati trade- rent. Quorum librorum et antiquissimus et utilissimus attribui- tur uni ex architectis a Francisco I adhibitis nomine Garrigues, qui portam munivit dictam ia porte de Perpignan: qui quae conscripsit, ea Miliin reperisse se dicit apud civem quendam Narbonensem, inscriptiones scilicet ducentas quinquaginta, ima- gines operum sculptorum depictas triginta; qui liber ubi hodie sit, non comperi, sed ex eo Scaligerum credo hausisse quae Grutero descripsit. Praeterea Millin in bibliotheca urbis Carcas- Hcrzog-, Galliao Narb. descr. * 1 NARBO MARTIVS. sonne syilogen inscriptionum Narbonensium vidit confectam ini- tio fere saeculi decimi octavi ab Hieronymo Lafon, continentein titulos septingentos quinquaginta; at ne hanc quidem cum in illa bibliotheca quaererem inveni. Ex reliquis eiusmodi Ubris, quos Millin invenit, memoratu dignissimus videtur is, quem ex ipsis monumentis sub flnem saeculi decimi octavi excripsit qui- dam Viguier Narbonensis. Maxime vero dolendum est, quod ea sylloge, quam ex his fontibus ipse Millin fecerat, ut refert Ar- taud, incendio bibliothecae Millinianae periit (Miilin, Voyage 4, 382 — 387. Artaud in Memoires de la Societe des Antiquaires de la France t. VII. p. 255). Mihi quidem, cum essem Nar- bone, ex omnibus illis libris non contigit videre nisi manuscri- ptum confectum ab abbate fiosquctio (defuncto a. 1809). qui hodie extat in bibliotheca Narbonensi et insigni eorum qui bibiio- thecae praesunt comitate mihi ut excriberem permissus est Ceterum Bosquet in praefatione dicit, se non tam ad ipsa monu- menta recurrisse, quam excripsisse Garriguesium Lafonemque et librum cuiusdam Renouardi. Noto praeterea, Scipionem Maf- feium quoque Veronensem, cum Galliam viseret, adiutum a Se- guierio ex ipsis muris maiorem inscriptionum numerum descri- psisse, quarum partem edidit in Antiquitatibus Galliae selectis (nn. 14 — 23 cfr. quae dicit ibid. p. 31). — Optime vera de patriae suae monuroentis merentur archaeologi Narbonenses, qui, postquam anno 1833 in societatem coierunt, non solum si quae per urbem dispersa inveniunt ea colligunt, sed etiam quatenus possunt, lapides inscriptos ex moenibus extrahunt. Unde in cu- ria urbis (Hdtel de Ville)^ quae olim fuerat domus archiepisco* palis, constitutum est amplum museum lapidibus ita dispositis, ut pars hortum curiae ornet, pars in ipsa curia asservetur. ]. Inscriptio cippi marinorei reperti a. 1566 inter rudera muronim veterum prope portam quae vocatur la porte royale; nunc exlat in niu- seo. Una pars tituli inscripta est in parte antlca , altera in uno latere, summus autem cippus paullum efiractus est. I. Inscriptio partiB anticae. p. ch. 11. T. Statilio Tauro { L. Cassio Longino | cos. :^. k(alendas) OcTobr(es) | numini Augusti voTum | susceptura a plebe Nar- 6 boJHensium in perpetuom: | NARBO MARTIVS. Quod bonum faustum feiixque sit imp(eratori) Caesarl, | Dlvi f(ilio), Augusto p(atri) p(atriae) pontifici maximo trib(unicia) po- tesT(ate) { xxxiiii, coniugi, liberls gentique eius, senaTuI | po- puioque Romano et colonls incollsque | c(oloniae) I(uliae) P(a- 10 temae) N(arboms) M(arlii), qui se numini eius in perpetuum | colendo obligaverunt, plebs Narbonenjsium aram Narbone in foro posuit, ad I quam quotannls viiil. k(alendas) OcTobr(es), qua die |eum saeculi fellcitas orbi terrarum | rectorem edidit, tres 15 equites Romanl | a plebe et tres llbertini hostias singujlas in- molent et colonls et incolls ad | suplicandum numini eius thus et vlnum | de suo ea die praestent, et viii k(alendas) Octob(res) | 20 tbus vlnum colonls et incolls item prae|stent, k(alendis) quo- que Ianuar(iis:) thus et vlnum | colonls et incolls praestent, vii quoq(ue) | Idus lanuar(ias) , qua die primum imperium | orbis terrarum suspicatus est, thure | vlno suplicent et hostias singu- 25 ](as) in|molent et colonls incollsque thus vljnum ea die prae- slent; | eT pridie k(alendas) lunias, quod ea die T. Statllio | Tauro p. ch. 11. M*. Aemilio Lepido cos. iudicia | plebis decurionibus coniunxit, 30 liostias I singul(as) inmolent et thus et vlnum ad | supplicandum numini eius colonls et | incolis praestent; | exque ils tribus equitibus Romanis et tribus \ llbertinis unu^ 35 n. Insoriptio partis lateralifl. Plehs Narbonesis [sic) aram 'j numinis Augusti ^^dfijcavit .... I sequitur lacuna duorum versuum \ legibus ils, q(uae) i(nfra) s(criptae) s(unt): | 6 Numen Caesaris Aug(usti) p(atris) p(atriae), quando tibi | hodie hanc aram dabo dedicabojque, hls legibus hlsque regio- nijbus dabo dedicaboque, quas hlc | hodie palam dlxero : utl in- 10 fimum I solum hulusque arae titulorum|que est, sl quis tergere, 6rnare, | reficere volet, quod beneficil | causa flat, lus fasque esto; slve | quis hostia sacrum faxit, qul | magmentum nec pro- 15 tollat, id|circo tamen probe facTum esTo; si | quis huic arae donuiii dare au|gereque volet, liceto, eademq(ue) | lex el dono 20 esto, que (sic) arae est; | ceterae leges huic arae titullsq(ue) | eae- 1* 4 NARBO MARTIVS. dem sunto, quae sunt arae | Dianae in Aventlno. Hlsce legi- 25 bus hlsque regionibus, sIcuTi | dlxl, hanc tibi aram pro Imp(e- ratore) | Caesare Aug(usto) p(atre) p(atriae) pontifice maxi|mo tribunicia potestate xxxv, | conluge, llberls genteque eius | se- ao natu populoque R(omano) colonls | incollsque col^oniae) lui(iae) Patern(ae) Narb(onis) | Mart(ii), qui se numini elus in per|pe- tuum colendo obligaverunt, | doque dedicoque, uti sies volens | 35 propitium. Descripsi. — Inter omnes, qui ediderunt, diligentissime descriptum habet hunc titulum, ne apicibus quidem neglectis, Gruter p. 229, qui usus est exemplaribus Eliae Vineti Burdigalensis et Francisci Cicerei ; in- ter eos deinde, qui permulti post Gruterum repetiverunt» notandus est sed Grutero inferior Millin , qui unus recentiore aetate titulum ipse et vidit et deseripsit ediditque in libro Voyage dans le Midi de la France t. IV. p. 374 sq.» at neglectis apicibus et iis quae primorum versuum in lapide sunt lacunis; Millinum excripsit Orelli n. 2489. Varias Gruteri et Miilini lectiones hic habeas: col. I. 1. tavro. Mill. 6. kinsivm Mill. 14. QVA Grut. 15.^ECVLi Mill. 19. svpplicandvm Grut. 24. pmmvn Mill. 26. svppLiCENT Grut. 35. ROMAGrut. 36. vnvs. col. U. 1. plebs NARBONENSis Mill. . . . nArbonesis- A . . . Grut. 2. avgvstI Grut. 7. TiB Mill. 15. cavsa' Grul. 21, qvae Grut. 23. eadem svmto Mill. 31. pater * NARB Mill. — In columnae secundae initio spatium quod' interest inter cavit et legibvs, speciem quidem praebet versuum era- sorum, neque vero ullae litterarum reliquiae sunt conspicuae. Geterum num hic titulus, qualis nunc extat, ipsa Augusti aetate perscripius sit , recte dubitare mihi videtur lo. Bapt. Rossi recteque iu- dicare, aram illam Antoninorum tempore esse refectam (Annal. deH* instit. archeologico 1857, p. 328). Quamquam enim qua ratione inductus Ita iudicaverit vir rei epigraphicae perttissimus nesclo, . tamen inspecto lapide ut iudicio eius assentiar moveor non solum litterarum forma, quae posteriorenli Augusto aetatem indicat, sed etiam, quod in quibus- dam verborum formis parum sibi constat qui titulum confecit; nam I. 6. perpeiuom habes, I. li. perpetuum; I. 7. sit, II. 36. sies; quihus acce- dit similis in adhibenda longa I littera apponendisque apicibus incon- stantia , maior quam ut Augusti ferat aetas , qua ipsa haec scripturae ratio increbuit. Quae facilius explicaveris , si eo tempore scriptum esse titulum accipias, quo antiquiora illa iam non eraut usitata atque in no- vum lapidem ita tantum sunt recepta , ut quaedam antiquitatis reliquiae satis neglegenter asservarentur. Itaque cum Narbonem sub Antonini Pii imperio incendio deletum esse constet (Gapit. vit. Anton. c. 9), fieri potest, ut inter restaurata post hanc cladem antiquiora monumenta haec quoque fuerit ara atque afae inscriptio. - Interpretationem eorum huius tituli locorum , qui ad instituta muni* cipalia pertinent, variis locis dedimus in descriptione institutorum provin- NARBO MARTIVS. 5 ciae. Ad intellegendam autem totam dedicationis legem ritusque dedi- cationis cfr. legem , qua dedicata est aedes lovis liberi Furfensis Gorp. Inscr. Lat. 603 (= Mommsen Inscr. Reg. Neap. 6011). Marquardt, Hand- buch der rom. Alterthumer 4, 225. 2. Narbone in museo ; inscriptus est titulus in lapide variis orna- mentis abunde ornato , qui pro zophoro monumenti alicuius honorarii videtur fuisse. Legitur in parte adversa : . Imp(eratori) | Caesarl, DIvI Nervae f(ilio), | Nervae rraiano Aug(usto) Germ(anico) pont(ifici) max(imo) Trib(unicia) poT(estate) c(onsuli) II I anus, liinivir Augustal(is) de sua me- p. ch. 98. diocritaj/^ testaxnmio fieri ponique iussit in parte aversaf ad urnam potestatis. Descripsi. Eodem modo est in schedis Bosquetii , qui et ipse aver- sae partis inscriptionem dat; quae in parte adversa leguntur, habes Muratori 229, 2 (a Bimardo). 3. Narbone ^ad abbatiam S. Pauli' Maffei; nunc extat in museo. Imp(erator) Caes(ar) Dlvi Hadr/ezwi filius, Divi \ Traiani Par- thici nepos, Divi Nervae \ pronepos T. kt\ms> Radrianus Anto- ninus \ Aug(ustus) Pius pont(ifex) maximus trihunicia potestate . . . I imp(erator) ii. co(n)s(ul) iiii. p(ater) p(atriae) iYi^rmas m-'"ch*m.'** cendio \ consumptas cum porticibus | et basilicls et omni ornatu impensa \ sua restituit, Descripsi. Ediderunt Grut. 171, 5 (Scalig.). Maffei Gall. Ant. p. 55, unde Murat. 453, 7. — v. 5. incendio restitui ex Capitoi. vita Antpn. Pii c. 9. , cum agi iudicem in hoc titulo de thermis absumptis incendio illo, quo sub imp. Pio Narbo est deletus. v. 7. omni c . . MaflF., qui sup- plet omni cfuUu]; omki Grut., equidem nihil amplius vidi in lapide quam omn. 4. Narbone in moenibus urbis. Divae Faustinae Aug(ustae,) | imperatoris Caes(aris) [ T. Aeli iTaJriani Antonini Aug(usti) | Pii pontificis majjmi p(atris) p(atriae). Ex schedis Bosquetianis , ubi lioc modo traditur : ab • pav- STINAE • AVG [ AELl • CAES | lANl • AVG | . . . . XIMI • Pii; quae restitui, ut supra legitur. Titulus est Faustinae senioris, quae Diva fuit inde ab a. p. Ch. 141. cfr. Eckhel doctr. numm.- VII. p.37 6 NARBO MARTIVS. 5. Narbone in museo. Imp(eratori) Caesari | Dlvi Antonlni | Pll ni(io), Dlvi Ha- driani ] nepoti, Dlvi Traiani | Parthici pronepoti, | Dlvi Nervae abnepoTi | L. Aurelio Vero Aug(usto) Ar|nieniaco pont(ifici) raa- p. ch. 164. xim(o) I tribunic(ia) pote8tat(e) iiii \ inip(eratori) ii co(o)s(uli) ii proco(n)s(uli) | Decumani \ Narboneses. (sic) Descripsi. Maff. p. 70, unde Mur. 242, 2. Orelli 873 = 3682. 12. NARBONBNSES Maff. Dc L. Veri pontificatu maximo cfr. Orelli - Hen- zen 5483. n. 1. « 6. Narbone in museo. luliae Dom|nae Augustae, | imp(eratoris) Caes(aris) L. Septi- nii Severi Pil Perjtinacis Aug(usti) Arajblci Adiabenici | p(atris) p. ch. 197. p(atriae) p(ontificis) m(aximi) trib(unicia) pot(estate) iiiii ] im- p(eratoris) viii. co(n)s(ulis) ii et ] M. Aureli Antonijni Caes(aris) matri ] Itemque castrorum j Decumani Narb(onenses). Descrlpsi. Grut. 266, 7 (Scai.). 7. 110 Grui. Imperator VIII L. Septimius Severus erat a tribunicia potestate IIII sive a. 196 usque ad . victoriam ex Albino relatam, quam relulit a. d. XI. kai. Martias trih. pot. V sive ^ 197. Hoc igitur anno positus est titulus. cfr. Eckhel VII. p. 175. 7. Narbone in moenibus ^bastion St. Fran^ois' JBosqueL Ex imp(erio) m(atris) D(eum) tauro|polium pcovinciae | Nar- bonensis | factum per C. Batonium | primum filaminem Aug(usto- rum) I pro salute dominorum | imp(eratorum) | L. Septimi Se- *" ch! mf' ^®^* I ^^ Pertinacis Aug(usti) j Arabici Adia|benici Parthici Maximi et M. I Aureli Ant(onini) Aug(usti) . . . . | Ex schedis Bosquet. — Grut. 29, 12 (Scai.). Bosq. : 4. bataniym 5. AVG 7. init.: T. p. l. etc; contraScal.: 1. d. m. 7. sbptimii 8. ha- DiABENioi 10. AVBEfiiANi AVG. — Dc Scveri Ululo Parthici Maximi inde ab trib. pot. VII sive a. p. Gh. 199 in nummis notato cfr. Eckhel VII. p. 177 sq. Quod vero idem 1. 1. p. 192 dicit: ^cognomcn Pertinacis anno tribunatus VII a succedente Parlliici Maximi extrusum est ' , nota hanc nostram inscriptionem non convenire cum ratione nummorum. Gfr. prae- terea Uenzen, ind. ad Orell. p. 71 sq. 8. Narbone in aula interiore curiae ;. lapis inclusus est in rouro. Imp(eratori) Gaesari | M. Aurelio | Antonino Augusto | pio felici Arab(ico) | Adiabenico Parjthico maximo | Britannic(o) max- ^' -213. (imo) 1 patri patriae | Narbonens(es). NARBO MARTIVS. 7 Descripsi. Titulum Britannici Maximi Garacalla aasumpsit una cum patre a. p. Gli. 210; ap)>aret autem monumentum positum esse» utpute soli Garacallae, mortuo patre, qui mortuus est pridie Non. Febr. 21 1 ; cum vero ab altera parte positum sit ante assumptum cognomen Germanici» quod inde ab a.2i3 succedere in nummis tituloBritannici docet £ckh. VII. p* 209, alterum terminum habes ann. 213. \ 9. Narbone. Imp(eratori) Caes(ari) \ M, Aurelio AntQn\\no pio feli\ci Au- gusio Divi Anionini \ magni filio, \ Divi Severi | nepoti Narbo- nens(es). MafTei Gall. Ant. p. 71. Agitur de Eiagabalo, qui imperavit a. p. Ch. 217—222. 10. Narbone ^encore aujourd*hui conservee dans l'eglise de St. An- dre de Sureda*. Dumege. Imp(eratori) Caesari | M. Antonio | Gordiano | pio felici invicto Aug(usto) | p(ontifici) m(aximo) tribun(icia) | pot(estate) ii. co(n)s(uIi) I p(atri) p(atriae) | Decumani | Narbonens(es). * p. ch. 23a. Dum^ge, hist. du Languedoc, nouv. edit. h p. 160 n. 37. 11. Narbone in moenibus. Vicioriae Aug(ustae) [ ei nummi \ Augustorum | sacrum, | adieclo tetrasti|/o et aeramentis | omnibus | lulia Natalis | d(e) s(ua) p(ecuma) f(aciendum) c(uravit) Idemque \ ^edic(avit) T. T. \{ocus) d(atus) d(ectirionum) d(ecreto). £x schedis Bos(}uet. 6. litterae o extat dimidia pars. 10. t. t. mu- taudum fortasse ^st in t. p. i. e. t(itulumque) p(osuit). 12. Narbone in moenibus. Matri Deum | tauropolium indictum | iussu ipsius et stipe conlata | celebrarunt publice Narbon(enses). Bosquet. Mur. 130, 3 (Bim.). Orelli 2327 = 6033. -- 2. taurobo- lium Bosq, 13. Narbone in moenibus. colonis et peregrmw — Bosquei. 14. Narbone iu moenibus. quinq(uennalis) et l co/onisq(ue) coloniae — Bosquet. 8 . I. NARBO MARTIVS. 15. Narboae. Liguriae, Q(uinti) lil(iae), | Frontinae | Q. Uortensi Katuili. | Huic ordo Narbonensis | publice funus et omnes | vectigales de- crevit. Grut. 430, 7 (Scal.). Cfr. Or. 3724 : huic ordo splendidissimus Ro- tnulensium impensam funeris, statuam^ locum sepuUurae decrevit, 16. Narbone; lapis extraetus est ex moenibus urbis (^bastion St. FranQois' Bosq.) et translatus in museum. Q. Vlbius, Q. f(ilius) Maxumus M. Varius, L. f(ilius) | Ca- piTo, pr(aetores) duumvir(i) aram Volcano maceriaq(ue) | aream saepiendam piscinamque ex d(ecurionum) d(ecreto) | de pecunia publica facie(n)da coer(averunt.) | Q. \ib\m Q. f. Maxumus pro- bavit. Descripsi. Grul. 61, 5 (Scal.). 1. Maximus Grut, 4. f acienda 6^rt4^ 5. Virbius Grut. 417. Narbone in horto curiae. L. Aemilio L. f., Pap(iria), Arcano | trib(uno) mil(itum) le- g(ionis) vi\, gem(inae) et trib(uno) | mil(itum) leg(ionis) L Mi- nerv(iae), item trib(uno) | mil(itum) leg(ionis) IL Aug(ustae), 5 omnib(us) hono'ribus in colonia sua funct(o,) | adlecto in am- plissimum | ordinem ab imp(eratore) Caes(are) | Hadriano Au- g(usto,) liTnlvir(o) | equitum Romanor(um), curion(i,) | quaestori 10 urbano, trib(uno) | plebis, praetori designat(o) | L. Aemilius Mo- schus llmlvir | Aug(ustalis) patrono optumo, post | obitum eius 15 iniat/5 arcae | seviror(um) ob locum et tuitio|nem statuae HS n(ummum) iiii [i. e. quattuor milibus] | l(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum) liml viror(um) ; | et sportu(lae) n(omine) s(ingulis) dedicavit ^ [i. e. denarios] iii. Descripsi. Grut. 348, 1 (Scal.), unde Or. 2258. Artaud in Mem. de la societe des antiq. de la France t. 7. p.252. 1. marcano Art. 2. leg XI Grul, III Art.f at neque XI extat gemina, ueque III; ideo Henzen in ind. ad Orell. p. 127. 128. legi mavuit X, sed quod adhuc in lapide conspicitur numerum VII videtur postulare. 15. HS IIII Art, 18. spor- TVLIS DEDICAVIT XIII Grut,\ SPORTV DEDICAVIT XIII Art. 18. TituLi di^o inscripti in duabus parlibus basis statuae, quae cum a. 1826 ab Artaudio, arcliaeoiogo Lugdunensi , Narbone in cavea domus privatae reperta esset, postea empta est a dom. Tapie-Mangan et de^ NARBO MARTIVS. 9 posita in villa quadam, quam is possidet prope Narbonem; ibi ad hunc usque diem extat. I. Inscriptio partis anticae. Sex. Fadio, Papiria, \ Secundo Musae, \ omnibus honoribtis \ in colonia ^arbo\aensi funcio^ \ flamini \ prov(inciae) Narb(onen- sis), I fabri subaedi^ne ] Narbonens^^ [ patrono ob merita | eius. | L(ocus) d(atus) d(ecurionum) d(ecreto). Artaud in Mem. des Antiq. de la Fr. t. 7 , p. 244 sq. , unde Momm- sen in Bullett. deH* Instit. archeol. 1853. p. 27. Or.-Henz. 7215. No- tandura est, quod Artaud dicit quidem, apicibus insignem esse hunc ti- tulum, neque tamen ipsos apices dat. — 4. nense Art. 7. novi narb Art. 8. svBAEDiL Art.\ svBAEDiam Momms. supplevit ex col. II. 28. 9. Narbonensi Art. n. Inscriptio partis lateralis. Exemplum epistulae j Sex. Fadi, Pap(iria), Secundl Musae | in verba infra scribta {sic)\ \ S. F(adius) Secundus collegio fa- brum Narbonesium (sic) saiutem. | Plurimis et adsiduls erga me meritls vestris referre gratiam | aequam difficiie est. Quo mu- 5 nus corpori vestro gratissimum sciam | modo largitionis, inter liberos et clarissimum nepotem lucundum | sestertia sedecim miilia nummum y. K. Maias primas die natali meo | impensae vestrae inferam dictaque die usuras totius annl computatas | octono pernumerabo. Quo vel gratius sit munusculum meum, | 10 a pietate vestra peto, ut usuras huius summae ea die | bone- stissimo habitu inter praesentes et epulantes in perpetuum | dividatis; neque ea summa in alium usum convertetur; [ hac epistula cavetur | secondi tota vel omissa fuerit I * INEAT .... NEisi in petenda pequnia | 15 E . NT ad /Iscum maximi principis. | Volmiaiiem meam, si modo probaveritis, et vestram ] ius- ' sionem utl a^r^a^ ^abulae inscalptam ante a^dem | . . . propo- natis et in basi statuae, quam mihi posuistis, | eam proscribatis 20 impenJ//s meis roffo, \ quo ceriior futurae observationis in de- slderio meo probatio sit. | Manu Fsidii Secundi su&no/atum erat: j A(cta) e mandato. Scrlbsi kalendis Octobribus Orfito et | Prisco cos. Epistulam pro perfecto instrumento retinebitis. | Yalere vos cupio, domini 25 optimi et carissiml mibi. 10 NARBO MARTIVS. Zii^^ra/itatis in perpetuum conservaodae et | proponenda^e gratia fabri subaedian(i) Narbonenses | ex tabula aerea con/a- 30 tum ante a^dem loco | celeberrimo ponendum censuerunt. Huius columnae lectio nititur imagine ipsius tituli, quam vir de palriae suae mouumentis egregie meritus , dom. Tournal Narbonensis, ad ectypon cartaceum confecit et deposuit in Narbonensium bibliotheca; quam diligentissime descriptam cum B. Starkius Heidelbergensis mi- sisset Mommscno, hic et edidit et commentario illustravit in Bullett. dell* instit. archeol. 1853 p. 37 — 32, unde transiil iu collectionem Henzenianam (n. 7215). Gum ipsum tituliim videre mihi non conti- gerit, hic eum proponens secutus sum editionem Mommseni, recipiens eiusdem et supplementa et emendationes textus a Starkio descripti. Partem huius tituh eamque neglegenter dcscriptam edidit Artaud loco supra citato. Lectionem locorum , quos a Mommseno emendatos supra dedi, hic propono : 17. iiscvm. 19. aprialiabvlae — aidem. 20. ata- TVAE. 21. IMPENENS. 23. BA DIE — SVBNOIATVM. 27. . . ANTATIS. 29. CONIATUM — AIDEM. V. 9. Momms. subnotat, impensam hic usurpari eodem sensu quo alias arcam. Ad v. 24 idem dicit , cum consules extent Grispiuus et Or- filus a. 110, Orfitus et Priscus a. 149, Maximus et Orfitus a. 172, prae- ferre se Orfitum et Priscum , quia lacuuae spatium modo Priscum ad- mittat. Geterum v. 13 sq. quamquam Mommseni et lectio et interpunctio, quam supra repetii, Starkiano exemplari defenditur, tamen legere ma- lim: neque (vel neve) ea summa in alium usum converiaiur, kac epi- siula caveiur, ut eic, — v. 15 pro tota forsitan iegendum sit: mw- tata, ut agatur de mulata vel omissa pecuniae a Fadio datae destinatione. — Praeterea repertae sunt Narbone complures libertorum Fadiorum in- scriptiones , quas invenis apud Artaudium 1. 1. p. 250 sq., quibus accedit Gruteriana 939, 4 (Scal.), et ea, quae sequitur Muratoriana : 19. Narbone. V(ivus) I Sex. Fadius, Sex. l(ibertus), | medicus. Murat. 952, 3 (Mafl'.). 20. Narbone in museo. I duovir quinquenRa/i^ i\terum, praefecTus pro dixoviro, \ ^nb(unus) militum, primipiius legionis . . . | Macedo- n(icae). Legio honoris et yiviutis \ caussa Descripsi. Grut. 496, 2 (Scal.). Lectiones Grut.: 2. pro-dvpra. 3. LE deest. 4. viRTvi 5. zenonis*! id» v»; in quo versu equideni nihil certi eruere potui; quae initio versuum 2 et 3 extant lit- terarum m et B reliquiae, desunt apud Grut.; ceterum litterae, quam m restitui, non nisi extat extrema hasta. — Fuerunt autem legiones Mace- donicae quattuor: quarta, quinta, septima, nona. NARBO MARTIVS. ' 11 21« Narbone in musee; in litteris insculptis foramina conspiclun- tur, iquae recipiendis aeneis litteris inservierunt. C- f(iIio) Pap(iria) Rufo | ..... nuleiano, | praefecto fabrum, aedili, praef(ecto) \pro duoviro et duoviro. Descripsi. Mafiei Gall. Aut. p. 56. Murat. 740, 7 (ex ^ Journal de Trevoux, fevr. 1715'). Or. 4026. Lect. Mur. : 2. anuleiano. 3. tertium aedili. 4. pro et duoriro. 22. Narbone in horto curiae. I Usuleno Veientow/ | ll vir(o) , q(uaestori) , fla- mini prlmum | Plocamus .... Descripsi. Murat. 168, 2 (Montfaucon). — Gfr. titulum in vico Moux repertum infra n. 78. 23. Narbone ^bastion St. Felix'. Bosq, 1 duumvir iterum 1 col(oniae) Narb(onis) Mar(tii) dom .... Bosquet. Grut. 496, 3 (Scal.). 2. don Grut. 24. Narboue in moenibus. sie B. et Gr, V(ivae) Ammiae Cn. Cn. i(ibertae) Statiae uxori Q. Vinicio M. f(ilio) Legioni aed(ili) praef(ecto) pro iiviro. Bosquet. Grut. 488. 7 (ScaL). Or. 4023. — 2. legioni Grul,\ LEGiONi, ut iegendum esse coniecit Orelli, liabet Bosquet. 3. staliae Bosq, 25. Narbone in moenibus ^courtine de la bastion St. Feiix' Bosq, Cn. Octav(io) praefecio \ pro iivir(o) Bosquet. 26. Narbone in moenibus ^courtine de ia porte Royale' Bosq, 0, praef(ecto) pro iivir(o) vivo, | Mo- destae uxori. — Bosquet. 27. Narbone (an Vasione?). P. Vinicius, P. f(ilius), Pa|pir(ia) Secundus, aedil(is) iivir, | quaestor colon(ia) lulia Pajterna Claud(ia) Narbon(e) Mart(io). Henzen 5232 ex Taiilefer, antiquites de Vesone 1, p. 414. Nomen Vinicium habes supra quoque n. 24. 28. Narbone. Gall2/5 v(ivus) aed(ilis) f(aciendum) c(ura- vit) I sibi et praef{ecto) castr[orum) Cae^ 12 NARBO MARTIYS. sarh, praer(ecto) fabruin | aed(ili) Aquis luiis, patri I fratri, Messiae, M. f(iliae,) [ matri, Quartae sarori \ L(uci) /{ilio), Senecioni aed(ili). F-c- I fratri. Grut. 415, 2 (Scal.)* unde recepisse videtur Gatel, Mem. de Fhist. de Languedoc p.29. 1. gallo Grui, 2. Inter primum et secundum ver- sum totus versus apud Gruterum videtur excidisse, qui nomeu patris in- dlcavit. 5. qvartai Grut, 6. l-t* Grut, pro: l-f. — Quod in fine versus 6. est f-c, male descriptum videtur. — Quinque autem praeter Gallum personas commemorari ceuseo, Galli patrem, Messiam matrem, Quartam sororem , Seuecionem quendam eiusque fratrem. ' Geterum pa rum fiduciae est in eiusmodi apographo. 29. Narbone in moenihus ^bastion St. Fran^ois' Bosq, a) M. Fabius T. f(ilius) | Fab(ia) aedilis. — Bosquet. b) M. Caesius T. f(ilius) | Fab(ia) aedilis. — Bosquet. Grut. 380, 2. — Alterum ex his titulis nihil aliud esse censeo quam exemplar alterius nomine male descripto. 2. pro FASta malim PAPtWa. 30. Narbone. Q. Akanius Q. f. Rufus, | ter | dictator in | luniliciis. Or. 4016 ex Schmidt, opusc. p. 396. 31. Narbone in moenibus ^courtine de la bastion St. Felix' Bosq. P. f. Volt(inia) ] ir praetor | Aquis Sextis testam(ento) | fieri iussit sibi et | e c{oniugi) et Philo- nicae 5or(ori). Bosquet, qui habet: v. 3. sext-is. 5. ec-ipiilonicaenor. 32. Narbone 'au bas de Tescalier de rarchev^che* Bosq, ; nunc ex- tat in museo. L. AuOdio L. f.*Aem(iIia) | Viniciano Epagatino, | praef(ecto) fabr(um), trib(uno) mil(itum), | aed(ili) bis, quinq(uennali) bis Fundis, | et Oliae L(uci) I(ibertae) Nice uxsori. Descripsi et Bosquetium contuli. — Grut. 369, 3 (Scal.). — Fuudis ' igitur, quod Latii oppidum pro patria ei fuisse tribus quoque Aemiiia indicat, L. Aufidius et aedilitate, qui summus ibi magistratus fuit , et quinquennalitate functus est. cfr. Mommsen, Inscr. Neap. 4146 — 51 = Henzeu 7036 sq. 7135. Item ob cognom^n Viniciani ex materno genere cum Viniciorum gente Fundana, quam habes Momms. 1. 1. n. 4141 , con iunctum eum conicias ; contra Oiium . nomen Narbonense est , ut probat NARBO MARTIVS, 13 Muffeiana (Gall. Ant. p. 32, 3) haec : Olia Q. l{iberta) , lucunda \ locum sepulturae Q. Olio Q. l{iberto) « 33. Narbone in nioenibus ^ entre la bastion St. Gosme et St. Fran- 9ois' Bosq, a) C. Manlius C. f. | Pap(iria) Rufus Umber | exs decuria | lictorum viatorum, ] quae est c(olonia) I(ulia) P(aterna) N(arbone) M(artio) ; | fecit sibi et suis. b) C. Cassio Clementi et | Praesidiae Restitutae | contuber- nali et | C. Cassio Viatori liber(tis) | cumbaris. [sic.) Bosquet, qui duos hos titulos ut iunctos inler se eihibet, sive quia in moenibus cohaerent inter se sive ob cognomen Viatoris , quod habet alter ex Gassiis. Partem priorem habes apud Maff. Gall. Ant. p. 80, Mur. 1064, 4 = 1111, 7, partem posteriorem Grut. 627, 11 (Scal.) hocc modo : S{uh) a{scia). L. Anliochus f(ecit) \ C. Cassio Clemenli el Ver- sidiae \ Restiiutae contuhernali et \ C. Cassio C. Ca^sio (sic) \ Viatori li- berto cumhariSy cuius lectionis primus versus aperle Bosquetianae lectioni adiciendus est. — 5. cumbaris = comparibus. 34. Narbone. . Cornelius P. f. Paetus, ] licior viator ] c[oloniae) I(uliae) P(aternae) N(arbonis) M(artii); p(edes) xv. Grut. 624, 9 (Scal.). 35. Narbone. Myrin^, | Fausti col(oniae) | Narbonjesium (sic) servi | vicaria, hic I est sepul(ta). ] Posthus con{tubernaIis. Grut. 986. 2 (Scal.). unde Orell. 2826. 1. Myrini Gr. Myriue eiHen- davit Hagenbuch apud Or. I. I. 7. Posthus = Posthumus? De vicarla servi non est quod cum Orellio dubites. cfr. eundem n. 2828. 36. Narbone in museo, quo allatus est lapis ex moenibus. C. Iuliu9 C. f. ] Caenalus> ] eques Romanus ) ex Hispania j citeriore | Segobrigen(sis). Descripsi. Maff. G. Ant. p. 62. unde Mur. 1080, 5. — 6. Segobricen Ma/f. — Segobriga caput erat Geltiberiae (Plin. 3,4); de situ accura- tius definiendo quae variae extent opiniones. vide apud Ukert, alte Cjeogr. 2. 1. p. 458 sq. 37. Narbone in moenibus, M. Fulvius ] Italus Cordus | tri2^(unus) mil(itum). Bosquet. Fragmentum potius est quam inscriptio integra. 14 NARBO MARTIVS. 38. Narbone in moenibus 'entre la basUon St. Gosme et St. Fran- cois' Bosq* V(ivo) L. Baebio L. f. | Pap(iria) Nigro | praef(ecto) fabr(uin) | v(ivus) L. Baebius | Auctus. Bosquet. Grut. B73, 7^ (Scall). 1. v deest apad Grut., recte, ut mihi videtur. 3. pnigro Grut. vers. 6 deest apud Grut. 39. Narbone. Q. Septimio /*., | | et signi- fero legionis | IIII Macedonicae, dojmo Foro luli et Or|tensiae Montauae uocori, Gatel, M^m. de Thist. du Langued. p. 101. Mur. 852, 2 (Montfauc. — Bim.). V. 2 deesse ex coniectura indicavi. 5. male Bfmardus legionem quartam Macedonicam extitisse negat. cfr. inscript., quae sequitur, et Henzen, ind. ad Orell. p. 126. 6. montanaE'W'C Catel et MuraL m • 40. Rep. Moguntiaci anno 1804; nunc extat ibi in museo. C. Valerius C. f. Pap(iria) ] Narb(one) Taurus, | mil(es) le- g(ionis) iiii Mac(edonicae) | ann(orum) xxx | stip(endiorum) x; | ex t(estamento). Steiner, Inscr. Danubii et Rheni n. 518. 41. Narbone. I /^piria, Caesius frater [ stipendiorum xxiiii. Fragmentum male, ut vidctur, descriptum, male utique Philippi Gaesaris titulo (v. infra Baeterr. n. 80) iunctum a Grut. 272, 10 (Scal.). 42. Narbone. Se vivo 1 T. Valerius | T. /. Fabia Titulus | Cabaliensis | Veteranus. Grut, 566, 8 (Scal.). — 3. t-l Grut. 4. Gabaliensis = Gabellien- sis ; at Gabellio tribus erat Voltiniae. Itaque falsam iudicat Grotefend, imp. Rom. trib. descr. p. 117 sq.; atpossit etiam esse male descripta. 43. 'Narbdhe in moenibus. A. Averatius | Q. f. Vol(tinia) Fronto | et Fabia L. f. ] Aculia uxor. I P(edes) xv. Gatel, Mem.de Thist.duLangued. p. 104. Bosquet. l.Avoratius CateL 44. Narbone in moenibus ^bastion St. Felix' Bosq, . Mannim, M. f. Vol(tinia) Flavos sibi | et M. Mannio . f{iIio) Volt(inia) patri, | Z/ciniae, . f(iliae) Rufinae matri. Bosquet, qui habet: v. 2 mannio. r. voliano. 3. ciniae«i«p. NARBO MARTIVS, 15 45. Narbone iii moenibus. L. Slatio I Vol(tinia) | Nasoni | Aquiensi [sic Maff,). Aiair. Gall. Ant. p. 62, unde Mur. 1027, 8. — 4. corrige: Aquensi. 46. Narbone in horto curiae. &{avov0i) vivos | A. Cornelius A. f. \ol{iima) | Metellus Foro luli I sibi et Voconiae Q. f. Optata^ | ^'{avovay) , A. Cor- nelio Quadrato, \ Corneliae Sentro . . . Descripsi. 5. in lapide est : cornblio • o • qva, errore lapidarii. 47. Narboue in museo. C. Vatinius P. f. Quir(ina) | C. Vatinius C. f., | Vatinia C. f. Tertia. — Descripsi. 48. Narbone. T. Vipongius | Homullus | Bergusianus | hic sepultus est. Grul. 926, 10 (Scal.). Murat. 1032, 9 (Bim.). — 3. Bergusia Allo- hrogum commemoratur llin. Antonin. p. 346 Wess. = 1G5 Parth. ; est hodie Bourgoin, dep. de Vlsere. 49. Narbone^). Dec(reto) sevir(orum) | August(alium) | P. Olitio | Apollonio, | servir(o) Aug(ustali) | et navic(ulario) ) c(oloniae) I(uliae) P(ater- nae) C(Iaudiae) N(arbonis) M(artii) | ob merita | et Iiberali|tates eius. ] Qui honore decreti usus { inpendium remisit et { statuam de suo posuit. Grut. 445, 6 (Scal.), unde Or. 4241. 50. Narbone in horto curiae. D(is) M(anibus) j Tlb(erii) luni Eudoxi, | navicul(arii) mar(i- timi) ( c(oloniae) I(uliae) P(aternae) C(iaudiae) N(arbonis) M(artii) | Ti(berius) Iun(ius) Fadianus j sevir Aug(ustalis) { c. I. P. C, N. M. et I cond(uctor) ferrar(iarum) | ripae dextrae { fratri piis- s(imo). I Descripsi. Grut. 426, 4 (Scal.). Henzcn 7253 ex Mem. des ant. de Fr. V. p. 242, ubi Arelatensis dicitur hic titulus. 6. avg-vi Memoir., quod non est in lapide. • ^) Nota, in inscriptionibus sevirorum Augnstalium, ubi in lapidibns legitur Inulvir, litteris nos numerum exprimere. » * • -• " - 16 NARBO MARTIVS. 51. Narbone in mnro domus privatae. Q. lulio I Servando, | sevir(o) Aug(ustali) | c(oIoniae) I(uliae) P(aternae) C(laudiae) N(arbonis) H(artii), | Liclnia Pallas | roarito optimo I inlatls arcae | sevir(orum) ob tuitionem l statuae HS n(ummum) oo; | l(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum) sevir(orum). Descripsi. Grut. 424, 12 (ex scliedis Gundelachi). 52. Narbone in moenibus. Z. Cornelim L(uci) lib(ertus) Optatus, | aurifex, sevir | Augu- st(alis) c. I. P. N. M. ] sibi et | L. Cornelio Epheso, | L. Corne- lio Campana, [sic Bosq.) | L. Cornelio Thiali [sic Bosq.), — Bosquet. 53. Narbone in moenibus ^bastiou St. FrauQois' Bosq, V(ivus) Q. Terentius Q. l(ibertus) Serenus | Q. Terentio 0- I. Daphno, vestiar(io), sevir(o) | Aug(ustali) c. I. P. N. M., pa- trono optimo et piissimo, | et Octaviae Valentinae et Pompeio Firmo viro, | et FiraUno, Secundillae, Pussino et Pompeiae Fir- mulae liberis et Ubertis eorum omnium j item libertorumque liberis et libertis et | sibi et suis. Bosquet, cuius secutus sum lectiouem. MafP. Gall. Ant. p. 62, unde Mur. 749, 3. Lectio MafT. : 3. c. I. P. C. N. M. 4. Ermo viro. 5. et Fira- lino deesty indicaiur autem lacuna: ibid. : Pusino. 6 sq. : Salviani libertis eorum omnium itemque et libertis 54. Narbone in moenibus. Fannia C. l(iberta) Celia | sibi et { C. Trebonlo Abundo | viro suo I iniij Aug. [sic Bosq.) N(arbone) M(artio). Bosquet. v. 1. corrige: Celsa. 55. Narbone. * L. Aponio Homul/o | seviro Augusta/f | Aponiae Nephelae | uxori, Aponiae | Faustae filiae. Grut. 359, 2 (Scal.)» ubi quattuor tantum versus sunt; equidem ex coniectura vers. quartum divisi adiecto filiae. 56. Narbone. Q. Fullonio | Tholosano liml [sic Gr.) \ August(ali) | Caecilia L. f. I Tertullian(a) | uxor. Grut. 413, 5 (Scal.). NARBO MARTIVS. 17 57. Narbone in museo. Chrysanthus, | sevir Aug(mtalis) c. I. P. C, N. M. et Clodia Agathe uxor | sevir{is) Aug[ustalilms) c. I. P, C. N. M. loco dato ex decreto sevirorum Aug(ustalium) | . . . . marmoribus exstructum et ductu | aquae ornatum de suo feceruni et sportulls datls dedicaverunt. — Descripsi. 58. Narbone in aula interiori curiae, ubi lapis admodum corrosus inclusus est in muro. a) Exemplar a me descriptum. L. Afranius, Cerialis4(ibertus), | Eros sevir Aug(ustalis) domo Ta|racon^ Ceriaiis lo j . . sa (?) Afvdi' nia, Ceria|lis l(iberta), Frocula tixor. Afrania | L(uci) l(iberta), Afrani(a)e f(iUa), an(norum) . . . hic sita est. b) Apographum, quod tradunt Spon, Schmidt, Bosquet. L. Afranius, Cerialis 1., | Eros sevir Augustalis, domo Ta|ra- cone, hospitalis a gallo gallinaceo, Afrania, Ceriajlis I., Procula uxor, Afrania, | L. 1., Uranie f., annorum XI hic sita est. Spon, Miscell. 199, 2 (a Graverolio), Or. 4330 ex Schmidt, opusc. p.392. Bosquet in schedis suis; atque bic quidem in imagine oppidi Nar- bonis antiqui, quam proponit, suo loco depinxit deversorium a gallo gallinaceo. Guius deversorii inventor videtur esse Graverolius, a quo recepit reliquisque tradidit Spou. — Geterum ultimi versus lectionem non pro certa affirmaverim. 59. Narbone in moenibus. Bosquet: Maffei, Gali. Ant. p. 32, 8: LVTAE^. AMILIO VTAE .... AMILL TABELLARIOB EELLINABIO CAESABISNQVAE . . CAESABISNQV . . SVNTNARBONE . VNTNARBONE INDOMVS INF . P . CCCXXV INFPCCCXXV IN.A.CCCV INAPCXCV Gorrige et lege : Collegium ^ajlutare /amiliae | tabellarior(um) | Caesaris n(o- stri), qui | sunt Narbone | | In f(ronte) p(edes) cccxxv, in a(gro) p^edes) C . . . . GoIIegia salutaria habes Lanuvii (Henzen n. 6086) et Gonimbricae Herzog', Galliae Narb. descr. ^ 18 NARBO MARTIVS. in Lusitania, Or. 2415 = Hubner, Monatsberichte d. Akad« der Wissensch. zu Berlin 1861 p. 776 sq. 60. Narbone. C. Lucius Philomusus | ampullarius, frugi | hic est sepultus. Grut. 643, 10 (Scal.), unde Or. 414.3. ^ Frugi laudis est epilheton' Orelli, cfr. infra n. 63 et OrelJianam 4642 , quae Narbonensis et ipsa est : Afrena \ C. /*., Secunda \ uxor pia, frugi \ hic est sepulia | p{e des) qluadratos) XF, 61. Narbone. . Valerius ^^emellus Formliensis, | auguarius, (sic Grut.) sibi et luiiae, M. f., | Qmniae uxori; i(n} a(gro) p(edes) q(ua- dratos) V. Grut. 645, 2 (Scal.). Catel, Mem. p. 103. 1. portvIjIENSIS Grut el Cat. 2. AvovRARivs Cat. 62. Narbone. Vivont. I L. Oppio Quinto | capistrario, | Maliae Carae con- tuber(nali) ; | per anno^ | sine iurgio vivont. Or. 4158 ex Schmidt opusc. p. 398. — Finem versus 5. consulto vacuum reliquisse videntur auctores tituli. 63. Narbone. Vivont. I L. Cervius L. I. ] Zetus clavar(ius) | materiar(ius) sibi et I Notae iibert(ae), | lucundae l(ibertae) frugi | in agrum ped(es) q{uadratos), ... MafT., Gall. Ant. p. 80, unde Mur. 944, 1. Or.4164. 6. lucunda Maff. 64. Narbone. Q. Nigidius Primus | lanarius sibi et | Probo% mereoti { ii- b(erto) suo. Grut. 1035 , 4 (ScaJ.). Mur. 967 , 2 (Bim.). Grut. : 2. Janiarius. 3. meroe. 4. liber. sui. « I ■ 65. Narbone in museo. j Viv(us) I L. Pomponius L. 1. | Diocles medicus | sibi et Ati- liae I Quartae uxori. Grut. 633, 10 (Scal.). Mur. 972, 4 (Bim,). 66. Narbone in moenibus. S{av(6v) I Lucceius | Philini 1., | medicus. Marito \ Caninia j . i., Attice. Maffei, Gall. Ant. p. 80, unde Mur. 962, 7. a NARBO MARTIVS. " 19 67. Narbone. C. OfTelius I C. 1. I Zetus frugi { mercator. Grut. 645, 6 (Scal.). 68. Narbone. L. Baebius | Lepidus | nummularius. — Mur. 941 , 3 (Mair.). 69. Narbone. A. Sempronio, | . Gallaeci 1. , Laeto | purpurario | et Sem- proniae | Modestae uxori. Grut. 649, 9 (Scal.). Catel, Mem. p. 88 et 101. 70. Narbone in horlo curiae. Actorius, L. 1., Spaer . . | sagarius. Descripsi. 1. Vidi Nemausi ad portam quae vocatur Augusti frag- mentum hoce: S. Spaeris. 71. Narbone. L. Braetius ] Litarinus [ solearius. — Grut. 648, 13 (Scal.). 72. Narbone. Vivit I C. Rabirius { C. 1. Hilarus | tabellarius. Grut. 625, 2 (Scal.). < 73. Narbone. Vivont { A. Turranius | Niger { viminarius ( Turrania Mon* lawa ( uxor; { in a(gro) p(edes) x. Grut. 642, 3 (Scal.), unde Or. 4298. 74. Romae. C. lulio Marcelio ( Narbonensi ( v(ixit) a(nnos) xvni | Clyco (sic) pat(er) ( infelicissim(us). — Mur. 1061, 6. 75. Camerini Umbriae. D(is) M(anibus) { Cassiae lulianae | coniugi car(issimae) ( Sex. Provinius Narjbonensis ( v(ixit) a(nnos) xxii m(enses) iii. Mur. 1061 , 2. 76. Narbone. Ad portam Romanam ... — Grut. 167, 7 (Scal.). 77. ^Cette inscriptiou, dont la forme des letlres indique les pre- mi^res ann^es du IV® si^cle , fut decouverte en 1786 dans la chapelle de 2* 20 VIGVS MOUX. BAETERRAE. la Vicomt^; elle servait de support k 1'auteL' Toumal. Nunc videtur extare in museo, at ego non vidi. Pontem, portas, aquiductus, quarum rerum | usus louga in- curia vetustate corrue|rat, civitati restauravit Agredinus | et ad praeturianam (sic) Galliae praefecturam | iudicio Agustae (sic) remunerationis evectus est. Tournal, Description du mus6e de Narbonne p. 62 n. 224, uude Stark, Staedteleben in Frankreich p. 599. — 5. ^les mots evecttis esi sont presques enti^rement eflac^s' Toum, VICVS MOUX. 78. Inscriptio rep. et asservata in vico Moux (dep, de VAtide), sllo iuter Narbonem et Garcasonem. T. Valerius. C. f. Senecio | P. Usulenus, VelenTonis 1., | Phileros | T. Alfidius T. 1. Stabilio, | M. Usulenus M. 1. ChariTo | magisTri pagi ex rediTu fani | Larrasoni cellas faciund(as) | cu- raverunt idemque probaverunt. Descripsi ex imagine ad ipsum lapidem confecta, quae extat in mu- seo Narbonensi. cfr. supra n. 22. 79. Rep. in vico Moux. P. Cornelius | Phileros | Larrasoni | v(otum) s(oIvit) l(ibens) m(erito). Henzen 5893 ex Mem. des Ant. du Midi IV. p. 137. Vidi equidem Garcasone in museo hoc fragmentum, quod, ubi reperlum sit, non com- peri: P. Cornelius \ Phileros. II. BAETERRAE. (BezierSf dep. de VAude.) 80. Titulus Narbone olim asservatus ; ubi nunc sit ignoro. M. lulio Philippo, | nobilissimo Caes(ari), | principi iuventu- ***— ^ie!** tis, I Sep(timanorum) Baeterr(ensium) | colonia posvM, Grut. 272, 10 (Scal.). cfr. supra n. 41. — 2. caesa Grut. BAETERRAE. 21 81. Baeterris ^sur le mur d*une maison en face de Nv^che' MilUn. Equidem cum Baeterris essem, frustra quaesivi. Corneliae | Tertullae | flaminicae c(ivitatis) Vi(ennensis). Millin, Voy. IV. p. 367. — 3. fortasse pro cnri legendum est orvt/a- tis scil. Baeterrensium. 82. Baeterris. L. Aponio I praefecto equit(um) | et leg(ionis) XXI praefect | rimo urbi Iul(iis) Baeterr(is) pr . . Maffei, Mus. Veron. 418, 5. Recte descriptum esse hunc titulum non affirmaverim; recepi tamen ob nomen oppidi. 83. Rep. a. 1806 prope Moguntiacum ; nunc extat ibi in museo. Have Cae|cili. C. Caejcilius C. f. | Pup(inia), Parra | dom(o) Bae(terris) | mil(es) Ieg(ionis) iiii [ Mac(edonicae), d [i. e. centu- ria] Q. Aem|ili, ann(orum) xiix, | st(ipendiorum) ii, h(ic) s(itus) e(fit.) I M. Antoni|us Flaccus | d(e) s(uo) d(edit). Steiner, Inscr. Danub. et Rhen. n. 531. 84. Rep. a. 1842 Moguntiaci ; nunc dicitur periisse. L. Marius L. f. Pu|pinea Baeterris | miles leg(ionis) xxi, sti|pendiorum I xvi, anno(rum) xxxx, | hic sit(us) est; frate(r 5 faciundum | curavit. Steiner, Inscript. Dan. et Rhen. n. 284. Henzen 5226. 85. Rep. esse hunc titulum Baeterris refert Dumdge, non indicans ubi nunc sit. C. Coponio I Grato | seviro | Augustali. Dum^ge in Hist. du Languedoc, nouv. edit. p. 637 n. 30. Praeterea inter duodecim fere inscriptionum fragmenta, quae per- tinent ad diversa monumenta et iacent in claustro ecclesiae cathedralis. hoc tantum inveni, quod referat hic apponere: 86 l(iberta) Celsa | Uionis | publico I I(ocus) d(atus) ex d(ecreto) d(ecurionum). 22 SEXTANTIO. ra. SEXTANTIO. {St^MtanHon , prope urbem MowtpeUier,) Postquam Sextantio, colonia a Romanis in Galiicum pridem oppidum deducta, ineunte medio aevo funditus eversa est, reli- quiae veterum monumentorum et qui per illum tractum secun- dum viam Romanam extiterant lapides miliarii a vicinis sublata sunt et per proximos vicos ad novos usus adhibita. Hodie vero quae ioco poterant moveri, coepta sunt in urbem Montpellier transferri ibique in horto musei publice exponi. £x titulis, qui hoc modo reperti sunt, eos quidem, qui illustrandis veteris Sex- tantionis antiquitatibus inserviunt, hoce loco proponam, lapides autem miliarios infra inter reliqua eius generis monumenta suo quemque loco commemorabo. 87. In aede sacra vici Gastelnau. Repertus dicitur hic titulus inter ipsius Sextanlionis ruioas (Merimee) , at iam Maffei aetate erat iu vico Gastelnau. Cn. Plaetorius Macrinus | colonis etincolis | ex ea pequnia, quae ei in | statuas conlata esL Maffei, Gall. Ant. p.72. Prosp. Merimee. Notes d*un voyagep.363. M^m. des Ant. de France 1. 11. p.l54. Goloniae sive omnino civilatis ius quatenus cadat in Sextantionem, exposuimus indescriptione territorioran). 88. *A Murviel, decouverte durant les demiers jours de fevrier 1839' Dumige, Nunc extat iu horto musei Montpellierensis ; lapis loDg. metr. 1, 54, alt. 0, 43 Insignis est antiquiore lilterarum quadratarum forma. Sex. Vetto C. Pedo aed(iles) | viam, lacum ex d(ecreto) d(ecurionum) | refic(ienda) coer(averunt). Descripsi; edidit Dum^ge in Htst. du Languedoc p. 637 n. 28. 89. Rep. in vico Moutbazin. Dumdge. D(ts) M[anibus) \ C. Vettl Hypni | sevir(i) Aug(ustalis) | C. Vet- tius Eutyches | t(estamento) ? f(ieri) i(ussit) | viv(us). Dum^ge in Hist. du Languedoc p. 637 n. 29. — v. 4. pro T-i"i malim -patri f • i. SEXTANTIO. 23 90. Rep. in vico St. Julien. Delmas. Isidi sacrum, \ Sac(erdos) co(loDiae) Aelius ] ex testamento f(ieri) i[ussit). ' - . Delmas in Mem. des Ant. de Fr. t. 2 p. 153. — 3. p • y Delm., relt- qua quoque inscriptio neglegentius videtur descripta ; v. 2 legendum est fortasse: SAcerc?05 aelivs. 91. Rep. prope vicum Murviel (D*Aigrefeuille), nunc extat in horto musei Montpellierensis ; litterae iam prope evanuerunt. D(is) M(aDibus) { P. Anini Logi, | patris sacrorum, | Cornelia Luci fil(ia) | d(e) s(uo) p(osuit). Descripsi. D'Aigrefeuille, Hist. ecclesiastique de Montp. 1739 p. 80. — 2. ANTHBMii • LOG • F Aigref. 92. 'A Poussan» sur une petite place pr^s du ch^teau'. Merimee; nunc extat in horto musei Montpell. D(is) M(anibus) | L. lulil | Chrysionis | Ombania Sozu(sd) | marIt(o) optim(o) | et sibi vlva p(osuit). Descripsi. Merimee, Notes d*un voy. p. 365. Alios huius regionis titulos, sed mere sepulcrales editos habes in Mem. des Ant. de Fr. 1. 1. p. 153—155. lY. NEMAVSYS. (Nimes, departement du Gard») Lapides inscripti Nemausenses eo tempore, quo Millin Ne- mausum perlustravit, sive initio huius saeculi ita per urbem dispersi erant, ut tria extarent loca, quae plura monumenta con- tinebant, thermae, domus Seguieriana, reliquiae portae Augusti, ingens autem reliquorum lapidum numerus per diversa urbis loca et domus privatas esset dissipatus. Et thermae quidem noniinari solent ruinae aedificiorum, quae extra urbem prope locum qui vocatur la foniaine eruta sunt inde ab anno 1739; inter quae insigne prae ceteris est templum quod vocant Dia- nae, atque inter huius templi reliquias hodie quoque permulti lapides ibi reperti cohservantur. Omnia vero, quae cum his 24 NEMAVSVS. thermis coliaerent, ad lucum dei Nemausi pertinuisse et eo ipso loco fuisse constituta, quo aquaeductuS, cuius pars erat cele- berrimus ille pont du Gard, aquas auas effundebat, exposuerunt nuper Germer-Durand, Revue archeologique t. VII. (1850) p. 195, et B. Stark, Staedteleben etc. in Frankreich p. 97 — 100. Do- mus deindc, quae Seguieri clarissimi viri et de antiquitatibus patriae suae optime meriti olim fuerat, hodie quoque non modo in horticulo adiacenti, sed etiam in muris vestibuli et aliis ipsius domus partibus plures eosque insigniores condit titulos. Por- tam autem Augusti (Porte d'Augusie), quae in libris vetustio- ribus atque etiam apud Millinum vocari solet porte de la cou- ronne, unam ex iis portis fuisse, quas Augustus a. u. c. 738/39 Nemausensibus dedit, demonstrat titulus in ea inscriptus (infra n. 95) ; atque circa hanc quoque portam hodie magnus inscri- ptionum numerus extat. Longe plurimae vero collocatae nunc sunt in museo urbis constituto in celeberrimo templo vetere» cui nomen est * la maison carree^; ibi enim et circa templum et in ipso templo prostant lapides aetatis Romanae ex omni parte urbis congesti et reiiqua quoque illa toca, quae pridem pro museis fuerunt, nunc partem monumentorum suorum novo huic museo dederunt. Exceptis igitur quibusdam monumentis quae adhuc in muris domorum privatarum haerent, quattuor hodie sunt loca, quae qui perquirendis inscriptionibus operam dant, debent perlustrare: museum, thermae sive templum Dianae, porta Augusti, domus Seguieriana. ^) 93. Titulus, quem Menard testatur repertum esse inter funda- menta aedificii, quod hodie est Vhdpital general; nunc extat in domo Seguieriana. M. Agrippa L. f. cos, tertium fecit. Descripsi. M^nard, Hist. des antiq. de Nimes, ^dit. augm. p. 71. ^) Inter inscriptiones Nemausenses titulum, quem In epistylio ma- sei {maUon carrie) variis modis volebant legere (cfr. Millin, Atlas pl. 73, 2), omisi. Saepe enim auctore Seguiero conati sunt, ex fora- minibus, quae figendis clavis litterarum aenearum olim destinata adhac conspiciuntur, ipsas litteras restituere, eamque rationem in templo illo Nemausensi primum adhibitam transtulerunt et ad templnm Viennense, quod vocant Augusti et Liviae ( Chorier - Cochard , Antiq. de Vienne p. 91 n. 1] et ad monumentum quoddam Arelatense (Millin, Voy. III. p. 620). At iam Millin hos conatus optime refutavit notana ipsos illos restitutores iisdem litteris in eodem titulo diversa ratione foramina attribuere neque oranino hac ratione certi quidquam posse erui. NIMAVSVS. 25 94. Fragmentuin , quod extat in templo Dianae. M. Agripp/7 Z. /*. cos, tertium fecit, Descripsi. Pertinere ea monumenta ad a. a. Gh. 20, in historia pro- vinciae probare conati sumus. 95. ^Trouv^e dans la demolition des remparts eleves en 1194 sous Raimond V comte deTouIouse'. Millin. Porta, cuius haec inscriptio est, hodie quantum fieri potuit, ad pristinam formam est restituta. Litterae tituli, qui in epistylio insculplus est, exhibent foramina affigendis litteris aeneis destinata; quaedam litterae prope evanuerunt neque tamen ila, ut non aliqua vestigia deprehendas. Itaque titulum quasi integrum hic ex- primere liceat: Imp(erator) Caesar Divi f(ilius) Augustus co(n)s(ul) xi tri- a.ch.ie/15. b(unicia) potest(ate) | viii portas muros col(oniae) dat. Descripsi. Miliin, Voy. IV. p. 235. Atlas pl. 74, fig. 1, ubi et ima- ginem porlae habes et inscriptionem. 96. * Trouvee i l'araphitheatre en 1810 '. Perrot. Quattuor frag- menta sunt epistylii, quae nunc asservantur in auia musei. C. Caesar -^wgusTi Ul{ius) cos. desig{natus) patronus col(o- condy753. niae) | Nemausensis xystum col{oniae) dat. Descripsi. Perrot, Antiq. de Nimes p.227 n.69. cfr. Suet. Oct.65: Caium et Lucium teneros adhuc ad curam reipublicae admovit et consules designaios circum provincias exercitusque dimisit, 97. ^Trouv^e dans les ar^nes lors du deblai de 1809*. Perroi. .... VIII tri . po . . . . Perrot, Antiquites de Nimes 1846 p. 43, qui supplens cos, VIII hoc fragmentum refert ad titulum unius ex imperatoribus Flaviis; eos enim soios fuisse consules VIII praeter Augustum, de Augusto autem agi non posse, quod hoc cos. VIII sive anno a.Ch.26 amphilheatrum Nemausense non extiterit. Et de Augusto cos. VIII certo agi non polest, quod Au- gustus eo anno tribuniciam potestatem nondum inter titulos receperal; at possit agi de Auguslo cos, XI imp. VIII trih. poi. III. Quod au- tem Perrot aflert, amphilheatra sub Augusto in provinciis non fuisse, id non nego, at hoc fragmentum, quod inter rudera repertum est, quibus olim amphitheatrum obrutum erat, non necesse est ad id aedificium per- tinuerit. Quidquid id est, omnino melius erit, abslinere coniecturis in eiusmodi fragmento relato a teste parum certo. Praeterea ad templum illud, quod Dianae dicitur, anno 1739 trede- cim fragmenta epistylii cuiusdam sunt effossa , ex quibus hodie novem intra ipsum templum asservantur, ubi ipse ea descripsi; ex quattuor reli- quis quae deperdita nunc dicuntur, duo nota suntex schedis Seguieri quas possidet A. Pelet, duo ex actis academiae Parisiensis (Mem. de facad. 26 NEMAVSW. n des inscript. et belles-leltres vol. XIV. p. 107 pl. 2 G. XV. p. 160). Quae fragmeDta plus semel exercuerunt eos, qui antiquitatibusNemausen- sibus operam dederunt, et peculiarem dissertationem de iis scripsit Jug. Pelet (Essai sur une inscription monumemale decouv. k Nimes en 1739)! At neque is quidquam in lucem edidit, quod aliquam habeat probabili- tatem^), neque omnino haec fragmenta sufficere mihi videntur, ut titu- lus possit restitui, nisi quod certo legitur initio sec. versus: respubli- ca Nemausensium et agi videtur de mouumento aliquo ad imperato- rem Hadrianum perlinenti. Quae cum ita sinU superfluum videtur, ipsa fragmenta apponere, quae nisi sedulo depinguntur, nullius omnino usus suut. 98. Nemausi. Faustinae Aug(ustae), | imp(eratoris) Caes(aris) T. Aeli | Hadriani Antonini | Aug(usti) Pii p(atris) p(atriae) trib(unicia) pot(estate) x | imp(eratoris) il. cos. iiii filiae, | M. Aurelii Cae- * saris uxori. Mcnard, Hist. de Nimes t. VII. p. 272. v. 4 uon est, quod cura Me- nardo irib. pot. ix corrigas ; cfr. Orelli 865. De Fauslina iuniore eius- que tituloAugustae, quem marito etiamCaesare adepla est, cfr.Eckhel VU. p. 77. — Antonini Pii genus fuil Nemausense (Gapitol. vit. Anton. c. 1). 99. Nemausi. Imp(eratori) Caesar(i) | C. Valerio | Diocletiano | p(io) fel(ici) inVic(to) Augusto \ pont(ifici) max[imo) \ Germanico max(lmo) . . . Murat. 256, 8 (Guiran), qui vv. 4 — 6~sic habet: P'FEL«invic PONT^AVG PONTMAX.. 100. Nemausi ad portam Augusti. L. Ranio Optato, cos. , procos. |?ro|vinc(iae) Narb(onensis), c(larissimo) v(iro), leg(ato) Aug(usti) iuridico Astuno^ et Gal-\ leciae (sic)y curatori viae Salariae, cura^(or/) reip[ublicae) \ Urbi- natis Mataurensis, leg(ato) dioecoeseos | praetori, tri- b(uno) pieb(is) , q^uaest^ri) provinc(iae) Siciliae , | prae- sidi integerrimo, Nemauseuses ^atrono. Descripsi. Millin, Voy. IV. p. 250, qui male confundit cum alio eiusdem viri titulo honorario Grut. 463, 4 = Murat. 1057, 3, quem in- ^) Haec sunt, quae Pelet inscripta esse vult: Divae Aug, Plotinae respublica Nemausensium labrum cum marmoribus ceterisgue ornamentis bene- ficio imperatoris Caesaris Augusii, Divi filii^ Hadriani ad noviiatem restiudt. Quae invita Minerva inventa esse faclle concedas. NEMAVSVS. 27 fra dabimus in serie proconsulum provinclae Narb. De hotiore legati dioeceseos , quam provinciae Asiae dioecesim fuisse probat Grut. 463 , 4, cfr. Mommsen, Epigrapbische Analecten in Ber. der sSchs. Gesetlsch. 1852 p. 219. De aetate huius viri cfr. item infra. 101. Nemausi ad portam Augusti. C. Aemilio Berem|ciano Maximo | cos, septemviro epulo- n(um), pr6cow5w// | splendidissimae provincia^ | Narbonensis, le- g(ato) pro pr(aetore) provincm^ | Asiae, praetori supremar(um), allecto I inter tribunic(ios) a DIvo Magn(o) Ant6|nino, q(uaestori) urbano, tribun(o) laticlavio | leg(ionis) iiii. Scythicae, item vii gemin^e | iterat6 tribunatu, decemyir6 stlitibus | it/Jicandis . . . lo Descripsi. Millin, Voy. IV, 254. Henzen 6454, qui Millingeni exem- plar secutus paullo aliter distribuit apices. De magistratu praetoris su- premarum sc. voluntatUm cfr. Borghesi , Ann. d. Inst. arch. 1853 p. 195. — 7. Divus Magnus Anton. est Caracalla. 102. Nemausi in aula musei ; rep. videtur prope templum Dianae (Menard), L. Aemiiio M. f. Vol(tinia) | Honorato, | iiivir(o) capitall, q(uaestori) pr6pr(aetore) | pr6vinc(iae) Ponti et Bithyniae, | le- g(ato) eiusdem pr6vinc(iae) , aed(ili) pleb(is), pr(aetori), | prae- f(ecto) frumenti dandi ex s(enatus) c(onsulto), | sacerd6ti f^tiali, proc6(n)s(uli) pr6vinc(iae) | Cretae et Cyrenarum. | Hic h6s ho- nores benefici6 optumi princip(is) | maturius, quam per ann6s permitti solet, | gessit. Descripsi; huius tituli fragmentum dedit Menard t. VII. p. 282; quaestor Ponti et Bithyniae nisi ante a. p. Gh. 136 Aemilius esse non potuit, quod hoc anno provincia Caesaris Bithynia facta est. cfr. Borghesi, Mem. sopra il console Burbuleio p. 27. In eiusdem lapidis alio latere M4na)*d dicit hanc secundam legi in- scriptionem : 103. Honori | Q. Soloni Fabi(?) Severin(i) f(ili) V(oltinia), | (fb merita eius praeterita et { praesentem liberalitatem, |* quo matu- rius balneum usibus | plebis exhiberetur, fabri tign(arii) Nem(au- senses). Hunc titulum ipse non vidi; basis, in qua uterque titulus inscriptus est, bis ad similem usum videtur esse adhibita. Q. Solonium, Q. f., Volt., Severinum infra habes n. 106. 28 NEMAVSVS. 104. Nemausi ad portam Augusti. T. lulio, Sex. f., Volt(iQia,) Maximo Ma [ Broccho Servilian(o) A. Quadron | L. Servilio Vatiae Gassio Cam I leg(ato) Aug(usti) leg(ionis) iiii. Flaviae, leg(ato) Aug(usti) Ieg(ionis) i. adiuiricis, \ iuridico His(paniae) citeri6r(is) Tarrac6nens(is), pra^^(ori), q{mestori) | pr6vinciae Hisp(aniae) ul- teri6ris Baeticae, donato \ bello Dacico coronls murall et val- larl, Item arg[enteo) \ vexillo, trib(uno) mll(itum) leg(ionis) v. Ma- cedonic(ae), s6viro equitum \ R6m(anorum) turm(ae) i., xviro stlitibus iuiicandis \ Calagurritani | ex Hispania citeri6re pa- ivono, Descripsi. Millin, Voy. IV. p.248. Borghesi, Annal. dell' Inst.arcb. 1839 p. 147 , cuius sunt supplementa. Henzen 6490. v. 7. vallari el arg- Borgh. , sed quam [in fine versus conservatam vidi hastam i , item mihi videtur indicare. 9. diivdic Borgh. 105. Nemausi in domo Seguierana. 1 I hastls purls ilii, sexill ex voluntaie \ imp(eratoris) Caes(aris) Nerv(ae) Irmani Augusti Ger- manici \ Daclcl Parthicl p(atris) p(atriae), legato eiusdem princi- pis I DIvI Nervae fi(ii) xmperatoris Caesaris Nervae Traiani \ optiml Aug(usti) Germflrn/ci in hello Dacico, \ pr(aetori), trib(uno) pleb(is), q(uaestori) ^vovinciae tribuno militum \ leg(ionis) i. Italicae, leg(ionis) iiii Macedonicae, datis \ in publi- cum Avenniensium HS | a Pompeia Marull . . . uxore. \ Locus d(atus) d[ecreto) d[ecurionum) \ Avennien5iw»i. Millin. Voy. IV. p.253. — vv. 2 — 4 Milliu unam eandemque titulo- rum imperatoris seriem esse vult ; at cum hoc modo insolita prorsus ti- tulos enumerandi ratiu eveniret, equidem aliter suppiendum censui suspi- cans eodem imperatore bis idque diversa ralione commemorato duo diversa tempora distingui. Dacicus enim Traianus appellatur iude ah a. p. Ch. 103; Parthicus inde ab a. 116. Gontra Germanici nomen iure hereditario habuit. 3. pro legato principis possit etiam suppleri: comiii principis. Versus 10 sq. probant, non Nemausi sed Avenione po- situm esse hoc monumentum. 106. Nemausi in domo Seguieri. Q. Solonio, Q. W[io), Volt[inia) \ Severino, | ex v decuriis, equo I publico, Luperco, | iiiivir(o) ab aerario, | pontifici, | fla- NEMAVSVS. - 29 ' mini provinciae | Narboneasis, | trib(uno) militum leg(ionis) viii. Aug(ustae) | civita^ Foroiuliensium | patr6no. Descripsi. Bouche, Chorogr. de la Provence p..246 sq. 107. Rep. Nemausi a. 1739 in thermis ; nunc prostat in aula musei. Lapis extat totus, sed initia primorum versuum prorsus evanuerunt et omnis inscriptio difriciilime legitiir. Z. Sammio P. fil. Vol(tinia) | Euii/cimo, eq(uum) publ(i- cum) I ^a^^wti, allec(to) in v | decur{idi&), Luperco, flam(ini) | provinciae Narbonenjs/s, praef(ecto) cohortis ii | . . . anae Vasco- num I civium Romanorum { P. Sammius Maternus, | alumnus L. Sammi Eutici|ani, archiereus synhodi. Descripsi. Hist. de TAcad. des Inscr. t. XIV. p. 107. pl. 3 0. Murat. 2038, 1. Or. 2543. Praeterea contuli de hoc titulo schedas Seguieri, quae sunt in bibliotheca Nemausensi. 1. L*F*voii- Mur. 2. romano Mur. iLiANO Seg. ; equidem ano tantum iegi, evttci autem desumpsi ex v. 10, quia ei ipsi L.Sammio, quem habes v. 10, titulus positus est. Ad cogno- men Eutyciaui cfr. Grut. 870, 3. 3. haberiTi omisit Mur. 7. romanae Mur. hadrianae Seg. , tres fere litteras spatium admittit. 9. samivs omisso praenomiue Mur. 108. Rep. in thermis nunc est in templo Dianae. Lapis extat totus, sed a sinislra parte adeo corrosus est, ut plura legere non contigerit. minio I . filio, Volt(inia) 1 . . . . ano, eq(uum) 1 puhl{icum) habenti, | flam{ini) /?rovinc(iae) | Narb{onensis,) quae- st{ori) [sive aedili] col(oniae) | Nemaus{ensis,) iiiivir(o) | ab aera- rio, pontif(ici) resp{ublica) iV^m(ausensis). Descripsi. Millin , Voy. IV. 223. 109. Nemausi, 'trouveeen 1666 pres dujeu de mail, sous les ruines des anciennes murailles de la ville'. Menard. Nunc extat in domo Se- guieriana. Tl. Caesaris, | DIvI Aug(usti) f(ili), AugusTi | mlles missi- cius T. lulius I Festus militavit annos xxv | in legione xvi; decreto decurion(um) | accepit frumenti m{odios) L, balneum et | sui gratuitum (sic) in perpet(uum) aream in|ter duos (sic) tur- res per P. Pusonium Pere|grinum, iiiivir(um) et xivir(um) ad- signatam. Descripsi. Spon, Misc. p. 239, unde Or. 3579. Menard t. VII. p. 305. 6. M-L Spon et Menard. 7. in perpet omis. Spou. Rarum exemplum praebet hic titulus, si confers Suet. Tib. 48: missiones veleranorum rarissimas fecit, ex senio mortem, ex morte compendium captans, — 30 NEMAVSVS. Historiam legionis XVI. habes apud Borghesium, Bnrbul. p. 37; fuit sub* Tiberio in Germania superiore. Tac. Ann. 1, 37. 110. ' Ce fut encore pr^s du jeu de maii que furent trouvees les deux inscriptions suivantes et k peu pres au mSme eudroit, ou Ton de- couvrit la prec^dente , ce fut en 1647 selou le temoignage de Guiraa'. Menard, Idem sua aetate extare hos titulos dicit Mans la maison de M. Lombard de ia Tour, rue doree'. a) Ex decr^(to) | decario(num) [ et Puson(i) | Peregrin(i) | iiiivir(i) T. I lulio Fcsto. b) Ex dec(reto) | decurion(uin) | ar(ea) dat(a) Iul(io) | Festo per I Puso(nium) Peregr(inum). Menard t. VII. p. 309. Murat. 556, 3 (Bim.) et 556, 4 (ei schedis Guirani). De faisa Muratorii opinione, qui tesseras hospitalitatis has esse et b. 2 sq. agi de decurionibus Arelatensibus censet, non est quod longius disseramus. Lapides hi reperti sunt inter ruinas murorum, qui- bus ager lulio Festo donatus adiacebat, ut qui esset Mnter duas lurres' (n. 109); ergo dispositi erant a Festo per eam murorum partem, cui fundus suus adiacebat. a) 1. exdecer traditum est. 111. Inscriptio quam Nemausi vidit Poldo d'Albenas; nunc videtur deperdita et ne Poldo quidem, ubi sua aetate fuerit, refert. Isis [signa Isidis,) \ Serapis, Ve- stae, Dianae, Somni HS n(ummum) vi [i. e. sex milium] | et phialas ii chrysen^^/«5 HS n{ummum) . . . cli., sigm \ deorum 5 argentea castrensia, quae domi | habebat, ex argentipondo .... iemplo dedit, item | dedicatione templi Isis et Serapis [ ieorum- que Vestaey Dianae, Somni \ r/^cwr/onibus Nemausensium et orna-| 10 mentar//5 omnibus, singulis X [L e. denarios] v, ita ut | in pu- biico vescerentur, distribui | iussit inque eius domus perpetuam \ mtelam HS n(ummum) x reliquit; | item imaginem 15 Martis arjgenteam ex argenti pondo | ^Samna- gensibus dedit hunc [sive huf\c \ ordo Biiixrigum .... Poldo d^AIbenas, Discours p. 178, a quo pendent qui reliqui edide- runt Grut. 48, 1. Grasser, Ant. Nem. p. 1074. De la Saussaye, Numismat. p. 101. Grasser quidem dicit: Moh. Steckius, peregrinationis meae co- mes, hoc fragmentum mihi exhibuit', sed cum ipse Grasser cum Poldo- nis apographo ita conveniat, ut nihil melius, quaedam neglegentius ha- beat descripta, apparet Steckium quoque Poldonis exemplar excripsisse. 1. quod initio versus Poldo habet isis fortasse in fine est ponendnm, 4sq. CASTRENSIA DOMO HABEBAT PoldO, 8sq. ORNA|mBNTA.R . . . P- 15. /S^AMNAaENSiBvs recte supplevit De la Saussaye; agitur enim de NEMAVSVS. 31 illis Samnagensibus, quos inter latina oppida habes apud Plinium (3, 5). Simul hac nostra inscriptione confirmatur lectio codicis Pliniani Lei- densis A, qui habet Samnagenses pro vulgata Sanagenses. 112. ^Rep. inter vicum Clarensac et Nemausum'. Menard, Extat uunc in museo Nemaus. Memoriae | M. Atti M. fil(i), Volt(inia), | Paterni equo pu- blic(o) I honorato, item decu|rioni col(onia) Apollinare | Reio- rum, decurioni | ornamentario col(oniae) Aug(ustae) | Nemausi, an(nos) xxv agenti | Cioejia, Sex. filia, | Paterna | filio piissimo. Descripsi. Menard t. VII. p. 279. 113. ^Prope Nemausum ad molend. iudicis'. Maff, M. Veril | Victoris, | decurion(is) col(oniae) | Iul(iae) Aug(u- stae) Apollinar(is) | Reior(um), item col(oniae) | Aug(ustae) Ne- m(ausi) ornam(entaiii), | vivos sibi et suis | fecit. Maff., Gall. Ant. p.61. — Initio tituli Dis Manibus sive Memoriae post mortem Verii debuit apponi. 114. Nemausi in aula musei. Lapidis superficies hic illic laesa esl- C. Mario luvem | luliano | ornamentis decuri6nalib(u$) or- nato; | vixit ann(os) xx; | C. Marius Cupltus | fil(io). Descripsi; lapis integer haud dubie plures exhibuit apices. 115. Nemausi rep. 1739 prope templum Dianae, nuuc est in aula musei. C. Aemilio C. f. | VoIt(inia) Postumo, | omnibus honori(bus) | in colonia sua \ functo, | trib(uno) mll(itum) leg(ionis) vi. victr(i- cis) I d(ecreto) d(ecurionum). Descripsi. Hist. de TAcad. des Inscr. t. IV. p. 107. 116. Nemausi iw aula musei; a parte dextra lapis paullulum est fractus, non tamen ita, ut nulla restent extremarum litterarum vestigia. L. lulio Q. f. Volt(inia) | Nigro | Aurelio Servato | omnib(us) hon6rib(us) | in coI6nia sua | funct6 | seviri corporat(i) ] Nemau- senses | patr6no | ex postuIati6ne popuk'; | I(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum). Descripsi. Frat. loh. lucundus Veronensis, cod. Magliabecch. f. 210 r = cod. Veron. 177. Grut. 423, 6 (Scal.), uterque omissis apicibus. 117. Nemausi ^jardin de M. Calvi^re hors de la porte des Carmes'. Menard. L. lulio Q. f. VoI(tinia) | Nigro | iiiivir(o) ab aer(ario) | se- 32 NEMAVSVS. vir(i) Aug(ustale8) corp(orati) | Neiiiaus6ns(es]. | L(ocus) d^atas) d(ecreto) d(ecurionum). Grut. 423, 5. M6nard t VII. p. 285. 118. Nemausi. Dis ManibtiS | Auli Verati | Severi | omnibus honorib(us) | in colonia sua | functi. Mur. 1113, 1 (Guir.). Fragmentum potius est quam inscriptio integra. ' 119. Nemausi. . Val(idio) Servato ] omnib(us) hon|oribus | functo | Vaiidia Munatia | filia. M^nani VU. p. 277 (Guir.). 120. Romae. D(is) M(anibus) v(ivus) f(ecit) | Sex. Sammius | Sex. f. Vui- tin(ia) (sic Donat.) \ Aper, domo Nemauso, | iiiivir iuredicundo, { pontifex publicorum | sacrificiorum, | praefect(us) vigilum | et armorum. Donat. ad Murat. I. p.7l, 6, unde Or. 2157. Kellermann, Vigil. Rom. p. 33 n. 28. 121. Nemausi. D(is) M(anibus) | C. Casseli Vol(tinia) | Pompeiani | praefec(ti) fabr(um), | iiiivir(i) iuridicundo, | praef(ecti) vigll(um) et arm(o- rum) I ei Annoniae Titullae | uxori. Grut. 385,6 (Poldo), unde Kellermann, I. 1. p.33 n.22. M^nardVII. p. 288. 7 sq. antonika | titvllia vxor M^n. 122. Nemausi. . Liccretio, ../*., Voltinia Z^o|norat(o) , imvir(o) iuris | di- 5 cundi, pontific(i), | praef(ecto) vigil(um) et armor(um), | Q. Lucre- tius Honorat(us) | patri piissimo | pietatis caussa. Grasser, Antiq. Nemaus. p. 1069, unde Kellerm. p. 33 n. 26. 123. Nemausi ^ancien couvent des Augustins, rue de la Roserie'. Menard. C. Fulvio C. f. Vol(tinia) \ Lupo Servilian(o), | adlecto inter praetor(ios) | ab imp(eratore) Caesare Aug(usto) | Vespas(iano), praefecto { alae Longiniae, iiiivir(o) | ad aerarium, pontifici; | praefecto vigil(um) | lulia, D(ecimi) fil(ia), Concessa | viro. Grut. 413, 8 (Scal.). Mdnard VII. p. 294. Kellerm. p. 33 n. 24. NEMAVSVS. 33 124. Nemausi rep. a. 1739 prope templum Dianae, nunc prostat in aula musei. . Soillio T. f. Volt(inia) | Valeriano, | i invir(o) ab aerar(io), | pontifici, praefect(o) | vigilum et armorum, | equiim publicum hahehli, \ L[ocus) d(atus) d(ecreto) d[ecurionuin) \ a Descripsi. Hist. de TAcad. des inscr. t. XIV. p. 107. Murat.2025, 4 (P. Revillas), unde Rellerm. p. 33 n. 29. 125. In ecciesia vici MarguerHes prope Nemausum. D[is) M(ambus) | . Fabrici, | . /*., Fol(tinia) Montani, | prae- f(ecti) vig(ilum) et arm(orum), | trib(uni) milit(um) | legionis i Cyrenaic(ae). ] Tesiamento fieri iussit. Menard VII. p. 289. Murat. 813, 4 (Guir.), unde Kellerm. p. 33 n.23. V. 3. • L Mur. PojAia Kellerm. 6. cyrenic Mur. 126. Nemausi. Dis Manibus \ M. Numerii, | M. fil., Volt(inia) | Messoris, praef(ecti) | ngil[um) et armorum | lulia Valentina | filio piissimo, | Numeria, N ula | et Num(eria) nina | fratri optimo. Murat. 838, 1 (Guir.), unde Kellerm. p. 33 n. 6. — Octavum deni- que praefectum vigilum et armorum habebis infra n. 248. 127. Nemausi ^maison de M. Mirmand' Menard. L. Domitio L. f. Vol(tinia) | Axionio pr(aetori) iiiivir(o) bis. M^nard t. Vll. p. 286. Gognomen viri male videtur descriptum. 128. *Trouvee en 1810 dans les deblais de ramphith^Atre ' Mem, du Gard. D(is) M[anibus) ei \ mtmoTiae \ Sex. lulii Sex. /*., ] VoI(ti- nia) Max/w/, | flaminis ^omae et \ Divi Aug(usti), item l^TUsi \ et Germ(anici) Caes(arum), tr(ibuni) mil[itum), \ praef(ecti) fa- br(um) III, iiiiviri \ iur(i) dic(undo) \ Nemausense^. Mem. de 1' Acad. du Gard 1810 p. 386 n. 25 , unde Henzen 5997. V. 6 sq. Drusus est senior, mort. a. a. Ch. 9, pater Germanici, morlui p. Ch. 19. 129. Nemausi in aula musei. Dis Manibns \ /*., Voitinia, Ca^iionis \ fla- minis Romae et DIvI Augusti^ \ item Drusi et Germanicl Caesa- r(um), pontif(icis) , praef(ecti) fabrum . . ] .... Messor, fll(ius) posuit. Descripsi. Eiusdem fragmenti partem esse censeo, quod ex Guirani schedis habet Mur. 224, 5: Caesaris \ Germanic \ prae . . Herzog', Galliae Narb. descr. O 34 NEMAVSVS, 130. Nemausi in museo; titulo superpositae sunt imagines Licioiae et Adgennii, eiusque loricati. D(i8) Liciniae L(uci) f(iliae) Flavillae, flamiQic(ae) Aug(usti) M(anibus) Sex. Adgennil Macrinl, trib(uni) leg(ioQis) vi vict(rici8), iliivir(i) iur(i) dic(undo) pontif(icis), praef(ecti) fabr(um). Descripsi. 131. Nemausl. D(is) M(anibus) | M. Corneli Volt(inia) | Maximi, iiiivir(i) ab aer(ario,) | pontificis | Grasser, Antiq. Nemaus. p. 1070. 132. Nemausi. M. Senucii, . /*. Voliinia \ Servati, q(uaestoris) col(oniae) | Aug(ustae) Nera(ansi), iiiiviri ab aer(ario) \ et lul(iae) Helpidis, | uxoris optimae. ] V(ivi) p(osuerunt). Grut. 467, 3 (ScaL). Hic quoque sicut iu n. 113 Dis Manibus de- functis coniugibus titulo delmit superponi. 133. Nemausi. L. Gappi Secund(o), | iiiivir(o) ab aerar(io), j Pom- peia Servatilla | viro pientissimo. — Menard t. Vll. p. 285. 134. Nemausi ; Menardi actate erat in domo privata. D(is) M(anibus) | Q. Aerailil Firmi | aed(ilis) col(oniae) et | Cloustriae Suavis | uxoris { Aemilianus fil(ius). Menard t. VIL p. 280. 135. Nemausi; Menardi aetale erat in domo privata. Sex. Allius Repentinus, \ aed(iiis) col(oniae), sibi et | Sex. AUio patri, Anniae matri, ] Sex. Allio Nundino frat(ri), aed(ili) coi(oniae), | AUio Vegeto fratri, | Memmiae uxori optumae | v(i- vus) f(ecit). — Menard t. VII. p. 279. 136. Nemausi; Urouvee dans les fouilles du Palais dc Justice' Catal, du mus^e; nunc extat in aula musei. DIs Manibus | Helvl Ecimaril | Voit(inia) VitaUs, aed(Uis) co- l(oniae) | et uxoris | Togiaciae | Eruclnae. Descripsi. 5. Rarum alias nomen Togiacium in titulo sepulcrall Narbonensi, quera dat Calel, Mem. p. 105, cognominis loco est. NEMAVSVS. 35 137. ^Chapelle pres de la metairie de Luc, sur le chemin de Beau- caire' Menard, D(is) M(anibus) | T. Indedil Tertil, ] aed(ilis) col(oniae) Au- g(ustae) Nem(ausi), ] Domitia Eorte sibi | et viro de se bene | merito v(iva) f(ecit). Grut. 323, 5 [Pold.)> Guiran, Explicatio p. 1031, qui adnotat, falso legi a Poldone Indesii, Menard VII. p. 281. 138. Nemausi. Aed(ili) col(oniae) Nem(ausi) | L. Messio | Silvino. Guiran, Explicatio 1029, uncte Mur. 1112. 8. 139. Nemausi in aula musei. C. Plnario, lu f., Albo, ] aedil(i) col(oniae), ex TesTam(ento). Descripsi. 140. Nemausi in aula musei. D(is) M(anibus) | L. Severil Vol(tinia) | Severlno, | aed(ili) col(oniae) Aug(ustae) Nem(ausi) | t(estamento) p(oni) i(ussit). Descripsi. 141. Nemausi. T. Turpilio T. f. Vol(tinia) | Capitoni aed(ili) col(oniae). Guiran, Explic. p. 1028, a quo Murat. 1113, 2. 142. Neraausi. D(is) M(anibus) | M. Vernonil | Virillion(is), aed(ilis) col(oniae) | Virillia Titia | marit(o) optim(o) et | Vernonius Titus | fll(ius) patri pilssim(o). — Guiran, Explic. p. 1028, a quo Mur. 1113, 3. 143. *Trouvee en 1742 parmi les ruines des bains publics' Catal. du musee; nunc extat in aula musei. T. Caecilio T. f. | Vol(tinia) Gutturi, | q(uaestori) col(oniae), Anteros Hyllus ] llberti. — Descripsi. 144. Tr^s de la porte des Carmes, sur un montant de porte de jardin' Poldo. D. Pompeio | Homuncionl | patri, q(uaestori) | Poldo, Diseours p. 156, unde Grut. 455, 8. Guiran, Explic. 1029, qui dicit se ultimam lineam non posse legere. 145. Nemausi. D(is) M(anibus) \ Tertil Sammil, Vol(tinia) \ Kari, q(uaesto- 3* 36 NEMAVSVS. ris) Nein(ausensis) et decur(ionis) | et Sammiae Atice (sie) \ uxor(is) et I L. Hortentil Kari fil(ii) | t(estamento) f(ieri) i(u8sit). Grut. 465, 9 (*missa Scaligero'). 146. Nemausi. L. Valerio L. f. Voi(tinia) [ Lussori, q(uaestori) col(oniae). Grut. 479, 3 (Scal.). 147. Nemausi ad portam Augusti. I q(uaestor) col(oniae) Aug(ustae) Nem(au8i) | v(ivus) f(ecit). — Descripsi. 148. Rep. 1739 prope templum Dianae. Victori«e 1 Aug(ustae) ] Valerius | Severus, pontif(ex) | ex stipe I vela et aram. Hist. de l*Acad. des inscr. XIV. p. 107 pl. 2. Mur. 1984. 6 (Revil- las). Or. 1838, qui Bracarae lapidem tribuens loci indicationem male transtulit de n. 1984, 7 ad n. 1984, 6. 149. Nemausi. « D(is) M(anibus) | Valeriae, Q. f. , | Sextius | flam(en) [vel flam(inicae)] Aug(usti). — Grut. 321 , 12 (Scal.). 150. Nemausi. D(is) M(anibus) | Aemiliae, L. f., | Titiae, flaminicae | Au- g(usti) ; t(estamento) p(oni) i(ussit). — Mur. 168, 3 (Guir.). 151. Nemausi. D(is) M(anibus) | Domiciae | Graeceniae | flaminic(ae) Au- g(usti) v(iva) s(ibi) p(osuit). — Grut. 321 . 5 (Scal.). 152. Nemausi. Flaminic(ae) Aug(usti) | Casuriae ^viti | ftl(iae) .... ulae | Atrius Domitius | Alypus { uxori optimae. Mur. 169, 3 (Guir.). v. 3. casvrii . . v. 4. fvl . . . Mur. 153. Nemausi in museo. D(is) M(anibus) | Hortensijae M. f. Vita|Ii, flam(inicae) Au- g(usti) I Hortensia | Pbilete pa|tronae | optimae. — Descripsi. 154. Nemausi. D(is) M(anibus) | Sammiae, Q. f . , flamin(icae) | Aug(usti) NEMAVSVS. 37 Nemaus(ensis) C. Terentius | Apronianus amitae opt[imae et piis- s(imae). — Grut. 321, 9 (ScaL). 155. Nemausi. D(is) M(anibus) \ C. (sic Grut) Sammiae, Q. fil(iae) | Seve- rinae, | flamin(icae) Aug(usti) Nem(ausensis), | C. Terentius Ani- cetus I amicae optimae et sibi | v(ivus) p(osuit). Grut. 323, 11 (Poldo). Nisi esset cognomen Aniceti, quod con- fundi cum Aproniani cognomine vix verisimile est, duos hos titulos nn. 154 et 155 ad unum redigendos suspiceris. 156. Nemausi. D(is) M(anibus) | luliae, L. fil(iae) | Titulinae, | flam(inicae) Aug(usti) Cabel(liensis) | L. Lucretius | Honoratus | uxori opti- mae et \ Q. Lucretius Honor(atus) | matri piissimae. Perrot p. 205 n. 62. 157. Nemausi in domo Seguieriaua , ubi vidit Miilin. Dis Man(ibus) | T, [vel Z.] Caecili | Optati, | med(ici) co- l{omae). — Millin, Voy. IV. p. 262. v. 2. i caecili Mill. 158. Nemausi. Cn. Pomp(eius) Fr|onto dpparijtor lunoni | v(otum) s(olvit) I(ibens) m(erito) | onga. Maff., Gall. Anl. p. 86, unde Mur. 14, 5. 159. Nemausi. D(is) M(anibus) | Sex. Aurell | Zosimi, | statoriNem(ausensi), | Aurelia Cosjmia, fratri | piissimo. — Grasser, Ant. Nem. p. 1069. 160. Nemausi in domo Seguieriana, ubi vidit Millin. Secundioni | col(oniae) ser(vo) | Iwventia Fortu|nata contu- ber(nalis). — Millin IV. p. 257. 161. Nemausi aut, ut dicit Menard, ^A St. Dionisi, pr^s de Nimes'. L. Attio, L. f., Vol(tinia) | Lucano | signifero, centur(ioni), | tribuno cohort(is) v. | ingenuorum. Menard VII. p. 296 (G|Hr.). Mur. 829, 1 (Guir.). Coliortem v. in- genuorum alibi non inveni. 162. *In Anglia» Maff. lovi Aug(usto) I M. Censorius | M. f., Voltinia, | Cornelia- 38 NEMAVSVS. nus, 7 [i. e. cenlurio] leg(ionis) | x Fretensis, prae|fectus co- h(ortis) 1 I Hisp(anicae) ex provincia | Narbone, domo | Nema(uso), v(otum) soi(vit) l(ibens) m(erito). Maff.. Gall. Ant. p. 190 f ex Gordonio'). 163. * Trouvce dans les deblais de l*amphitheaire dc Niraes ' Mem. du Gard; ^au dessus de celte inscription sont plantees une fauciilc et une 7* Perroi, T. Cornelio T. f. | c^wturioni. Perrot p. 195 n. 37. Mem. de l'Acad. du Gard 1811. p. 377. 2. CENTVRIONI Mcm. 164. Nemausi 'au jardin de M. Escudier, avocat du roi' Menard. D(is) M(anibus) | Umidil Aviti, milit(is) | leg(ionis) vii. ge- min(ae) felicis, | beneficiarl | lunii Omulli consular(is), | curat(o- ris) I Vitrasii Pollion(is) leg(ati) Aug(usti). Spon, Misc. in Thes. ant. rom. nov. suppl. IV. p. 1154. Menard VII. p. 295. 6. GVRA M^nard ; de munere curalorum militarium cfr. Henzen, index ad Orell. p. 144. 165. Nemausi ^raaison des lieriliers deRelon' Menard. Lectio Menardi: lul(io) Valerian(o) mil(iti) leg(ionis) | XX Britannic(ae) , be- n(eficiario) | Aug(usti), railitavit ann(os) | x mens(es) vii dies xxv, | vixit ann(os) xxxi mens(es) v | d(ies) xxvi lulia lulio, | filio sanctissimae | pietatis, et silji viva. Leciio Grut. l sq. : — mil • 7 • xx | britannic. 7 sq. — sanctis- SIMO I PATIS ET SIBI VIVA. Corrige v. 1 sq. : mil(iti) coh[oriis) i. \ Britannic(ae) , ben(efi- ciario) leg[ati) \ Aug(usti) etc. Grut. 548, 4 (Scal.), unde Or. 3512. Menard t. VII. p. 310. Henzen (ad Orell. 1. 1.), qui Menardi lectionem non noverat, duhitavit de sinceri- tate tituli. Gorrecta, ut supra indicavi, lectione Menardiana versuum 1 sq., ubi lapis fortasse corrosus est, reliqua, sicut Menardus tradidit, pos- sunt accipi. 166. Nemausi. D(is) M(anibus) | C. Allil, C. f., Volt(inia), | Macrini | Eu- porus et I Tryphaena | lib(erti). — G^^ut. 931 , 4 (Poldo et Scal.). 167. Nemausi in aula musei. D(is) M(anibus) | Q. Corneli | Volt(inia) Terti | testamen- tail I heredes. — Descripsi. NEMAVSVS. 39 168. Neiuausi Mans la maison Chambaud, quarlier de la Boucarie' Millin. C. Licinius Kapili|nus Voltin(ia). — Millin IV. p. 243. 169. Nemausi in templo Dianae. L. Melius I C. f, Volt(inia) | Paternus | vlvus sibl — Descripsi. 170. Nemausi in aula musei. C. Melius I C. f. Volt(inia) | Sedatus | vlvus sibi. — Descripsi. 171. Nemausi in aula musei. D(is) M(anibus) | Quarti AtTi | Vol(tinia) Primuli. — Descripsi. 172. Rep. a 1739 prope templ. Dianae. L. Sammio | L. f. Volt(inia). Descripsi. Hist. de TAcad. des inscr. t. XIV. p. 107 pl. 3 P. cfr. supra n. 107. Fragmentum hoc esse monumenti insignioris litterarum quoque forma probat. 173. Nemausi in templo Dianae. DIs Manib(us) | M. Sappil L. f. Vol(tinia) | Merulae et | Tertil Sappil L. f. Vol(tinia) | Frequentis. — Descripsi. 174. Nemausi in templo Dianae. C. Tessius | C. f. Volt(inia) | Avltus | vlvus sibi. — Descripsi. 175. NemausL T. Albucio j Tertio | Vol(tinia) Aquensi. Maff. , Gall. Ant. p. 62 , unde Mur. 1027 , 7. 176. Nemansi ad portam Augusti. D(is) ascia M(anibus) | Sexti Avil | Cabelliani | Lidnia Fau-| stina marito | sibi merentis|simo sub ascia | posuit. — Descripsi. 177. Nemausi *dans la maison de Seguier' PerroL D(is) M(anibus) | L. Taurini | Aureli, | civi | Elusensi, | annor(um) xxiii | parentes. Grut. 708, 7 (Scal.).' Perrot p. 212 n. 88. v. 2. deest apud Perrot. In lectione Gruteriana, quae haud dubie vera est, inversionem habes no- minis et cognominis. 5. Elusa, hodie Eauze^ oppidum est Aquitaniae. 178. Nemausi in templo Dianae. T. Firmius | Firmanl f., Vol(tinia) | Marlnus | Vocontius v(ivus) sibi f(ecit). — Descripsi. 40 NEMAVSVS. 179. ^Trouvee en 1740 au temple de la Fontaine' CataL du musee: nunc extat in aula mnsei. C. Annius C. f., Cor(nelia,) | InTerrex voviT | posuiT. Descripsi. 180. Nemausi. Pompeio Cn(eio), SexT(i) fiilto), \ Pai(atina) | Lemisoni | Fronto et Felix liberT(i). Millin» Voy. IV. p. 245. v. 1. Nota inversionem praenominis et nominis. — sext. l. Blill., quod admitli non potest ob tribum. 181. Nemausi in museo. DIs Manibus | Cn. Servilil, Pap(iria,) | Fundani | Ephesius, Servilii l(ibertus). — Descripsi. 182. Nemausi. I sevir(i) Augustales \ corporati Nemau- senses | patrono | ex postulatione populi | I(ocus) d(atus) d(e- creto) d(ecurionum). — Grut. 496, 5 (Pold.). cfr. supra n. 116. 183. Nemausl in museo. C. Aur^Iius I Parthenius | 6rnamentls dec(urionalibus) | bo- noratus col(onia) Aug(usta) | Nemausl, sevir Aug(ustalis) | col(o- nia) Copia Claud(ia) Aug(usta) Lugud(uni), | item Narb6ne Mar- iio I et Fir(ma) lul(ia) Secund(anorum) Arausione | et Foro lulil Picato I ublque gratuitls honoribus. Descripsi. Bullett. d. Inst. arch. 1848 p. 21 , unde Henzen 5231. 184. Nemausi ^maison de M. Boschier, rue qui aboutit au palais' MSnard. DIs Manibus ( Firmi Lucani, |sevir(i) Aug(ustalis) , | orna- mentis decurion(alibus) Nemausi | honorato. Grut. 409, 7 (Poldo), qui pro fragmento dat. Maff., Gall. Ant. p.65. unde Mur. 1062. 5. Or. 3751. M^nard VII. p. 273. 185. Nemausi. D(is) M[anibus) \ C. Fulvi N . . | ri, sevir(i) Aug(usU- lis) cor|porat(i) et decuriojnis ornamentar(i) | Fulvia, G.. f., Cas- sian(a) | patris rarissim(i) et | sanctissim(i). Grasser, Ant. Nem. p. 1070. NEMAVSVS. 41 186. Nemausi in templo Dianae. Sevir(o) Aug(ustali] | el decurionl | ornainentar(io) | Iiilio Aemilio | Anlceto et | Iiiliae Theopbile. (sic) \ V(ivi) s(ibi) p(o- suerunt). Descripsi. Maff., Gall. Ant. p. 66. Mur. 199, 1 (Guir.). Or. 3751. 187. Nemausi ad portam Augusti. L. Letius I Marullus, | sevir Aug(ustalis) et | decur(io) or- nam(entarius), | v(ivus) s(ibi) f(ecit). Descripsi. Grut. 428, 8 (Scal.). Maff., Gall: Ant. p.66. Mur. 200.4 c= 713, 7. Henzen 7006, — 1. l^laelfvs Mur. 200, 4. l-i»etivs Henzen. 188. Nemausi ad portam Augusti. Sevir Aug(ustalis) | et dec(urio) omam{eniarius) \ Q. Ma- gius I Epitynchanus | v(ivus) s(ibi) f(ecit). — Descripsi. 189. Nemausi *rep. prope amphitheatrum'. Maff. D(is) M(anibus) | C. Marii Onesimi, | sevir(i) Aug(ustalis), | harispici publi|co, patri optimo | fiiia posuit. Maff., Gall. Ant. p. 80, unde Mur. 170, 3. Or. 2298. 190. Nemausi ^maison de M. de St. Veran' Menard. D(is) M(anibus). | Sevir(o) Aug(ustali) | Q. Aurelio | Hermae, vestiar(io) Ital(ico), | seviri Aug(ustales) | Politicus, | Phoebus, Restitutus lib(erti) | et Syntyche lib(erta). Grasser, Ant. Nem. p. 1070. Menard VII. p. 255. Apud Gruteruni vv. 1 — 5. habes 372, 2; 6 — 10. 451, 9. — 5. vbstiari. Menard. 191. Nemausi. D(is) M(anibus) j Q. Aurel(i) Euelpisti, | seviri Aug(ustalis) corp(orati) | Q. Curius Aurelianus | f!I(ius) et Aurel(ius) Euty- ches t lib(ertus). — Grut. 371, 7 (Scal.). 192. Nemausi in aula musei. D(is) M(anibus) | . ^ntonil | Euiycheiis, \ seviri Aug(usta- lis) corp(orati). — Descripsi. 193. *Trouvee en 1774 au Palais de Justice' CaiaJog,; nunc extat in museo. Dis Manibus \ Q. Tasgi Her|metis, sevir(i) [ Aug(ustalis) cor- porat(i), I Q. Tasgius For|tunatus, libert(us) | patrono optimo | posuit. — Descripsi. 42 NEMAVSVS. 194. ^Trouvee dans une fouille pr^s des Areues' Catalog.; n\m extat in aula musei. D(is) M(anibus) | C. Verati Tro|phimi, sevir(i) | Aug(ustaiis) corporat(i) | Dea Aug(usta) Vocon|tior(um), curatom | ludi Descripsi. Perrot p. 203 n. 57. Long , Mem. pres. par divers sa- vants II. serie t. 2 p. 404, unde Henzen 5224. Errore lapidarii repetita in lapide sunt verba corforat. | dea avg • . versus^. reliquias Long omisit. 195. Nemausi in museo. Manibus | Sex. Spuril, Sex. f., Vol(tinia), | Silvlni, | Eu- charistus et Germanus lib(erti) | sevir(i) Aug(ustaies). Descripsi. Grut. 470, 7 = 923, 9 (Scal.). 196. Nemausi. D(is) M(anibus) | L. Aemil(i) Asyncriti, | sevir(i) Aug^usta- lis), { L. Aemiiianus | et Aemilia Silvina | et L. Aemilius | Ga- micus patrono | pilssimo. Grut. 348, 2 (Scal). 3. asynbbiti GruL 197. Nemausi. P. Aurelio T. i{tberto), \ sevir(o) Aug(ustali), | ex test(amento). Mur. 681, 3 (Guir.). 198. Nemausi ^prope coemeterium Hospit.' Ma/f* D(is) M(anibus) | T. Carentii | Daphni | sevir(i) Aug(usta- lis) I Carentia Lais | et Carentius | Fortunatus | patrono | oplumo. MaiT., Gall. Ant. p. 52. 199. Nemausi. D(is) M(anibus) | sevir(i) Aug(ustalis) j T. Icari Sotherichi | Serana | uxor. — Grasser, Ant. Nem. p. 1071. 200. Nemausi. Dis Manibus | M. Icci Sotherici | sevir(i) Aug(ustalis) Ofi- lia I Philete marito | karissimo. Grut. 420, 4 (Pold.). Mur. 708, 2 (a Bim. 'ex schedis Rullmanni'). 1. SOTERICHI Grut. 2. OBEiA Grut. 201. Nemausi ad porlam Augusti. D(is) M(anibus) | sevir(i) Aug(ustdlis) | S. lulil Agilis | na- talis Ilb(ertus). — Descripsi. Millin IV. p. 256. NEMAVSVS. 43 202. Nemausi. Sevir(o) Aug(ustali) | L. lulio et Statiae | luli f(iliae) 7%al- /usae I Quieta lib(erta). Mur. 708, 6 (Guit.). 2. l • ivliae statiae Mur. 3. salvsae Mur. 203. Nemausi in domo Seguieriana. Millin, luliae Thallusae | sevir Aug(ustalis) | L. lul(ius) Hesychus | coniug(i). — Grut. 422, 6 (Scal.), Millin IV. p. 261. 204. Nemausi in templo Dianae. D(is) M(anibus) | sevir(i) Aug(ustalis) | C. Licinil | Martia- lis I et Fabriciae | Chresiml fll(iae) | Licinia Pia | parentib(us) , plissim(is). — Descripsi. 205. Nemausi 'chez M. Sarazin, rue doree' Perrot Sevir Aug(ustaUs) | Scx. Lucretius | Lascivus | sibi et Li- ciniae | Saturninae | uxori | v(ivus) f(ecit). Grasser, Ant. Nem. p. 1070. Grut. 432, 4 (Scal.). Perrot p. 205 n. 63. 206. Nemausi rep. inter fundamenta ecclesiae S. Perpetuae. D(is) M(anibus) | seviri August(alis) | Q. Marii Zosimi | et Pompeiae Ageroniae | uxoris | et Faliae Elpidis | Epitynchanus lib(ertus) et heres. — Millin IV. p. 244. 207. Nemausi. Lunae et Isidl | Aug(ustae) sacr(um) | C. Octavil | Pedonis lib(ertus) | Trophimio, sevir | Aug(ustalis), v(otum) s(olvit). Grut. 42, 1 (Scal.). 208. -Nemausi. D(is) M(anibus) | sevir(i) Aug(ustalis) | C. Pompeil | Dio- medis. | T(estamento) f(ieri) i(ussit). — Grut. 455, 7 (Scal.). 209. Nemausi. D(is) M(anibus). | Sevir Aug(ustalis) Q. Scarius | Rufinus sibi et suis. — Mur. 742, 8 (Bim.). 210. Nemausi. Secundo, | Postumi | lib(erto), sevir(o) Aug(ustali). Mur. 743. 2 (Guir.). 44 NEMAVSVS. 211. Nemausi. Sevir(o) Aug(ustali) | C. Terentio | Phileto. Mur. 749, 1 (Guir.). 212. Nemausi ; 'maison de Gabuc' Menard, " Sevir Aug(ustalis) | TituUus | sibi et | Saturniaae | Utatae ; fll(ius) I matri v(ivus) f(ecit). . Grut. 475 , 8 (Scal.). M^nard t. VII. p. 255. 5. vlater Grul. 213. Nemausi; ^maison de M. Bouchard, archidiacre' MSnard, Sevir(o) Aug(ustali) | L. Valerio, L, l^iherto), \ Philumeno | cartario Grut. 480, 1 (Pold.), unde Or. 4159. 2. L-VAliERio vol Grul. et Or. ; at agi de liberto et cognomen et seviratus et opificium probant. 214. Nemausi. Sevir Aug(ustalis) | P. Varius | Trophimus. Mur. 754, 4 (Guir.). 215. Nemausi ad portam Augusti. C. Vettil Helis | sevir(i) Aug(ustalis) ei \ Vettiae Servan- dae I uxorl | vlvl sibi posuert/n^. Descripsi. Grut. 483, 5 (Poldo) = 486. 4 (Scal.). Mur. 205, 5 (sched. Ambros.). -^ Hic quoque d. m. post mortem debuil superpoui. 216. Nemausi. M. Videtii | Melaeni | sevir(i) Aug(ustalis). Grut. 488, 4 (Scal.). 217. Nemausi in aula musei. arionl Vinduloni | . liberto, ImTiI (sic) Augustal(i) | Fegetus lib(ertus). — Descripsi. 218. Nemausi vidit Millin in domo Seguieriana. D(is) M(anibus). | Sevir(o) Aug(ustali) | Zosimo, j.Valeriae lib(erto) | Romanius E|pictetus. — Millin IV. p. 258. 219. Fragmentum tabulae lapideae, quod paucis abhinc annis Ne- mausi repertum uunc est in museo. ^5irfmndissum2/m uni | is, si quidem hoc non mea, sed vestra ^mssa \ , . . ri mihi facere cum splendore vestro e | NEMAVSVS. 45 edicth vel principum constitutionibu5 . . . | s sub specie nobilissimi i^Yincipis que dandas censeatis subdi . . . . m imaginem lllllllllllll/IIIIHIIIIIIIHJI \ m pa- triam pium ac strenuu/w | vide- bitur Uli corpori e | Ordini .... I ADi Descripsi. 6. nomeii principis, de cuius imagine agitur, erasum est. Recepi hunc titulum ob ordinem corporis nescio cuius , ad quem hoc rescriptum est datum. l)i ultima linea litterarum a d i non nisi pars superior extat. 220. Rep. 1810 inter rudera amphitheatri ; aunc extat in templo Dianae. L. Valerius L. l[ibertui), \ Secundus, | m(agister) bis col- leg/ I utriclarior(um) | Nemausensijum, | vivus sibi pos(uit). Descripsi. Mem. de TAcad. du Gard 1810 p. 381 , unde Henz. 7208. 221. Nemausi in templo Dianae. I . . . rato I collegium fabrum statuam poni I decrevit. Is honor^ contentus statuam \ impensd^ sua erexit. Descripsi. Idem fragm. male descriptum dat Menard t. VII. p. 277. 222. 'Nemausi in muro unius portarum civitatis' Grut.; ^hodie ad portam coronae visitur' Grasser. Ibidem vidit Menard, I Si quis ex iis, qui supra scripti sunt, cum | moriar, non vivet, sive post mortem me|am morie- tur, tum qui reliqui erunt, in | eorum locum qui mortui erunt, alios per suf|fragia substituant, quos dignissimos | putaverint, 5 dum nou minus in perpetujum triginta sint; liceatque iis, qui praejsentes esse iis diebus non poterunt, in | locum suum con- vivam ex amicis suis | mittere; eiusque maesolei claves duae 10 pejnes aliquem libertorum meorum et cura|torem cuiusqu^ anni sint. I Substituti | T. Roncius Maternus, | C. Licinius Soteri- 15 cus, I A. Fulvius Tarentinus, | L. lulius Cosmus, | Ti. Claudius Etoemus, | P. Acilius Philodespotus, | C. Caninius Eutychus, | 20 Q. Iuvent(ius) Venustus, | L. Valer(ius) Cupitus. Poldo d*AIbenas, Disc. p. 176. Grut. 496,7 f e Piersonii, Scaligeri, Verderii aliorumque schedis'). Grasser, Antiq.Nem.p.l075. Menard VII. p. 376. vv. 1—12. Orelli 4366. — v. 14. trovcivs M^n. 22. l-va- 46 NEMAVSVS. LERivs M^n. — Longam I iitteram , quae frequens in liis apograpliis est, repetere supersedi, quod neque inter se conveniunt neque ipse vidi. 223. Nemausi ^maison de M. Lombard de la Tour, rue doree' Menard, . Arrecino Clemente ii | L. Baebio Honorato | cos. | . /u- 5 lius Graptus mag(ister) collegi | hoc maesoleum ex- coluit et, ut esset irugiferum^ \ fecii positis arboribus, vitibus, rosar/o | Idem oblata sibi a collibertis immunitate et titulo, I qm benevolentia eius contineretur, | ne qua parte uti- 10 litatibus eorum | ^ravis videretur, immunitatem | rmissit el titulo, quem de suo | ponendum curavii, contentus fuit. Menard t. VII. g. 403. Maff., Gali. Ant. p. 72, unde Mur. 346, 1. Gonsulum, qui suffecti sunt, annus ignotus est. 224. Nemausi. * Cn. Aemilius Dionysius | magistri primi in- ter collibertos | d(e) s(uo) f(ecerunt). Murat. 669, 3 (Bim.). 225. Nemausi in amphitheatro. Inscriptio erat olim in summo podii muro circumducta ct per tres lapides distributa. Qui lapides cum re- perti essent suo quisque loco fixi, nunc inde sublati iacent per amphi- theatrum; quo tamen inter se ordine cohaeserint constat et traditum est ab A. Pelet apud Boissieu, Inscr. de Lyon p. 396 n. 4. I II N(autis) Atr(. . .) et Ovidis loca n(umero) xxv | d(ata) d(e- creto) d(ecurionum) N(emausensium) ; n(autis) Rhed^anicis) et | -<4rar(icis) XL d(ata) d(ecreto) d(ecurionuni) N(emausensium). Descripsi. Boissieu p. 396, qui recepit ab Artaudio et lectionem, quam dedi , indicavit. Litterae non omnes integrae sunt , neque tamen ita evanuerunt, ut non possint legi. I. dedi lectionem Boiss. : xxv, quam- quam ipse descripsi: n. xv, at fieri^potest, ut erraverim. Nautanira Rhod. et Arar. collegium est Lugudunense. 226. 'Trouvee A Nimes, dans le quartier appele des Ginq-Vies' Catalog.; nunc extat iu museo. DIs Manib(us) | Q. Valerio | VirDIioni | iuris studioso | et Valeriae Quintae | sororl | Annia mater. — Descripsi. 227. Nemausi. Philipus (sic Gr.) \ arcbitectus | maximus j hic situs | est. Grut. 623. 5 (Scal.). NEMAVSVS. 47 228. Nemausi rep. a. 1739 prope templum Dianae. lovi et Nemaus(o) | Titulus Herm(es) | exactor oper(ae) | pubWcae, marmo|rarius et lapijdarius. Hist. de l*Acad. des inscr. t. XiV. p. 107 pl. 2 H. Murat. 2046.5 (Revillas) , unde Orell. 4220. Duos esse credidit Hagenl>ach apud Or., Titu](l)um et Hermetem, at recte Orelli de uuo agi vidit. Titullus Uer- mes, cum esset lapidarius idemque marmorarius, opera publica lapidaria suscipiebat exigenda. 229. Nemausi. Manibus | Reburil | Virilis | lintearl. Mur. 973, 12 (Guir.), unde Orell. 4215. 230. Nemausi. I>{ts) M{anibus) \ Flaviae | Hedones | medicae | ex t(esta- mento). — Grut. 635. 9 (Scal.). 231. Nemausi in aula musei. L. Avidio I Secundo | musicario | Festa | uxsor. Descripsi. Hic 'musicarius' illum tuetur, quem habes Orell. n. 4238. 232. Nemaiisi. Have Naevi. | Salvos sis, quisquis | es. | Cn. Naevio | Dia- dumeno | yaenaliciario | graecario. Perrot p. 201 n. 50. 233. Nemausi. C. Terentius | Romulus | sive Drymulus, | unctor sive Hctor, I v(ivus) s(ibi) et suis f(ecit). Grut. 636, 11 (Scal.). 234. Nemausi. Muner(ari) G. Pomp(ei) Mart(ialis) | essc(darius), lib(ertus) Faustus Dxxxvii | n(atione) Arabus | Euche con- tubern(alis) de suo. Or. 2585, cuius sunt supplementa. 3. =: commissus iricies sepiies, 4. 'cfr. Virg. Aen. 7,604 sq. : bellum Ilyrcanisve Arahisve paranl.' Or. 235. Nemausi. D(is) M(anibus) | Primionis | ferrariar(i) | Vitalis contuber- (nalis). • • Mur. 972, 10 (Guir.), unde Or. 4188. 48 NEMAVSVS. 236. ^Duae dedicalioues [nn. 236 et 241], ({uas Isaacus Ghironius, cum Nemausi degerem, mihi monstravit'. Grasser; cum autem idem Grasser ad hunc titulum adiciat: Mapis nunc deperditus» qui in aedibus Du Baionaire in foro olitorio conspiciebatur , quem describunt Albenas p. 180 Grut. 111, 12', apparet Ghironium Grassero monstrasse non ipsa monumenta , sed apographa tantum , i. e. huius tituli ipsum iliud exem- plar Poldonianum , quod excripsit etiam Gruterus. Deo Nem(auso) | . Titullus Perseus horo|iogium et ceru- las II ar{genteas t(estamento) p(osuit). Poldo p. 180, unde Grut. 111, 12. Grasser, Ant. Nem. p. 1006. Orell. 2032, qui auctorem nominat Fietwoodium (Syll. inscr. p. 51); unde habeat Fletvvood uescio, quod eum librum non vidi ; at haud dubie ne hic quidem ipse vidit. v. 2, x. titvli^vs Pold. — 3. Cerula alias non instrumentum lumini destinatum , sed ipsum lumen est. 237. Nemausi. Deo Nemauso | Marius Pater|nus | v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito). — Grut. 1074, 9 (Scal.). 238. Nemausi rep. a. 1739 prope templum Dianae. Q. luliu^ I Bucca kesculapio ei \ Nemauso v(otum) s{olvii) l[ibens) m[eriio). Hist. de l*Acad. t. XIV. p. 107 pl. 3 Q. 239. Nemausi. lovi Optimo et Deo Nemauso. De la Saussaye, Numism. p. 161 ex Mem. de la societe arclieol. du Midi I. p. 256. Non indicatur num fragmentum sit. 240. ^Trouvee dans le bassin de la Fontaine en 1752' Caialog,; nunc extat in museo. ^ I(ovi) O(ptimo) M(aximo) Heliopolit^n(o) | et Nemauso | C. lulius, Tib. fll., Fab(ia) | Tiberinus, p(rimi) p(ilaris) domo. | Beryto votum solvit. Descripsi. Orelli-Henzen 1245. 1. cfr. Henzen 5632 sq. Colonia erat Berytus sive Heliopolis instituta ab Agrippa. Strabo 14, p. 756 C. Borghesi in Ann. d. Inst. arch. 1839 p. 146. 241. Neraausi. cfr. ad 236. Deo Silvano | et Libero patri | et Nemauso | rchus (sic Grass.) synodi. Grasser, Ant. Nem. p. 1006. 4. Agi videtur de archiereo synodi, NEMAVSVS. 49 cfr. n. 107. 46 sq.; at quomodo lacuna locum praebeat nomini huius archierei non video. 242. Nemausi 'prope turrim magnam' Maff,, 'in horlis D. d'Alizon prope antiqui aquaeductus reiiquias' Bim, Salig(ius) Cosmus rest(ituit). | Laribus Aug(ustis) | sacrum et I Minervae, | Nemauso, Urniae, | Avicanto | T. Cassius T. l(ibertus) | Felicio exs | voto. Maff., Gail. Ant. p. 27, unde Mur. 85, 4. Bim. Prol. ad Mur. p. 54 (a Seguierio). 1. svlpioivs cosmvs Maff., quod non recepi, quia vix intellegitur, cur svlpiciv^ Seguier mutaverit in svlig. 243. Nemausi. Suliviae | Idennicae | Minervae | votum. Mur. 53, 5, unde Orell. 2051. 244. Nemausi. A. lulius Leonas dojnum, quod promijserat Anubiacis Do-[ mestica libert(a), d(e) s(uo) p(osuit). Reinesius, Synt. p. 377 n. 37, unde Or. 2307. Bim. Prolegg. p. 67. 1. LEONTAS Reiues. , at AsGwag nomen habes apud Suidam. Inter- punctionem recepi Orellianam; contra Bimard explicat: A. lul. — quod promiserat, — Domestica — posuit. 245. ^Lapis affixus propugnaculo portae Goronalis ita vetustate de- tritus, ut vix iegi possit'. Guiran. Aug(usto) Marti Brito|vio . . Salvius, | Secundini fll(ius) | ex voto. — Guiran , Explic. p. 1041. Grut. 57 , 10 (Scal.). 246. Nemausi ad portam Augusti; fragmentum est inscriptionis, quae epistylium monumenti nescio cuius ornabat. Wrjq>L6(ia 0vv6Sov d^v^elix^^s iv NBiiav6c) tcSv «[sro tfjg olxovfiivrig \ ^bqI rov AvtOHQaxoQa NsQ^^ovav TQaia- vdv KaloaQa 2e^a6t6v [6vvay(ovi0t(Sv .... Descripsi. Spon, Miscell. p. 111 n. 91. Maff., Gail. Ant. p. 28, unde Gorp. Inscr. Graec. n. 6785. Supplementa recepi ex Gorp. Inscr., nisi quod pro xav mQi xov Avtokq. supplevi rav ano rrjg o/x. mQl etc, quia quod restat iu fine versus primi litteram A iudicat. 2. init. OTVN Ma^.; at est in lapide OTAN. 247. 'Inscription , qu'on trouva en 1742 pr^s du bassin de la Fon- taine. Elle etait toute uuie avec une simple moulure autour ; je jugeai *par le haut qui etait entier, qu'elle avait en tout 5 pieds de largeur. La Herzog:, Galliae Narb. descr. 4 50 NEHAVSYS. hattteur de ee qui existatt , n*avait pas plus de 2 pieds ; son epaisseur etait d'un demi pied. Ce fragment est aujourd*hui detrait; je ne s^aclie pas du moins qu'on i*ait conserv^. Je pris iieureusement une copie de cette inscription au moment, qu'eile fnt d^couverte.* Minard. Equi- dem dimidiam liuius monumenti partem sive eam, quae est a dextra, de- preliendi in vestibulo domus Seguierianae !ta in muro iaclasam et de- albatam, ut aegre legerim : T. lulio T. f. Vol(tinia) Dolabellae | iiiivii*(o) ab aerar(io) pontiftci I praef(ecU)) vigil(um) et arm6r(um) | sacra synodos Neapoll oertamine quinquennali decr^t^rV: U^ijfpi^lia f^s tsgdg \_TQatavyjg ^AdQiavrlg 0vv6dov xSv [tibqI xov] AvtoxQatOQa KaC^aQa TQatavbv ^AiQiavov Eafiu- 6xbv viov ^t6v\y6ov'\ \ (Jvvayfovt^t^v isel ^oXafieiX[aSj a]vi^Q ov iiovov iv ty Xa(iXQo[tdty xatQtSt] \ Std tB yivovg do^av xal fiiov imsixetav [xal AJoyp xal Jlrux^g ii€yaX£t6[ti]- T4 I dtBvrivoxJcig^ ott Std tov totovtov [jtsQl] Jtd67i[v r^v o]i- xoviiivr^v o^v^x] ijxt[6ta \ (pilst StaSi8o6^at 1} nsQl xolitov intXQato]v6a yvciiir] , tot[avta sveQyhi^^s^v i5fi[ag], dv&* Sv xal 7tQ6t[eQOv ijSri \ il€vijv6xa(i£v xbqI t]ov dvSQog iv^So^o- t]dtov (iaQtvQ[iav] | o trjg NB{Lav6[i(Qv noXBag] \ Atyyov0z[ov] .... * | . . . . AP I [tilg [sQdg TQatavrlg^A]SQiu- v^g [€w6Sov] \ fyQatl^a xal i6q)Qd[yt6a] . vit M. Gavio | sacrdie synhodi . . cotteg.- cifntonarior(um). Nenard, Hist.de Nimes t. VII. p. ^, undeCorp.Inscr. Graec. 6786; partem latinam priorem repetiverunt Orelli 2542. Kellerm., Vigii. Rom. p. 33 n. 25. Pars quam ipse vidi et descripsi incipit in parte latina v. 1. litteris bellae. v. 2. pon etc. A Menardo lectio mea differt in hisce : Menard v. 7. IHP. 9. IK0TM6NH; contra in eod. versu ego quoque descripsi HKIO. Supplementa recipiens ex Gorpore Inscr. Graea v. 8, post imsiKBiav adieci xa/, quod ob lacunam, quam Menardus hic habel, necessarium videtur, atque v. 9. pro Ttdari Ty ohovfjLivj} meura seculus apographum posui Ttdcfiv t^v olnovfiivijv, Apices in titulo latino ap- posui quos vidi ; ne in reliqua quidem parte eos defuisse apparet. Reliquarum inscriptionum ad sacram synodum pertinentiom frag* menla, quae eodem loco reperta sunt, invenis in Gorp. Inscr. Graec. nn. 6787. 6788 a— e; equidem non ipse vidi. £x quibus duo (6788 a.b.) norainare videntur eund^m L. Sammium , quem habes n. 107. Praetere^ de omni hoc synodorum gymnicarum instituto cfr. ea qnae exposuenmt Roeckh, Gorp. Inscr. Graec. ad n. 3067. Franz ibid. ad n. 5804. A6ER NBHAVSENSfS. &] AGER NEMAVSENSIS. 248. Inscriptio parvuli cippi marmorei alti metr. 0» 26 lati m. 0, 13. 'Ge marbre Ait trotiT^ vers ran 1747 en i^eaMnt poitr ies lciafdations «fime musoD, dans Un dialap sittte sor le cfatmiB de Sative , pr^s de il Fontaine de Nimes'. M^uard. Nunc extat in museo. Andiigi Brag«tia Tedusia Descripsi. Primus edidit M^nard VIL p. 220, ^ post quem saepe repelita est, ex. gr. a De la Saus- atrute ^^^^^ Numism. p. 178. Ab Oriolio descriptam 5 • Ugerni edidit Heazen 5230. 1. andysia M^n. U. se- Sextant avsiON Henz., at in iapide est sibovston. De BHglBn singuiis cfr. , quae exposuimus supra in descri- Statumae ptione territoriorum. Gomperi egisse et de hoc ^. . monumento et de insequenti L. Renierium in An- Virmn ^^^^^^^ ^^ j^ ^^^i^^^ j^g ^njjq je Fnmce 1850 10 • Ucetiae p, 241, neque vero contigit mihi bunc iibrum vi- Seguston dere. 249. Inscriptio celtica graecis iitteris scripta, quae reperta est 1742 prope templ. Dianae, i. e. in eadem fere regione atque tit. praecedens. Ipsa inscriptio legitur in abaco capituli iongo metr. 0, 87 aito m. 0, 13. IARTAI//////AAANOITAKOSAEAE MATPEB0NANAMAT2IKAB0BRAT0TAE Colson in M4m. de l'Acad. du Gard 1849 — 50. p. 75 sqq. Starlt. Staedteleben, Kunst etc. in Frankreich p. 594. Ex locis ibi indicatis col- lato titulo praeoedente haec nomiaa volunt eruere : ITAKO =^ Ucetia, 2AEAEMA = Stalumae, NAMATS = Nemausus, BPATOTAE = Vatrute. Bell^garde farrondissement de Nhnes). 250 I col(oniae) lul(iae) Augu«(t(ae) Seierum \ Apoilin(arium), fratris. — M^nard VII. p. 470. Aramon (arrond. de Ntmes). 251. ^Dans Teglise paroissiale' Menard. T. Octavio T. f. Vol(tinia)— Nigro | Mamidia mater. Menard t. VII. p. 471. 252. Tout(io) DivicianltiUi f(ilio) et | luliae Porronis f(iliae). Menard t. VO. p. 471. 4* 52 A6ER NEIfAVSENSIS. Manduet (arrond. de N\mes). 253. ^In' vico Manduel (sic Guir.) proxime Nemausum etiamnunc hic legitur titulus incorruptus et elegantissimus.' Dianae | Aug(ustae) ^acr(t/m). | C. Octaviu^ | 41BONIS | li- b(ertus) et \ T. Commius | sevir Aug(ustalis) | ei decurio \ oma- mentar(ius). Guiran» Explic. p. 1043, qui pessime descripsit, et has habet lectio- nes: 1—3. dianai | avg. acil | cociavi. 8 sq. t. commio | vbna- MBNTAB. Ura fonB (Eure). 254. *Ge monument provient du d^partement du Gard et probable- ment des environs de Nimes.' Boissieu, Lapis ab Artaudio emptus per- venit in museum Lugdunense ; nunc autem translatus est Nemausum in museum, ubi ipse vidi. Augus(tis) I Laribus | cultores Urae | fontis. ^ Descripsi. Boissieu, Inscr. de Lyon p. 49 n. 32, unde Henzen 6081. De Ura fonte cfr. quae dicit Greppo apud Boiss. 1. 1. p. 50: *I1 eiiste dans le dep. du Gard un ruisseau, qui porte le nom d'£ure ; on croit que ses eaux ^taient aulrefois amenes ^ Nimes avec celles de ia fontaine d'Airan par Taqueduc romain , dont le Pont-du-Gard etait ia partie la plus remarquahle.' Uoetia (l/zes). 'On a rassemble h Uz^s quelques inscriptions qui sont pla- cees dans les murs h coste des portes principales.' Lanceiot in Mem. de l*Acad. des Inscr. t. VIL (a. 1727) p. 239. 255. A la porte de la barriere' Lanc. C. Domitio Paterno Laurino Celti f(ilio) C. Domitio Paterni f(ilio) milit(i) leg(ionis) xv Laurinus, Celti f(ilius), heres testamento rogatus. Lancelot 1. 1. p. 239. Mnrat. 810, 8 (Guir. et Bim.). 256. 'Dans la maison appelee le Vicomte' Lanc. L. Porcio, L. f., Voltin(ia) | K ..... ro, militi leg(ionis) 11 Aug(ustae), | optioni, signifero. Lancelot p. 242. Mur. 845, 2 (Guir.). v. 2 init. p*r-omiliti Mur., qui eodem loco ex Tollio hanc tituli lectionem affert: p*d-mL'P0b- TIO L'P«VOL. IIVIRO \ MILITI CtC. AGER NEMAVSENSIS. 53 257. Ucetiae ^k la porle St. Etieniie* MSnard. Dis I Manibus | L. Valerl L. f. | Volt(inia) [ Nassonis | et Laeliae C. f. | Quartillae | L. Valerius Paternus { fllii et uxoris. Meuard t. VII. p. 436 n. 6. Mur. 1224; 9 (Guir. et Bim.). 258. 'A la porte St. Etienne' Menard. D(is) M(anibus) | T. Spuril, Vol(tinia), | Gratini | T. Spurius Vltalis I patrono | rarissimi exempli. Menard t. VII. p. 463 n. 7. Praeter hos titulos alios Ucetinos afferunt Lancelot et Me- nard sepulcrales omnes et mera nomina exhibentes. Cliateau de Gaujae, ^h. deux lieues de Bagnols' (prope Rhodanum). 259. ^Dans la cour du chMeau, en tr^s bon charact6re' Lanc, L. Baebio, L. fil(io), | Volt(inia), Cassiano | Domitia, Domiti | filia, BuIIa uxor — Lancel. p. 243. Praeterea LanCelot p. 244 — 246 ex eadem vicinia oppidi Bagnols plures inscriptiones aiTert sepulcrales» quas hic apponere nou refert. Loca autem unde proveniunt, haece sunt: Tresques, V2 H^^ ^^ Gaujac (tit. unus p. 244) ; La Roque, 3 lieues de Bagnols (tit. 1 p. 244, en pleine campague , piedestal d'une croix) ; GhMeau de Boursargues , Y^ lieue de Bagnols (tit. 1 p. 244) ; Colombier , Y4 lieue de Bagnols (tit. 2 p. 245) ; Gavaillargues, 2 lieues de Bagnols (tit. 2 p. 245); Les Gairons, quartier de Messeiran (tit. 1 p. 245); Garsan, entre Bagnols et le pont St. Esprit (tit. 2 p. 246). liaudun, inter oppida Bagnols et Roqnemaure prope Bhodanum. 260. Rep. in vico Laudun nunc extat in museo Aveniensi. Sevir(o) Aug(ustali) | C. Viredio | Severo. * — Descripsi. Argenee prope Nemausom. (?) 261. Bep. Nemausi in amphitheatro nunc prostat in aula musei. Marti Aug(usto) | Lacavo sacrum | Adgentil ex aere | collato. Descripsi. Or. 2018. Mem. de la Soci^te des Ant. de France 1. p. 206 , ubi qui edidit suspicatur habit^sse Adgentios inter Nemausum et Ugernum (Beaucaire) eodem loco quo mappae geographicae vetustio- res vicum posuerint Argence, 54 A6ER NEMAVSENSIS. CARGASO. Durfort (4ip. dm Omrd^ mrotuL du Figam). 262. Go« Octano Cd. f. Ca|iauco ex tesUmento | C. Octavi Cn. f. VoU(iiiia) Cerii. — Maff.. Gall. Ant. p. 62. V^ienbbreB proxime Anduze. 263. Mansueto | Andorouri. M^m. de TAcad. du Gard 1800 p. 345. Brignon prope Ledignan. 264. *A*u dessous d'un fragment de comiche.' Solimarus | Leiturronis. Mem. de l'Acad. du Gard 1809 p. 345. Balarue-les-Bains prope oppidam Cette, dip. de tHerauU. 265. Inscriptio expressa litteris extantibus in duobus tubis plum- beis, qni rep. in vico Balanic-les-Bains nuuc asservantur in museo krbis MontpelUer. Ipsi autem tubi diametrum habent fere ped. Vr Col(onia) Aug(u8ta) Nein(au8us). Tiberinus, L(uci) F( i) F( ) s(er7us), f(ecit). — Descripsi. V. CARCASO. (Carcassonne, dipartement de VAude,) 266. Tabula marmorea, reperta, ut Iraditur in catalogo musei a. 1847 scripto, in vico Rieux-M^rinville, qui est Inter Narbonem et Car- casonem , sed propior Garcasoni. Itaque ad hoc oppidum inscriptionem referendam censeo. Nunc extat in museo Narbonensi. C. Cominio C. f., | Volt(iDia), Bitutionl, | prait(ori) c(oloniae) I(uliae) C(arcasonia). Deseripsi. Olim in disaert. de Galliae Narb. praeioribus muni- cipaJibus Lips. 1862 p. 5, 35 sq. falsa ioci indicatione deceptus , cum audivisaem Narbone titulum esse repertum, ad Narbonem retuleram. ot c«i»o esset c{plonia) I{ulia) C{laudia). CARCASO. TOLOSA. 55 266 a. Rep. Moguntiaci, ubi nunc extat in museo. C. lulius C. f. yal(tinia) | Carc(asone) Niger mi|ies leg(ionis) ii., annor(um) | xxxxv, aer(um) xvii | h(ic) s(itus) e(st). Steiner, Inscr. Dan. et Rheni 1» n. 551. Henzen 6841. Quae item in lapide sunt disticha, hic repelere non refert. YI. TOLOSA. 267. Inscriptio basis quadratae, quae extat Athenis in acropoli apud propylaea. 'H i^ [^uiQsjiov 7ed[y]ov /JovAi) xccl \ ij ^ovAi} n^v sl^axo- cCcav I xal 6 Sij(iog 6 'AdTivaLCOv \ Kotvtov TQB^iXXtov 'Povtpov, Kotvtov vlov^ Aa^ntQsa^ aQ%i\sQsa TCQcStov inaQXsCag trjg ix \ NaQ^divog xal vnatov 5 xal [Kai\\vsCvrivaLv CsqcSv S^^^ov ^Pc3iiaC\c3v xal nd^aig tsi- fuxtg iv tfj I TcatQCdi ToXdcy tstSLiii]iis\vov xal aQ%ovta ixci- lo vv(iOv \ iv ^Ad^vaig xal tsQsa jdQOV0ov \ vndtov xal IsQsa EvxXsCag xal \ EvvoiiCag Scd pCov xal %Qv60ipo\QCa Std fiCov tstSLfirifiivov xal \ ^rj(pCiJ(iati dvad^s^scDg dvSQL^dvtcov xal 15 slxovcDV iv navtl vMI» xal iTtLarjfic!) trig n6[ksG)g t6]\nc} fis- yakoif[v%Cag svsxa"], Quod dedi apographum, Konr. Bursiani debeo amicitiae, qui Athe- nis ipse descripsit, differt autem paullulum ab eo, quod ex ephemeride archaeoiogica Atheniensi n. 59 p. 111 desumpsit Car. Keii in schedis epigraphicis editis Naumburgi 1855 p. 41; qui quae versuum 17^19 de- dit supplementa recepi. 1. ka Keil. 7. Recte Keil ante Kiui\vBlvfiv<5Lv excidisse censuit particulam ^al neque vero errore eius qui descripsit, sed, ut Bursiani apographum demonstrat , errore iapidicidae. 18. in fine versus Burs. quasdam extremarum litterarum reliquias vidit. De singu- lis cfr. quae disseruit Keil 1. I. p. 41 — 46. Quo tempore cos. fuerit Q. Trebellius Rufus ignotum est , neque magis flaminium Drusi consulis i. e. Drusi senioris , fratris Tiberii et patris Germanici , aetatem huius tituli indicat, quoniam Athenis flaminem Drusi usque ad Traiani vel Hadriani aetatem habes Corp. Inscr. Graec. n. 376^ 56 TOLOSA. 268. Tolosae in musco. Volt(inia), | quaestor, aed(iiis), | imvir sibi et I — Descripsi. 269. Tolosae in museo; ubi repertus sit lapis, non comperi. Statio splendid{issimi) \ vectigal(is) xl [i. e. quadragesimae] Ltigud[uni) \ Conv(enarum) sub cura \ proc{ura- toris) I Aug(usti) n(ostri) ; Avic Aug{usti) \ n(ostri) vern(a) restituit /fYt/|lum absumpt(um) vetustate. Descripsi. Gfr. Orelli 33462 splendidissimum vecHgal ferraria- rum; Boissieu, In^cr. de Lyon p. 277 n. 32: splendidissimum vectigal massae ferrariarum, 2 sq. Lugudunum Gonvenarum Aquitaniae hodie est Comminge. 270. Tolosae in museo. I fra . . . . ac . . I flam(ini) c(oloniae) V(iennae), item I decur(ioni) c(oloniae) Lug{uduni) \ Messia M. \ih{erta) \ uxor, patrono plis(simo) | in testam(ento) | ponendam cur(ae;iY). | L(ocus) d(atus) d{ecreto) d{ecurionum), Descripsi. v. 3. Hoc Lugudunum colonlam ad Rhodanum sitam esse, concludo ex mentione Viennae. 27L *Pisauri in St Francisco' Grut, C. Cornelio C. f. Yolt{inia) | Tauro Tolosen|si,.equo pubiico ha|benti. Vixlt annos | xxil. Grut. 1093. 5 (a Pighio). 272. Tolosae vidit Millin in domo privata. Octaviae Pollitae | Cyriaceti patronae | dulcissimae, quae fuit coiux L. Septi|mi Adiutoris, quonjdam evok(ati), patroni mei, L. Septimius | Armentarius | patronae dignissimae. Millin, Voy. IV. p. 450. In lapide legi dicit Mill. v. 4. eoivx. V. 5. PVOK. 273. Rep. Moguntiaci a. 1806 nunc extat ibi in museo. C. lulius C. I f., Vol(tinia) Prisc|us, Tol(osa) miles \ leg(io- nis) iiii Mac(edonicae) | an(norum) xxx, | sti(pendiorum) x, h(ic) s(itus) e(st); tes(tamento) | f(ieri) i(ussit); h(eres) f(ac{en- dum) c(uravit). Steiner, Inscr. Danub. et Rheni n. 538. . TOLOSA. 57 274. Rep. a. 1527 prope Mmwegen , Bataviae urbem ; nunc extat ibi tn curia. L. Valerius | L. f., Vol(tinia), Mari|nus Tol(osa), | mil(es) leg(ionis) x g(eminae), | an(norum) xxxv, | aer(um) xii. | S(it) t(ibi) t(erra) l(evis). H(eres) e(x) t(estamento) r(aciendum) c(uravit). Grut. 565, 6 (e Smetio). Or. 3551. Steiner, Inscr. Dan. et Rheni n. 1424. 3. TOL*D Grut.; at Steiner dicit, colore tantum rubro pictam esse D litteram, non in iapide expressam. 275. Rep. Moguntiaci a. 1804 nunc est ibi in museo. C . . . . yius, G. f., I Volt(inia) Tolosa, eques | leg(ionis) xiiii gem(inae) an«o(rum) | xxxv, stip(endiorum) xii | h(ic) s(itus) e(st). Steiner, Inscr. Dan. et Rh. n. 491. 276. Romae. Dils Manibus | C. Fabrici G. /*., | Vol(tinia), Proximi | To- losensis | G. Fabricius | Vicarius | patrono bene | merenti fe- cit; I in fronte p(edes) vii | in agro p(edes) vii. Grut. 939, 3 (e Smetio). 2. c l- Grut. 277. Tolosae in museo. C. lulius, Tolosani | ffl(ius), Tolosano patr(i), Corn(eliae) | DomesTicae matri | luliae Graphidi | sororl, | sibi et suis posTe- m|que eorum, — Descripsi. 278. Tolosae in museo. Sex. lulio . . . i I fabrum ..*.., | sta- tuas I Sex. lulius Descripsi. Agi videtur de statuis a collegio fabrum Sex. lulio de- cretis, quarum impensam ille suscepit. 279. Tolosae in museo. Matri Deum | Gn. Pomp(eius) | Probus, | curator temjpli, v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito). Descripsi. Mem. des Ant. du Midi VI. p. 68, unde Henzen 5990*. 280. Toiosae in museo. L. Vercio Prisco, | sevir(o) Aug(ustali) | c(olonia) I(ulia) P(aterna) C(laudia) N(arbone) Mfartio) et Aquls | Sextls | M. Aurunceius | amlco optimo. — Descripsi. 58 TOLOSA. 281. Tolosae in museo. @{av6vti) Hanarro \ Dannoricis f(ilio) | mag(i8tro) quater eT I quaestori; | v(ivae) Aldeni(ae) Donnl fll(iae) uxori. Descripsi. v. 4. Quaestor sc. collegii. 282. *D6couverle k St. Elix'. Herculi | Tol(osano) Andosso | invictu | Primigenius | Sembi fil(ius) I v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito). Mem. de la Soci^t^ arch. du Mldi*l. (1834) p. 285. 283. Rep.' in vico Pyrenaico Martignac sito prope oppidum St, Bdat et vicino veteribus lapicidinis marmorariis, quae adhuc conspi- ciuntiir in monte Ri vel Arri; nunc extat in museo Tolosano. loscri- ptio in lapide durissimo tam leviter exarata est, ut diriicillime legatur. Silvano Deo et | montibus Nimidis | Q. lulianus et Publi- ci|us Crescentinus, qui pri|mi hinc columnas vice|narias celave- runt I et exportaverunt, | v(otum) s(olverunt) l(ibentes) m{erito). Hanc lectionem , quam ex ectypo carlaceo sibi misso primus erue- rat Henzen, contuli cum ipso lapide et veram inveni. cfr. quae dicunt E. Bary/ 'une inscription ined. du mus. de Toul.' et Henzen in Bull. d. Inst. arch. 1862 p. 142 sq. v. 5 sq. vicenarias i. e. viginti pedum. 284. Rep. in vico Francon prope Tolosam. Lahe Deae | lulia | Postumina | et Gemin(i)a | Postuma | v{otum) s(olverunt) l(ibentes) m(erito). Henzen 5896 ex Mem. des Antiq. du'Midi I. p. 11. 2. gehikia mavult Henzen. Praeterea in museo Tolosensi haud exiguus numerus pro- stat monumentorum » quae per saltus Pyrenaeos reperta pauUa- tim huc congesta sunt. Quae monumenta cum omnia ad cul- tum pertmeant deorum, qui per illos tractus, per montes» sil- vas, aquas salubres etc. colebantur , ad religiones, ad geographi- cam descriptionem, ad linguam illarum regionum cognoscendas magni haud dubie sunt momenti. Attamen maiorem tallum in- scriptionum numerum hic proponere supersedi, quod et pars extra provinciae flnes reperta est et omnino ab huius libri usu alienae sunt illae quaestiones. Ceterum cfr. Miliin, Voy. IV. 447 — 449. Henzen 5894. 5895. 5897 atque varia volumma ephemeridis, quae dicitur Memoires des Antiquaires du Midi de la France. Toulouse 1834 sqq. A6ER HELVIORVM. 59 Vn. AGER HELVIORVM. (D^p. de VArdeche.) Paiicissiinae sunt, quas ex agro Helviorum traditas inveni Romanae aetatis inscriptiones; itaque quaecunque congerere po- tui, etiamsi minimi momenti sunt, hic propono. Alba Helviorum sive Alba Helvia (hodie Aps, arrond. Privas). 285. In urbe Bonn ad Rhenum sita. ^ GefuDden 1839 an der eh- maiigen Grabenstrasse vor dem Gobienzer Thore und im Resitz des Hrn. Mehlen dahier'. Sieiner. T. Carisio T. f. Vol(tinia) , | Alba, vet(eranus) ex leg(ioue) l | h(eres) ex t(estamento) f(aciendum) c(uravit) et | Manerta^ Mu- sici f(iliae). Steiner, Inscr. Dan. el Rh. n. 1027. — 4. manertai ex lapide de- scripsit Steiner. 286. Rep. a. 1837 in urbe Bonn. P. Clodio P. f. Vol(tinia), | Alb(a), mil(ia) leg(ionis) i, | an(norum) XLnx, stip(endiorum) xxv, | h(ic) s(itus) e(st). Steiner. 1. I. n. 1026. 287. * Dans les d^combres d'Alba Helviorum.' L. Pinario | Optato, | cultori larum | Sex. Antoni | Man- sueti et I L. Valeri Rufini. — Millin , Voy. 11. p. 112. 288. ^Entre Aps et Melas au milieu d'un petit ruisseau, ou les eaux Tont portee. Beaux caract^res.' Zancdo^ Millini aetate fuit apud Mar- chionem de Joviac. D(is) M(anibus) | et memo|riae lajnuarii, | Helvini fi|lii, AI- bijni^ fratris | incompara(bilis). Lancelot in M6ra. de TAcad. des Inscr. t. VII. p.236. Murat. 1470,5 (Bim.). Millin II. p. 110, cuius lectionem recepi. 289. ^Dans Teglise de la Roche, hameau d'Aps' Lancelot. D(is) M(anibus) | Pardule | posit (sic) me|moriam | Silvinus | Eutycheae | merentissimae. Lancelot I. I. p. 237. Millin II. p. 114. 6 sq. Eutychea | meren- tislsime Lanc, 60 AGER HELVIORVM. X 290. In vico Viviers (arrondiss. Privas), Millini aetate ' dans le mur du cabinet de M. Flaugergues'. D(is) M(anibus) | Castriciae | Secundae | Domitius | Lici- nianus | matri | karissimae. — Millin 11. p. 106. Bourg 8t. Andeol (arrond. Prwa$).' 291. luscriptiq sarcopliagi, quem dicunt Sancti Andeoiii ossa con- tinere; extat in ecclesia vici, D(is) M(anibus) | Tib. luli | Valerian(i), | 0(av6vrog) an- n(orum) V, m(ensium) vii, d(ierum) vi | lulius Crantor et | Terenta (sic MilL) Valeria | filio dulcissimo. Millin. Voy. II. p. 122. 292. Inscriptio monumenti Mithriaci, quod prope Bourg SL Jn- deol in rupe quadam exculptum hoc modo Millin describit: C*est un bas- relief carre qui a 4 pieds de hauteur et six de largeur ; il est taille et sculpte dans le roc m^me qui est calcaire: on voit au milieu un jeune homme v^tu d'une chlamyde et coiif(S d'un bonnet phrygien, qui sacrifie un taureau accroupi, dont un scorpiou pique les testicules et qu'un chien attaque et mort au cou; — plus bas sont des rochers et une tablelte, sur laquelie on decouvre une inscription tr^s-effacee. D'apr^s une note que j'ai trouvee dans la hiblioth^que de Nimes parmi les pa- piers de M. Seguier, il parait que cette inscription etait autrefois mieux conservee et qu'on y lisait: D(eo) S(oli) invi(cto) Mithrae Maxs(imus), | Manni f(ilius), vis(u) mon(itus) et | T. Mursius Mem(. . . .) d(e) s(ua) p(ecuiiia) .p(osuerunt). Millin 11. p. 116 sq., cuius supplementa recepi. Ima^inem monu- menti idem dat Atlas pl. XXVIII. 2. St. Jean de Muzols prope Tovmon^ qui locns sitns est ad Rhodani ripam oppositus oppido Tain, 293. ^lnscription gravee sur une pierre calcaire encastree k Tangle du mur oriental de Teglise de St. Jeau de Muzols.' Chalieu. Imp(eratori) Caes(ari), DIvI | Traiani Parthici | fil(io), DIvI Nervae | nepoti, Traiano | Hadriano Aug(usto), | pontif(ici) ma- fwm ^(™^)» trib(unicia) | potest(ate) iii co(n)s(uli) lii | n(autae) Rho- danicl | indulgentissimo | principi. Ghalieu, Recueil de memoires hisloriques sur differents objets d'aD- tiquite p. 153. Grut. 248, 8 == 1022, 10. Millin 11. p. 76. Or. 809. FORVM IVLn. 61 VIII. FORVM IVLII. De reliquiis veteris Fori lulii cfr. quae exposuit Charles Texier, Memoire sur la ville et le port de Frejus in Mem. pre- sentes a 1'Acad. des Inscr. par divers savants. II. serie, tome 2 (1849) p- 169 svv. Tnscriptiones rarissimae sunt et ne ad tri- bum quidem eruendam sufficiunt, cui ascripti erant Foroiulien- ses. De qua re cfr. quae supra diximus in descriptione pro- vinciae. Cum quaeratur praesertim, utrum militum Foroiulien- sium tituli, qui tribum profitentur Aniensem, ad Forum lulii nostrae provinciae pertineant an ad Forum lulii Venetiae, quos- dam hic apponam, reliquos satis habebo indicare. 294. ^ForoiuIii prope portam.maiorem'. — Frat, luc, T. Vettidius | T. f., Scapt(ia), | Valens, | iiiivir iuridi- c(undo), I quinq(uennalis) , pont(ifex), | sibi et | T. Vettidio | Potenti fil(io), equo publico, | annor(um) xx, m(ensium) | iiii, d(ierum) v, t(estamento) f(ieri) i(ussit). Primus descripsit Frater lucundus Veronensis cod. Veron. fol. 178 = cod. Magliab. f. 148 r; edidit Orelli 3901 ex Turre, Monum. veteris Antii p. 331. 2. T'F»sta Frat. luc. — Quattuorviratum in hoc litulo nominatum non pertinere ad Forum lulii supra exposui. 295. Nicaeae. ^. Flavio, Verini filio, Qmrina, \ Sabino, decurioni, iiviro Salin(iae), civitatis suae, ii viro | Foroiuliensi, flamini provinciae Alpium Maritimarum, optimo | patrono, lahernarii Salinienses posuerunt, curantibus Maturo, Mansueto et Alhncio mag[isiris) coll[egii), \ imp(eratore) Commodo iii et Antistio Byrro cos. p. ch. isi. Or.-Henzen 2214 ex Zachariae, Excurs. lilter. per Itaiiam p. 54. 1. QViNCTO Or., sub quo nomine lalere suspicor tribum Quirinam, quae Alpium Marilimarum est. 3. svae|{viro Orelli, quod Henzen mutavit in iivmo. vv. 4 et 6 supplementa sunt Orellii. 296. Venafri in Samnio. Sex. Aulieno, Sex. f., | Ani(ensi) | primo pll(o) ii, tr(ibuno) mD(itum), | praef(ecto) levis armat(urae), | praef(ecto) castr(orumJ imp(eratoris) Caesar(is) | Aug(usti) et Ti. Caesaris ^ugusti. 6i FORVM IVLn. praef(ecto) classis, praef(ecto) fabr(ain), uvir(o) | Venafri et Foro lull, flamini | Augustali | Nedymus et Gamus | Itb(erti). Momms.. loscr. R. Neap. n. 4629. Or. 3426. t 297. Foroiulii. D. M. I An I M. Aur(eli) An/onm (?) | pr(aefecto) classi^ I ap . . . . — Murat. 794, 2 (Bim.). 298. Rep. a 1806 Moguntiaci, ubi extat ia museo. G. lulius Ma|rci f., Aniensis (sic) \ Foro luli, | Macrinus | mil(es) leg(ioni8) iiii | Mac(edonicae), an(norum) xxvi | stip(eD- dionim) vi | b(ic) s(itus) e(st). Steiner, biscr. Dan. et Rhen. n. 524. 299. Rep. a. 1806 Moguntiaci. L. Licinius | L. f. An(iensi) Verujs, Foro lul(i), | mil(es) ieg(ionis) iiii | Mac(6donicae) » an(norum) xxv, | stip(endiorum) VIII, I b(ic) s(itus) e(st). — Steiner 1. L n. 525. Praeterea titulos militum, qui domo Foro Inlii, tribu Anieusi di- cuntur esse Grotefend imp. Rom. trib. descr. p. 56 hosoe collegit: Murat. 865 , 6. Fabretti 705. 253. Kellermann , Vigii. Rotn. p. 28 n. 9. 300. Foroiulii *apud Antelmium' Maff". Dis Manibus | Numisiae Caesiae» G. Numisi f(iliae), | con- iugi pientissimae. Vixit | annis LX. L Solicius Aurelian(us) , | D [i. e. centurio] leg(ionis) v. Mac(edonicae) et leg(ionis) p(ri- mae) Miner|viae p(iae) fidelis» se vivo et Nujmisius Chrestus li- bertus sib(i)- 1 et suis fecerunt. Maif. , Gall. Ant. p. 69 , unde Murat. 838 , 3. 301. ^ln ohlongo lapide, qui a Foro lulio duobus fere pass. nrili- hus apud colonicam domum reclinatus iacel : verba tabellam implent buic usui summo lapi^e sculptam' Ma/feL Kalavia, M. | f., d [i. e. centurionis] leg(ionls) nx, | bic sit(a), I sacrorum. Maff. , Gall. Ant. p. 71 , unde Mur. 828 . 3. Or. 2312. De signifi- catione sacerdotali vocabuli sacrorum cfr. exempla coUata ah Henzen, Ind. ad Oreli. p. 55. 302. ^ Gabriel Simeonis Floreutin vit i'an 1551 cette inscription' : Bauche. C. Valerio Placido, | mil(iti) leg(ionis) x, Mia a|Uda FORVM IVLII. 68 C. f. Placida | mater fecit; | in fr(onte) p(edes) iiii, | in agr(o) p(edes) XI. Grut. 565 , 7. Bouche p. 247 ; uterque ex Simeonio. 303. Foroiulii. C. lulio, I ApoUoni | f(i1io), Apae, | missicio ex | testamento. Spon, Miscell.in thes. ant. rom. suppl. t. IV. p. 1134 (Peiresc). 304. ^ Apud Antelmium ' Maff^, C. lulio I Severo | Petrucorio. Maff., Gali. Aut. p. 63, unde Mur. 1069,5, qui notal, Petrucoriorum regionem in Aquitania sitam hodie esse lePMgord(d^p»delaJ)ordogne). 305. Foroiulii. M. Caelio Agricolae | parentes; | v(ixit) annis Yill m(ensi- bus) iiii d(iebus) viil h(oris) . . Murat. 1143, 7 (Biro.). Recepi hunc titulum ob cognomen Agrico- lae Foroiulii pauUo memorabiliorem. 306. Foroiulii. D. M. I M. lulio Euxino | liTni Aug. (sic Bouche). Bouche p. 248 (Solery.). 307. Foroiulii rep. 1860. D. M. I P. Udnl I Primi, | sevir(i) Aug(ustali»), | P. Lici- nius I EIeuther(us) | patron(o) optum(o). Revue archeol. 1861 p. 459. 308. *Au milieu du marche auiL herl)es il y a une grande toar, sur laquelle on lit cette inscription , partagee par le milieu ; les deux fragments sont de niveau'. MilUn, a) L. Val(erio) Hermero, | sevir(o) Aug(ustali), | b) hered(es) ex /es(tamento) | fecer(unt). — Millin , Voy. II. p. 493. 309. Foroiulii. M. Pullio M. I. Casto, | M. Pullio M. I. Fusco, | purpura- rio, I PuIIia M. I. Prima, | M. Flavius lanuarius, | M. Pullius d [i. e. Pulliae] I. Hormus, | purpurarius. — Murat. 973, 6. 64 ANTIPOLIS. IX. ANTIPOLIS. (Jntibes, dip. du Var.) 310. Antipoli. M. Molteiio G. f. Volt(inia) Secun|dino, flamini» llviro An- tipoli I haeredes ex testamento. Bouclie, Cliorogr. p. 290, unde Spon, Miscell. 157, 2. — v, 2. pro FLAMiNUiviBO est fortasse in lapide flamin • iiiivibo ; in reliquis qui- dein oppidis latinis summi magistralus dicuntur qualtuorviri. 311. Antipoli. I Secundino, equo publico | Bouciie p. 290. 312. Antipoli. C. Tull(ius) Flamininus | decurionis filius» | domo Catina» ex provinjcia Siciliae, incoia Anti|politanus sibi et s(uis). Grut. 410, 1 (Scal.). Maffei, Gall. Ant. p. 63. Murat. 1025. 5 (Maif.). Orelli 3708. v. 1. flaminivs traditum est. 2 sq. Gatinae exortus civis Siciliae GruL; secutus sum apogr. Maff. 313. Antipoli. Collegio utriclar(iorum) | C. lul(ius) Catulinus | don(o) po- s(uit). — Bouche p. 288. 314. ^lncrusl^e dans le mur de la rue qui conduit k i'eglise' MiUin. Pueri Septentri|onis, annor(um) xii, qui | Antipoli in thea- tro I biduo saltavit et pla|cuit. Grut. 332, 4 (Simeoni). Millin II. p. 511. Orelli 2607. 315. Antipoli. ^AvxCTCohg xal otjcoXttai ro | ysvLXOv ftoi/[ofta;u<»i/] | xai ov€XaQi[ov^ xal Grut. 173, 10 (Scal.), unde Corp. Inscr. Graec. 6776. Bouche p. 289. — 1 sq. 01 rE|NIKOI MON KAI MATTONI KAI OTEAAPION Boudie. Qui in Gorp. Inscr. Graec. edidit tilulum Franz Gruteri lectionem sequens TO ysviKov locum publicum aliquem esse dicit citans Theophan. ed. Bonn. V. 31. Georg. Gedren. ed. Bonn. II. p. 204. Idem v. 2. litteras Gruleii MONKAIMANFON ita emendandas putat, ut vocabulum unum efficialur MONOMAXS^N; al quod Bouche quoque habet MONKAI etc, dubia mihi ANTIPOLIS. ARELAS. 65 videtur haec restitutio, atque malim litteras MON per se solas esse (lo- vondxav, in litteris MANTON autem latere uescio quam speciem gla- diatorum. Lectio vero ^AvtiTtohg Ticcl ot noXixcti nullo modo potest ferri , siquidem titulum hoc modo putas incepisse neque versus desunt anteriores. De gladiatoriis velariis cfr. Ind. ad Or. p. 189. Insula Iiero (Ile de Ste, Marguerite), 316. ^ln cippo marmoreo eiTosso in insula St. Margarita' Cbrp. Inscr, Gr, ^TTchg tiig acDtrjQ^ias) Pro salute M{dQXov) ^IovXCov Al\y\voSy M. Iul(i) Ligur(is) initQonG) Kai0{aQog), proc(uratoris) Aug(usti). 'Ayad^oxX^^g , SovXog svxi^^v) djte{dc()xe) IlavL Corp. Inscr. 6r. n. 6777 ex Millin, Magas. encycl. ann. 1818. t. VI. p. 150. Supplementa sunt Franzii. Insula Iierina (Ile de St, Honorat), 317. Inscrjptio columnae (sive cippi rotundi?). Constantino Augusto Div(i) | Comtanti filio, Prosper Merimee, Notes d*un voyage p. 246. 318. ^ Sur ie seuii de Tune des portes de la vieille eglise de Tile de St. Honorat.' s I Ferox sibi et Prosper Merimee p. 251. — Recepi hoc fragmentum , quod testa- tur, latinam linguam in ea insula sicut in ipsa Antipoli esse usurpatam. X: AEELAS. (Arles, depariement des Bouches du Rhone.) Lapides Arelatenses Millin vidit in curia urbis, in domo archiepiscopaii, per piures domos privatas, in campis quos vo- cant Elysaeos, in monasterio Fratrum Minimorum, in ecclesia denique eiusdem monasterii Scto. Honorato dedicata, cuius pars Herzog', Galliae Narb. descr. 5 66 ARELAS. a Fratribus illis in^ museum erat mutata. Campos autem Ely- saeos {les champs Elysees sive, ut lingua dicunt provinciali, les Aliscamps) ut viam tibi fingas sepulcralem, quae ab urbe ducit ad illud monasterium et, sicut moris erat apud antiquos, ab utra- que parte ionga monumentorum sepulcralium serie ornata est. Quae via bodie quoque magnam nu)numentorum suorum partem couservavit; ex reiiquis autem locis quaecunque poterant trans- portari, collecta sunt in museo instituto in media urbe prope curiam. 319. Arelate. Divo Claudio | ex testamento | L. Valeri Placidi. Mur. 255 , 9 (Bim.) , qui ad Glaudium Gbthicum et annum circa 270 refert. Potest ad hunc litulum, aeque atque adOrellianum n.718 dispu- tari de duobus Glaudiis; nam Tib. quoque Glaudius Divi honorem habuil. Suet. Glaud. 45. 320. ^Gonlre le mur deJa maison du cote de Teglise St. Anne on voit cette pierre, qu'ou appelle vulgairement la colonne Gonstanline.' Millin, Eodem auctore basis statuae potius est quam miliarium. Imp(eratori) Caes(ari) | Fl(avio) Val(erio) | Constanjtino | p(io) f(elici) Aug(usto), | Divi Constanjti Aug(usti) | pii | filio. Murat. 258, 8 = 260, 2 (Bim.). Mill. III. 511. 321. ^Sur une colonne de marbre, que Saxi dit avoir ete autrefois dans la maison desTempliers hors de la porte de la cavalerie.' Estrangin, Imp(eratori) Caes(ari) | Fl(avio) Vai(erio) | Constanjtino, | p(io) f(elici) Aug(usto) | restitutori. Mur. 258, 7 (a Saxio). Estrangin, Etudes sur Arles, introd. p. IV. 322. Inscriptio tabulae marmoreae, cuius fragmentum est iu mu- seo. SuperOcies lapidis ita corrosa est, ut quaedam partes iam non pos- sint certo legi. ^nnius . . . | R Camars | Xvir silii{ibus), iud(icandis) trib(unus) mil(itum) | leg{ionis) . . . . 5 seviT eq(uitum) Rom(anorum) turm(a) | . . . . qmesi{or), irib{unus) pleb(is), praet(or), proco(n)s(uI) | prov{inciae) Narb{onensis) , le- g{atus) pr{o) pr(aetore) prov(inciae) Africae | vivu% sibi et T. Annio | fil{io) fec{it), Idem . . . . x arg(enteqLs) Llr- 10 rlco (?) ded|// Q VAR • manvtret | ^onavit, item HS n(ummum) cc | dedit, quorum ex usurh omnibus an- ARELAS. 67 nis ( die naiali suo ludi palmdx{t^) aut c\Tc>e,r\\ses Arelate ede- r^tur; | iiem ad nom[inis) sui x?)moriae aeternitat(em) | hoc mo- 15 numenium extruxit. Descripsi. Maff., Mus. Ver. 418, 1. Murat. 622,6 (fiim.). Miliin III. p. 624. V. 8. LiBRisco MJllia. 9. manvpret Mill. 12. tmetaravt Miil. T • iiiETARAVT Mur. Equidem ante ar niliii certi in marmore legi. V. 6. provinciae Narhonensis supplevi, explicandi caussa, cur in hac provincia monumentum Annius extruxerit; quam caussam nequaquam esse certam, haud ignoro. 323. Arelate in museo. . Cominio | . /*. Claud(ia) Boiowio | ^gricolae -^elio | Apro, praef(ecto) cohor(tis) tert(iae) Bracaraugustauo(rum) » | tribuno 5 legionis . . , adiut(ricis) , procur(atori) | Augustorum ad anno- nam | provinciae Narbowensis | et Liguriae, praef(ecto) al(ae) m^liariae | in Mauretania Caesariensi | navic(ulariorum) marin(o- 10 rum) Arel(atensium) | corp(ora) quinq(ue) patrono | optimo et innocentis|simo. Descripsi. Maff. , Gall. Ant. p. 64. Millin III. 601 , unde Or.-Henz. 3655. Supplementa sunt Miliini, praeterquam quod suppl. v. 12 indi- cavitHenzen adOr. Legiones adiutrices extiterunt I. II., fortasse etiamlll. cfr. Henzeu, Ind. p. 123 — 125. 324. Arelate in theatro ^sur divers gradins'. a) Loc(a) xxx d(ecreto) d(ecurionum) ; loc(a) b) Loca da(/«) d[ecreto) d[ecurionum) .... c) L(oca) XXV d(ata) d(ecreto) d(ecurionum) Estrangin , Eludes sur Arles p. 34. s ' 1 325. Beiiquiae tituli, qui bis iisdem verbis couceptus et ternis in utraque parte lineis divisus ornat summum podium amphitheatri Arela- tensis. Ita autem dispositae sunt jduae, quae sequuntur inscriptiones, ut qui introeunt per introitum principalem hodieruum, initium unius ha- bcant a sinistra, finem alterius a dextra. Gum vero ea quae a dextra est. roelius conservala sit, hanc propono solam eamque, quantum fieri potest restitutam et ex ipsius fragmeutis et ex alterius reiiquiis. 12 3 4 5 6 7 C. Iun|ius P|riscu|s iiv|ir \\ur[i) dic[undo) ^w|inq(uennalis) | 8 9 10 11 12 13 14 — 22 cand(idatus) | ^re | \dA\e, //|em | fia\men provinciae Narbonensis, 23 24 25 1 2 . 3B 4 5 podiu\m cum \ speciac\u\\is \ et sp|ectfacula) g(raduum) | %ept\em, 5* .... . . • • 68 ARELAS. 6 7 8 9 10 lo\cor{um) | c{entum), quae | munic{ifib\i^) Ar\el[atensibus) po|llici- 11 12 13 t|us erat | HS cc | d . . .. . Descripsi. Eundein tituluin neglegentissime descriptum edidit Estrangin, Etudes sur Arles p. 35. Quae lilleras separant hastae, indi- cant divisionem lapidum, per quos titulus dispositus est, numeri super- positi lapidum ordinem indicant, lineae II. n. 3 ex sinistrae partis frag- mentis receptus est. Quam supra dedi, dimidia fere pars est universi liluli; at et quae reslant de secunda linea et quae in tertia legebantur, ex paucis quae conservatae sunt litteris non possunt restitui, agi autem in iis de epulo dato et de sportulis distributis ex quibusdam litleris potest conciudi; ipsa haec reliqua fragmenta cum imagine non possira reprae- sentare, hic reddere supersedeo. Supplementa inde a versu L 23 sunt Aem. HCibneri, quem ut inscriptionum scenicarum peritissimum consului. 326. 'AEsparron, baillage de Moustiers, au terroir duquel lieu Ton a veu autrefois cette inscription'. Bouche, T. Domitius L. f. Ter(etlna) Perduilo ] Arelatensis, omni- bus I honoribus in coionia | sua functo, Eutychon libertus. Bouche, Ghorogr. de Prov. p. 232. 326 a). Aquis Sextiis, ^autrefois en la maison du sieur de Guiran' Bouche, Videtur Arelate translata Aquas Sextias. D. M. I Q. luli Q. fil(i), I Ter(etina), Tinemoi (?) , | aedU(is), liTir(i), I pont(ificis) et fl(aminis) col(oniae) lul(iae) | Arel(atensis) lul(ius) Lici|nianus parenti | dulcissimo. Bouche p. 197. Maff. ] Gall. Ant. p. 62. 327. Arelate in museo. Cn. CorneI(io) | Cn. fll(io), Ter(etina), | Optato | iivir(o), pontific(i), I flamini | naviculari marln(i) | Arel(atenses) patrono. Descripsi. 328. Arelale in museo. . lio M. f. Ter(etina) | Marullo duo|vir(o). Descripsi. 329. Inscriplio lapidis admodum corrosi et fracti, qui extat in museo Arelatensi. - Veratio, |o, flamini c(oloniae) Ar(elatensis) guae- ARELAS. * 69 st{ari), ii|vir(o) col{onia) M{ia) Pat(erna) Arelate | Verat(ia) patri carissi/no . . | . . . . , Sequitur consideratio de vita et morte versus longa tredecim el adeo mutila, ut hic eam repetere non referat. — Descripsi. 330. ^Arelate in claustro Dominicanorum, litteris deletis et fugien- tibus' Grut, Extat nunc in museo, quoad non fractus est lapis, insignis litteris pulchris et bene conservatis. D{ecurionum) d(ecreto). | . Recilio. M. f., | Terei{ind), Pom- peiano ] ex quinq{ue) decurils, | aed{ili) /»unerar(io) , fl(amini), ponTif(ici), | quaestovi Arelatenses | /Tit/n/cipes optime de | se me- rito patrono. | Hic ^tatuae honore | contentus impendium | sta- t{uae) p(opulo) remisit. Descripsi. Grut. 463,7 (Scal.). Millin Ili. p. 629. v. 6 init. ni Millin. 11. ante primam, quae huius versus conservata est litteram p punctum conspicitur, q^od Mill. omisit ; deest igitur huius quoque ver- sus initium. 331. ^Dans le couvent des anciens Dominicains' Millin, D. M. I . Iul(i) C. f. Tertullian(i), | flam(inis) col(onia) Apta, | L. Vallius Att]lian(us) | nepos. Millin III. p. 628. Grut. 323, 6 (ab Alloysio). Bouche, Ghorogr. p. 221. 1. TERTVLiN Bouche. TERTVLLiN Grut. ; apud Millinum extre- mae litterae ita inter se nexae sunt, ut potius legas: TertuUiani, Ge- terum possit in lapide Arelatc ^^eperto, quamquam agitur de flamine Aptensi, cogitari de tribu Ter(elina) el cognomine Tulliani; namque flamines saepius ex alienis oppidis eligebantur. Quod dubium relinquens lapidem non Aptensibus, sed Arelatensibus monumentis apposui. 332. ^Dans rescalier du refectoire du couvent des Minimes' Lancelot. D. M. I L. Domit(i) Domitiani | ex trlerarchi class(is) Ger- in(anicae) | p(iae) f(idelis) Cocceia Valentina | coniugi pientissim(o). Lancelot in Hist. de TAcad. des Inscr. t. VII. p. 250. Maff. , Gall. Arit. p. 70. Murat. 811. 1 = 880, 5. Millin III. p. 582. OreUi 3600. 333. ^£n 1639 on a decouverl dans le Rhdne pr^s des murs du grand prieur^ de St. Gilles, ordre de Malte, un tombeau antique avec cette inscription payenne. On croit que ce tombeau est encore dans le Rhdne A la m^me place : les recherches lors des basses eaux n'ont rien produit.' Estrangin, Exlat nunc in museo. D. M. I Liciniae Magnae quae (sic) matro|nae Lucius Se- 70 ARELAS. verus T. lulius | Valentinus et lulia Valentina | fratres» T. Li- cinius Rusticus | . . . . /eg(ionis) iii. Aug(ustae) maritus. Descripsi. Estrangin , Etudes sur Arles p. 150. — Nota Liciniam nomen habere mariti, non fratrum. 334. Bep. in vico Austriaco Petronell sito ad ripam Danubii prope oppidum Haimhurg, ubi actale Romaua fuit colonia Garnuntum provin- ciae Pannoniae inferioris. L. Cornelius | L. f. Firmus, | Terentina Arel|ate, mil(es) leg(ionis) xv | Apol(linaris) » an(norum) xxx, ] stip(endiorum) x, h(ic) s(itus) e(st). | C. Vibius C. f., mil(es) | leg(ionis) xv Apol- (linaris), | a{micus) et h(eres) p(osuit). Steiner, Inscr. Dan. et Rhen. iV. n. 3446. — v. 3 nota Terentinam tribum pro Teretina, si quidem recte edidit Steiner. 9. *V'B'H*p Stein ; fortasse est a. et nexus litterarum et. 335. Arelate in museo. 67/odiae M. f. Ingenuae \ L. Licinio Fausto, mlliti \ cohortis praet(oriae) [ Ziciniae L. f(iliae) Ingenuae, | . Ciodio, H. f. Con- tinentl | di . . . . — Descripsi. 336. 'Ghez M. Gonstant, cure de reglise principale, dont le loge- ment est dans cet ^difice'. Millin, D. M. I L. Hostili Ter(etina) | Silvini | ann(orum) xxviiii m(ensium) ii d(ierum) | xv mater fil(io) piissimo | misera et in luctu I aeternali benefici|o novercae. Grut. 687, 5 (ab Alloysio). Mur. 173. 8 (ex Donio). Millin III. p. 609. Or. 4604. 337. ^M. Tinellis a dans sa maison , pr^s des cordeliers, un sarco- phage, sur lequel on lit rinscription qui suit.' Millin. D. Cornelio Valeriano ] ,Teretin(a), [ defunct(o) ann(orum) XVIII, I mens(ium) x, dier(um) v Cornelius | Licinianus et Va- l(eria) Materna | filio pilssimo. Grut. 679, 6 (Alloys.). Mur. 1156, 3 (Bim.). Millin III. p. 627. 338. Arelate in rauseo. C. Fabius C. lib(ertus) Hermes, | sevir Aug(ustalis) c(olonia) I(ulia) P(aterna) Arel(ate), | vivos fecit sibi et suis et | C. Fabio L. f. Secundo patron(o) | et L. Fabio L. f. Primo fratri | eius. H(oc) m(onumentum) h(eredes) m(eos) n(on) s(equitur). Descripsi. Miliin III. p. 508. ARELAS. 71 339. Arelate in museo. D. M. I Sex. AUius Vitalis Forn(. . .), (sic) \ sevir Aug{usia- lis) €oi{(mia) ItU{ia) Paterna Arel{aie) \ Meta AV . . . sib(i) uxoriq(ue) ] suae, quae vixit ann(os) xxi m(enses) ii | d(ies) XXVII, sibi posterisquae (sic) ( suis vivus posuit. — Descripsi. 340. Arelate in museo. Veriae Filtate (sic) \ amica dolens | posuit in Iiono|rem C. luli Forjtunati, sevir(i) | Augustalis, | uxori. . Descripsi. Mur. 755, 5 (Bim.). Millin 111. p. 575. Gonstructio tituli parum commode procedit. 341. Arelate in museo. D. M. I P. Publicio | Eutycho | sevir(o) Aug(ustali) | col(o- nia) I(ulia) P(aterna) Arel(ate). — Descripsi. 342. Arelate in museo. D. M. I G. Paqul, Optati | Ilb(erti), Pardalae, liml (sic) \ Aug(ustalis) coI(onia) .Iul(ia) Pat(erna) Ar(elate), | patron(i) eius- dem I corpor(is), Item patron(i) | fabror(um) naval(ium), utricla- r(iorum) | et centonar(iorum) C. Paquius | Epigonus cum llberls suis I patrono optime merito. Descripsi. Grut.448,5 (Scal.). Mur.1110,1 (Sax.). Miliin III. p.494. 343. Arelate in museo. D. M. et I securitati | Aemiliae Eucar|piae | C. Paqulus Pardalas | coniugi carlsslmae ; | v(ixit) a(nnos) xxxi m(enses) viii d(i.es) X. — Descripsi. Mur. 1110, 3 (Sax.). 344. *Ad Rhodani ripam' Mur, D. M. I L. Secundio | Eleuthero, | navicular(io) Arel(atensi), | item sevir(o) Aug(ustali) | corpor(ato) c(olonia) I(ulia) P(aterna) A(relate), | Secundia | Tatiana, fil(ia) | patri pientissima (sic). Mur. 1110, 2 (Sax.). 345. ^ln domo archiepiscopali ' Maff, C. Iul(ius) Pompeianus, \ collega fahrum \ navalium cor- p{oratorum) Ar{elate), \ curator eius | corporis, et . . . . | Severa vivi I posuerunt et | dedicaverunt. Maff. , Gall. Ant. p. 80. 72 ARELAS. 346. Arelate. D. M. I Q. Candie^f Benigai» fabri tign(ari) c|orp(orati) Ar(elate), ars cui summa fuit | fabricae stndium doctrina | pudor^, quem magni | artifices semper dixere | magistnim; doctior hoc ne|mo fuit, poiuii quem vinjcere nemo, organa, qui nosse|t facere aquarum aut ducejre cursum. Hic conviva fuijt dulcis, nosset qui pasce|re amicos, | ingenio studio | docilis amicoque benig|nus. Candidia Quintina | patri dulcissimo et Val(eria) | Maisimina coniugi kar(issimo). Ilenzen 7231 ex M^m. des Antiq. de France V. p.241. Supplementa sunt Henzeni. Nota» ut mittam alia, hexametros primum, quartum, quin- tum in septenos pedes esse productos. 347. Arelate iu rouseo. D. M. I L. luli Augus|talis, fabri | tign(ari) corpor(ati) | Arel(ate) L. lulius | Trophimus, | pater infe|iicissimus. Descripsi. Maff. , Gall. Ant. p. 80. Mur. 516. 8 = 960, 4. 348. Arelate in museo. D. M. I Tit(o) Fl(avio) Tito, cor|p(orato) fabror(um) Ug|na- rior(um) corp(oratorum) ] Arel(ate), Tit(us) Fl(avius) Injventus pajtrono pient(issimo). Descripsi. Millin ill. p. 571. v. 1. cor Mill., at est in lapide cb. 349. Arelate in museo. D. M. 1 M. lunio Messiano | utricl(ario) corp(orato) Arela- t(ensi), I eiusd(em) corp(oris) mag(istro) iiii, f(iIio), ] qui vixit ann(os) xxviii, | m(enses) v, d(ies) x, lunia Valeria — sequun- iur duo versus, qui videntur consilio erasi. Descripsi. Grut. 426. 6 = 483. 1 (Scal.). MuraU 531, 5 (Bim.). Millin III. p. 562. 350. ^Arelate nuper eruderatum, servatque domi suae lanus Alloy- sius. qui descripsit Scaligero.' Grut, L. lulio Secundo, | utriclario cor(porato) | c(oIonia) I(ulia) P(aterna) A(relate), qui legavit | eis testamento | suo K [i. e. de- narios] cc, ut ex usur(is) eor(um) | omnibus annis sacrific|io ei parentetur, | item naut(arum) Druentior(um) | corpor(ato), Mogi- tuma I Epipodius filius, n(auta) A(relatensls), | patri pientissini(o). Grut. 547, 8, unde Orelli-Henzen 4120. ARELAS. AGER ARELATENSIS. 73 « 351. Arelate in museo. D. M. I Maximini | Festi, pausar(ii) | Isidis tr(iumphalis) Are- Ifatensis) ] collegae. Descripsi. Henzen 58S5 a Bursiano. tparel Burs. trapel ha- beo in apographo meo. Pausarios ad cuitum Isiacum pertinentes habes Orelli ISd^f^^Isidem triumphalem 1878. 352. Arelate in museo. L. Grania L. filio, | Teretina, Romano | M. Iul(ius) Olym- pus, nego|tiator familiae gla|diatoriae, ob merita | L. Grani Vi- ctoris, I avi eius, merenti | posuit. Dcscripsi. Grut. 335, 3 (Scal.). Mill. III. 610. v. 3. m-tvl Mill. 353. Arelate in museo. DIs I Jfanibus | Primigeni | scaenici ex | factione Eudoxi. Descripsi. 354. Arelate in museo. Litterae vario modo ornatae et inter se nexae sunt. Peregrino, ] Antistiae Piae | dispensatori, j.Antistia, Piae liberta, | Cypare contubernali | pientissimo. — Descripsi. 355. Arelate in museo. Inscriptio est arae insigniori arte confectae. Bonae Deae | Caiena, Prlscae lib(erta), Attice | ministra. Descripsi. Miliin III. p. 506. AGER ARELATENSIS. 1. Ernaginum (St Gabriel, inter Arelate et Tarasconem). I 356. Extat in eccelesia vici St. Gabriel. JD. M, I M. Frontoni Eupori, | sevir(i) Aug(ustalis) col(onia) lulia I Aug(usta) Aquls Sextls, navicular(io) { mar(ino) Arel(atensi), curat(ori) eiusd(em) corp(oris) | patrono nautar(um) Druen|ticorum et utricIarior(um) ] corp(oratorum) Ernaginensium, ] lulia Nice uxor I coniugi carissimo. Dedi ex imagine , quam ad ipsum lapidem confectam accepi a dom. Rouard Aquensi. Bouche, Ghorogr. p. 132 ex Scal. ad Auson. 1» 30. Prosp. M^rim^e^ Notes d'un voy. p. 313. 357. * Pierre trouv(^.e anciennement au viilage de St. Gabriel pr^s d'ArIes, dont les aucteurs Saxy et Sirmond font mention, comme encore 74 AGER ARELATENSIS. Barlel en rhistoire ecclesiaslique de Riez , qui asseure d'avoir veu celle pierre A Aix dans le cabinet de Peiresc'. Bouche, A St. Gabriel sur un inarl)re brise, dont il raanque un fragment, chez M. le chevalier Mourrel'. Prosp. Merimee, Nunc extat in museo Aveniensi. . Severius M. f. \ Fab(ia) Viator, flam(en) \ R6iD(ae) et Au- g(usti), iiiivir, pont(ifex) | col(oniae) Rei6r(uni) Apoilinar(iuin), | sibi et Kareiae, Karel f(iliae), J Paterclae optim(ae) v(ivus) | fecit. Descripsi. Bouche , Chorogr. p. 226. Prosp. Mer. , Notes d'un voy. p.314. Grut. 428, 9=468,6 (Scal.). Ex iis, quae de origine lapidis altuii- mus, apparet non agi hoc loco, ut iudicatHenzen adOrell. 4030, de iiiivlro Nemausensi, pontifice Reiensi, sed utrumque honorem ad Relos esse re- ferendum. Ceterura Reiis quoque incolatus nomine Severium honoribus csse functum probat tribus Fabia, a Reiis, qui Voltiniae ascripti erant, aliena. 2. PagUBXiUoretiuB (hodie Gemenos aut St. Jean de Garguier^ qui vici 5 fere leugis a Massilia distant orientem versus). 358. Mn pago Gemenos in aediculo Deiparae' Spon, Hodie ubi sit non comperi ; fieri autem posse, ut extet Massiliae, ex hace concludo inscriptione musei Massilieusis : 'Ne periret posteritati, ex territorio pagi Gemenos prope Gargariam in hoc palatium transtulit Henricus episco- pus an. MDCCLin.' (Catal. du mus^e n. 37.) Quod vix ad aliud monu- mentum potest referri quam ad hoc nostrum. Pagani pagi Lucretl, qui sunt | finibus Arelatensium, loco Gargario, ] Q. Cor(nelio), Marcelli lib(erto), Zosimo, sevir(o) | 5 Aug(ustali) col(onia) lul(ia) Patema Arelate, ob | honorem eius, qui notum (sic) fecit | iniuriam nostram omnium seculorum | sacra- tissimo principi T. Aelio Antonino, { liUer{ais) Romae misit, per 10 multos annos | ad praesides provinciae persecutus est | iniuriam nostram suis impensis', ob boc | donavit nobis inpendia, quae fecit, I ut omnium seculorum sacratissimi | principis imp(erato- ris) Caes(aris) Antonini Aug(usti) | Pii beneiicia durarent perma- 15 nerentque, | quibus frueremur nos et balineo gratuito, | quod ablatum erat paganis p{ag{) L{ucreii), quod usi fuerant | amplius annis xxxx. Descripsi. Spon, Misc. 165, 1, unde Oreli. n. 202; eandem ego se- cutus sum lectionem. Papon, Hist. de Provence 1. p. 89 sq. , qui dare se dicit apographa abbatis Barth^lemy et Thomae Mazauges, quae inter se non differant. Diversae autem Paponi iectiones hae sunt. 6 et 12. SAECYLORYM. 8. ROME. 9. PRESIDES. 10. IM T*OB. 11. IM- FBNOiA. 15. . . s deest. AGER AREtATENSIS. GLANVM LIVI. 75 8. 8t. Chamas. 359. iDscriptio duoruro arcuum, qui exlanl ad ripas rivi Touloubre prope vicum St. Chamas vicinuro ioco» ul)i rivus ille influit in stagnum quod dicitur de Berre, Describit autem id roonumenturo Miilin his ver- bis : 'A chaque extremite du pont que les Roroains ont jete sur la Tou- loubre et qui traverse i'ancienne voie Aurelia, ii y a un arc de 21 pieds 8 pouces de haut; chaque c5te est decore d'un pilastre cannele, au des- sus du pilastre JI y a un liou, la frise est orn^e d'un enrouleroent. La sculpture de Tarc du c5le de St. Gharoas offre des aigles avec des ailes eployees: au dessusde la comiche il y a sur Tarchitrave une inscription, les lettres en sont difTi^remment disposees sur chaque ^rc; mais il n'y a d^ailleurs aucune difference.' Imagines roonumentorum habes Millin, Atlas, pl. LXXIV. ^^. 2. 8. Ipsa inscriptio haec est: C. Donnius C. f. Flavos, flamen Romae et Augusti, | testa- mento fierei iussit arbitratu | C. Donnei Venae et C. Attei Rufei. Grut. 320, 3. .Bouche, Chorogr. p. 319. Millin IV, p. 53. v. 1. C'L«DONNIVS MilL XL GLANVM LIVI (hodie 5^ Remy, inter oppida Tarascon et Orgon). 360. £itat in oppido St. Remy et asservatur in curia. D. M. ei I memon^ aeternae | . ^ebuti Agathom^, | ^^viro Aug(ustali) corp(orato) c[olonia) I[ulia) \ JRa/er(na) Arel(ate), cu- rat(ori) tim\dem. corp(oris) bis, item se|wro col(oniae) lul(iae) Aptae, nau|/ae Ararico, curatori | peculi r(ei) p(ublicae) Glanico- (rum), qui | vixit annos Lxx, | Aebutia Eutychia patro|no erga se pientissimo. — Miliin III. p. 407. Orelli 200. 361. Inscriptio celebris mausoiei, quod extat prope oppidum St. Remy. Sex(tus), L(ucius), M(arcus) luliei, C. f(iliei), parentibus sueis. Descripsi. Rartheiemy in Hist. deTAcad. deslnscr. tXXVIIL p.579. Millin III. p. 407 , unde Or. 201. Interpretationem primus indicavit Rar- th^lemy. Imagines monumenti edidit Millin, Atlas pl. LXIIL f. 1. a — d. Antiquissimum forfasse hic habes provinciae nostrae monumentum , ne- que tamen, id quod probat nomen lulium , anterius lulio Gaesare. 76 GLANVM LIVI. AQVAE SEXTIAE. TaraBOO (Tarascon, ad ripam Rhodani). 362. Rep. a 1844 ad viaro ferratam proxiroe Tarasconem. T. Corneliiis Vol(tinia) [ Planta sibi et | L. Cornelio Laeto, r(ilio), I testamento | fieri iussit. Revue archeoL L L (1844) p. 121. XIL AQVAE SEXTIAR (Aix-en-Provencej dip, des Bouckes du Rhdne,) Quae sub finem saeculi proximi et huius saeculi initio ab hominibus privatis^ praesertim dominis de St. Vincens, patre et filio, Aquis Sextiis congesta erant monumenta antiqua, anno 1820 a municipio empta et in museum, quod tum instituere coepe- runt Aquenses, translata sunt. Eodem detulerunt et aiios qui tum per urbeni dispersi erant veteres lapides et quidquid postea sive casu sive a quaerentibus repertum est. Ceterum cum col- lectio Vincentiana monumenta contineat non solum extra terri- torium Aquense, sed etiam extra provinciam reperta, neque ex- tet catalogus, qui singularum rerum rationem reddat, non de- sunt, de quorum origine parum constet. 363. Inscriptio quae reperta Reiis Apollinaribus postea translata videtur Aquas Sextias. Miilin enim bis eandem dat: IL p. 206, ubi di- cit, se earo in aedibus domini deSt.Vincens vidisse et III. p.51, ubi ean- dem ex fundaroentis moenium Reiensium extractam esse et a se in domo privata Reiis repertam affirmat. Fuit autem Aquis Sextiis Millin . ante- quam pervenit Reios, neque dicit agi de titulo reperto Reiis, translato Aquas, iterum translato Reios. Itaque si Miliino fidem habere vis, quo- niam fieri vix potest, ut idem titulus duobus locis positus bis eodem modo fractus ad nos perveuerit, necesse est concludas, Reiis hanc in- scriptionem primum vidisse Millinum, deinde cum facto itinere in eden- dis titulis Aquensibus versaretur, comperisse, Aquis tum eum titulum esse apud Vinceutium ideoque Aquensibus eundem apposuisse, sibique persuasisse, olim iam Aquis eum fuisse. Quidquid id est, extat hodie in museo Aquensi , ubi vidi ipse. AQVAE SEXTIAE. 77 quaest(ori) urb^ano) , tr{ibuno) pl{ebis), \ prae- tori, curatori reip{ublicae) \ Ayeniensis \ patrono | Descripsi. v. 2. Millin II. 206 praet. III. 51 praef v. 4. MiiJ. II. 206 AVENN III. 51 AVENI 364. 'Decouverte par le comte d'Alais» gouverneur de Provence de 1638 k 1645, pr^s du mausoiee appele ia Tour de i*horloge du Palais'. Millin, Nunc extat In museo Aquensi. Ipsum monumenturo, ad quod pertinuit/titulus, destructum est anno 1786. ero laticlavio | . . . . patrono colouhe, \ trib{uno) ;;2il(itum) leg(ionis) vii gein(inae) fel(icis) | guattuorviro, patrono col(oniae), | trib{uno) ;»il(itum) leg(ionis) viii Aug(ustae) | patrono coloniae. Descripsi. Miilin II. p. 206. Gum inter rudera monumenti positi in honorem patronorum illorum tres urnae reperirentur , quarum una nummum continebat nomine L. Aelii cos. II. signatum sive anni 137 p. Gh.. Millin hoc anno monumentum positum esse concludit. 365. Romae iu viila Borghesiana. D. M. I M. lunio Rufo { Pythioni, | Aquis Sextis, { patrono coloniae, | homini bono | et diserto. Rouard , Rapport sur les fouiiies failes k Aix 1844 p. 61 . 366. Aquis Sextiis in museo. Sex. Acutius, Vol(tiniaJ, { Aquila, praetor | Acuto patrl, j Ingenuae matrl, | Severae sorori, { Rufo fratri. j H(oc) m(onu- mentum) b(eredes) n(on) s{equitur). Descripsi. Grut. 344, 11. Bouche, Ghorogr. p. 157. Garrucci in BuUett. d. Inst. arch. 1860 p. 220. 367. Aquis Sextiis in museo. cisius I aedil(is), praef(ectus) pro iivir(o), | sibi et I — Descripsi. Murat. 769, 5 (Bim.). Miii. II. p. 204. 368. ^Deux inscriptions, qui paraissent avoir toujours ete rappro- chees Tune de Tautre comme eiies le sont encore. Eiles se trouvent aujourd'hui dans une chapelie abandonnee dite de St. Vincent, situee dans. ie domaine de Rians, au nord et k un quart de lieue de Puyricard, ou la tradition a toujours place un tempie de Jupiter et oil Ton a trouv^ plusieurs inscriptions en i'honneur de ce dieu.' Rouard, a) lovi 0(ptimo) M(aximo) { Sex. Iub'?/S/Ren(ati) j lib(ertus) Bacchyus. 78 AQVAE SEXTIAE. b) Sex. lulio Sex. f. \ Voi(tinia) Verino, /7a|mini, aedili mf/|nerario, patri | trium de€urM>|num cum ffl/fs | vitnis sibi fecit. Rouard, Rapport 1844 p. 39, cuius sunt supplementa. Qnas duas inscriptiones ita in unam confuderunt Solery, Manuscr. p. 68 et Bouche, Ghorogr. p. 197 , ut inscriptio lovi posita initium sit tituli Verini. Ex- tare autem titulum Solery dicit ^ad muros urbis', Bouche *en la maison du sieur deGuiran*. Quae cum Rouardi indicatione non convenire apparet. 3(^9. Aquis Sextiis in museo. D. M. I C. Verati C. ffl(i), Pal(aUna) Paterni, | equitis Ro- m(ani), flam(inis) Aug(usti), | C Veratius Threption | filio pils- simo. — Descripsi. Grut. 321, 11 (ScaL). 370. Aquis Sextiis. L. Virgilio L. f. | Volt(inia), Gratiano | equit(i) Romano. Mur. 870, 4 (Bim.). 371. Rep. Moguntiaci, ubi extat in museo. M. Cornelius | M. f., Voltinia, | Optatus, Aquis | Sextis, mi- les leg(ionis) | xxii primigenia (^sic^ Stein.) \ > [i. e. centuria] Q. Stati Proxumi, | aeroru(m) XL, test|amento f(ieri) iuss(tt). Steiner, Inscr. Dan. et Rheni n. 426. 372. Rep. Moguntiaci , ubi extat in museo. M. Vinicius | . f., Vol(tinia) M|esor, Aquis | Sextis, mil(es) | leg{ionis) .... — Steiner 1. 1. n. 282. 373. Extat Neapoli iu museo publico. D. M. I M. Orbius, M. f., Aquis M | Sex^tis), optio mil(itum) peregr(inorum) , mil(itayit) an|nis xvii, vixpt) an(nisj XXXV ; restabant \ huic dies li ut fieret > [i. e. centurio]. Fe- ceruni \ M. Val(erius) Dionysius patrono et . | Suetonius Taurus fvatri, I her(edes). Faciend(um) curavit M. \ Val(erius) Diony»us sib(i) I post(erisque). Mommsen, Inscr.Neap.6816; antea ediderat Marini, Atti p.434; idem p. 474 sq. egit tam de nomine patriae ac cognomine viri transpositis quam de militibus peregrinis. De quibus cfr. etiam Marquardt, Handb. der rdm. Aiterthumer 3, 2, 389 sq. Supplementa versuum quattuor pri- morum sunt Mommseni. 374. Titulus, qui exlat Aquis in museo^ litteris neglegentissime exaratis. D. M. I Val(erius) Marcellinus, | mil(es) coh(ortis) i pr(aeto- AQVAE SEXTIAE. 79 riae) p(iae) vi(ndicis), | ceniuria T. Asclepi, stip(endiorum) xii, vixit I annis xxxi. | Aur(elius) Aemilianus> | commamipulus (sic) \ et curator corporis. | vivw^ bene merenti po^wiV. Descripsi. v. 3. pb est in lapide. 9. popvt in lap. 375^ Bep. Aquis Sextiis 1833 nunc extat ihi in museo. C. luiio I L. f. Volt(inia) | Avlto | T. lulius | Natali^. Descripsi. Rouard, Rapport 1844 p. 24. 376. Aquis Sextiis. Dils Manibus. | L. Visellius L. f. | Pal(atina) Sedatus; | vixit annos xxii. Spon , Misc. in Tlies. ant. Rom. nov. suppl. t. IV. p. 885. 377. ^ Trouv^ sur le cliemin de TouJon k un miile d'Aix au mois d'ao£it 1804' Millin; nunc extat in museo. M. Caelio Floro, liherto^ \ sevir(o) Angustali, \ Caeliae Re- stitutae matri^ \ Verecundo fra/ri, | Florae soroh \ M. Caelius Clemens /?a/ronus. — Descripsi. Millin II. p. 211. 378. ^Au rapport de Gabr. Simeoni anciennemenl trouvee dans une cave souterraine pr^s de Teglise St. Antoine dans Arles et puis porlee A Aix' Bouche. P. Sextius Florus, | sevir Aug(ustalis) col(onia) lul(ia) | Aquis et col(onia) Arel(ate) | Valeriae, Spuriae f(iliae), Lassinae (?), | uxori pientiss(imae) | Sex. Valerio Procu|Uno et suis. Grut. 469, I. Bouche p. 54, uterque a Simeonio. — Ad hunc lilu- lum cfr. quae sequuntur fragmenta Gruteriana. a) ^Lugduni in ingressu templi divi Beuedicti' : P. Sextius Florus | sevir Aug(ustalis). Grut. 469, 2 (Simeoni). b) Mbidem^ sc. ubi tit. praec: coI(onia) lul(ia) Aquis et | col(onia) lul(ia) P(aterna) Are- l(ate). — Grut. 469, 3 (Simeoni). 379. Rep. Ostiae. L. Antonio | Epitynchano | lictori dec(uriae) Curia|tiae, quae sacris | publicis apparet, | q(uin)q(uennali) collegi fabrum | tignua- riorum Ostis, | seviro Aug(ustali) in provinc(ia) | Narbonensi, co- lonia I Aquis Sextis. Grut. 356, 5 (sched. Ursin.), unde Or. 3217. De decuriis licto- 80 AQVAE SEXTIAE. rum cfr. Henzen, Ind. ad Orell. p. 120, Mommsen in Rhein. Museum 1847 p. 1—57. 380 Aquis Sextiis. T. LoIIius T. I. I Masculus, sevir | Bodincomagensis, | po- situs propter viam, | ut dicant praeterientes: | Lolli ave. Or. 4737. Zachariae, Excurs. litter. per Ital. p.49. v.3. Plin. h. n. 3. 20: Metrodorus dicit, — Ligurum lingua amnem ipsum (Padum) Bodincum vocari, quod significet fundo carentem, Cui argumenio adest oppidum iuxta Industria , vetusto nomine Bodincomagum , ubi praecipua altitudo incipit, Sita erat Industria prope confluentem Du- riae et Padi , ubi hodie est Verrua. 381. Rep. Aquis Sextiis a. 1840. D. M. I C. Valci | Victorini, | sevir(i) Aug(ustaIL$), | item | ei numero | coll(egii) centon(ariorum) , | lulia Marcina | coiugi | piissimo. — Rouard, Rapport 1844 p. 50. 382. Extat Aquis Sextiis in museo. I parietem mcrusiavit | o et horologio ... I aefornavit, aditum | pa- vimeni{o) luminibusque \ instruxit Descripsi. Miliin II. p. 203. v. 4. viment • cvmu Miliin. 383. Inscriptio tesserae gladiatoriae ebumeae in tribus lateribus inscriptae, quam Millin vidit in aedibus dom. de St. Vincens ; neque vero, ubi reperta sit, iudical. a) Hermia b) sp(ectatus) a(nte) d(iem) xv Kal(endas) De- c(embres) c) Q. Fiif(io) P. Vat .... cos. Miliin U. p. 236. Gonsuies incerti sunt. 384. Titulus qui extat Aquis Sextiis, sed haud dubie ex aiiqua Alpium Maritimarum civitale pruvenit. L. Allius I Veri f(ilius) Pap(iria) | Verinus, dec(urio), | iivir, flam(en) Aug(usti) | provinc(iae) Alp(ium) Mar(itimarum) sibi et | Fl(aviae), Valentini fil(iae), Cassiae | uxori pilssimae def(unctae), Vlatiiae M. Iil(iae) | Marcellae socrui | optumae v(ivae), | L. Allio Avito f(ilio), dec(urioni), v(ivo), | L. Allio Flaviano f(ilio) v(ivo), AUiae AvUae f(iliae) v(ivae). — Descripsi. Millin II. p. 205. FORVM VOCONI. REIl APOLLINARES. 81 Xm. FORVM VOCONI. Matavo (Cabasse, dep. dii Var, arrond. Brignoles.) 385. ^Trouve sur une pierre employee ii la Mtisse de Teglise de Cabasse; copie sur les lieux par M. Gerard, medecin de Cotignac' Pro salute C. Caesaris, | Germanici f(ili), Germanici | pagus Matavo v(oto) s(uscepto]. Papon , Hist. de Provence t. L p. 37. 3. matav. c. v. s Papon. XIV. REII APOLLINARES. (Riez, dep. des Basses - Alpes.) 386. ^ Pres de la ville de Riez dans la cour d'une maison qui ap- partient A M. de Campagne' Millin. ^uctore /mp(eratore) Caesare Trai^wo | Hadriano Aug(iisto) p[aire) p(atriae) . . | . . . vias silice ster(nendas) c{uravU) \ Millin III. p. 52. v. 4. siiice in lapide est. 387. Inscriptio , quae legitur in muro aedificii ex diversis veterura aedium fragmentis extructi, quod vulgo dicitur Pantheon, 'gravee sur une pierre carrce de m. 0, 00 de haut sur m. 0, 62 de large*. Henry, Numinibus | Augustorum | c. v. R. A. Bouche , Cliorogr. p. 226. Milliii III. p. 47. Henry, Antiquites des Basses-AIpes p. 201 sq., cuius apographum dedi. 3. cvra Mill. omissis punctis, quae esse inlapideHenrydisertediciL Possetcogitari de leclione: civ(itas) R(eiorum) A(pollinarium) , nisi parum convenirel hoc cum le- clione tradita. 388. Reiis Apollinaribus. A .... si .... [ tribuno mil(itum) leg(ionis) x ge- min(ae), \ item leg(ionis) xiii gemin(ae), | urbana plebes patrono. Mur. 874 , 1 (Bimard). Herzog^, Galiiao Narb. descr. O 82 REII APOLLINARES. 389. ^Dans reglise de St. Marlin' (vici, siti proxime oppidum Riez) Bouche, A. lulius Saturninus, | signifer leg(ionis) x | gem(inae) p(iae) f(i(lelis), liiivir dv(itatis) R[eiorum) \ A(pollinarium), vivus fecit | sibi et suis. Boiiche, Chorogr. p. 231 (Solery). 3. ci possit eliam esse c(olo- niue) I(uliae). 390. 'A Riez dans la rue de Paris, fragnient d'une pierre qui a ete sciee pour etrc employde dans des constrnclions' Millin. Dis I ^mihm ct memoriac . . . . | Venni | et lulii TIII vir(i) I ter, sacerdotis in qvo \ honor^ defunctus est j II sacer^o^ |iiio lulio | leg — Millin IIL p. 49. 391. Reiis Apollinarihus. Tuliae Daphnae | D. lul(ius) Epaphro|ditus, sevir | Aug(usta- lis), I uxori optimae. — Bonche p. 226. MuraL 708, 5 (ex Donio). 392. Rciis Apollinarihus. Matri | Deum oh | sacrum | v(otum) s(olvit) | M. lul(ius), | sevir Aug(ustalis) | c(oloniae) l(uliae) A(ugustae) A(poIIinarium). | L(ocus) d(atus) d(ecieto) d(ecurionum). MuraL 11 K), 2 (Mazauges). Papon L p. GO. 393. Inscriplio quae legitur in puleali cx antiquis lapidibus con- slructo. Matri Deum | magnaeque Ideae (sic Mur.) \ L. Decimius Pa- catus I et Coelia Secundina | eius ob sacrum | tauropo//wm f(e- cerunt). MuraL 31,5 (exDonio). MilJin IIL p.48. 2. idabae MilL 3. deci- Mvs Mill. 0. TAVRORVM Mill. p dccst apud Murat. 394. ^Ancicnnement dans le Pantheon au rapport de Simon Barlel en son histoire ecclesiastique de cctte ville' Bouclie, Aesculapio sac(rum) M. Caecus | Isidis aedit(uus) p(osuit). Rouche, Chorogr. p. 63. 395. Reiis 'ad quattuor columnas' Grut. ; postea in aedibus Pei- rescii fuisse dicit Ilenry; hodie ubi sit ignotum est. Deo Aesculapio | Val(erii) Symphorus et Protis | signum Somni aereum, | torquem aureum ex dra|cumculis duobus REII APOLLINARES. CABELLIO. 83 p(ondo) 87*77» en|chiridiuin argenti p(ondo) §§8 | anabolium ob insignem | circa se numinis eius effectum | v(otum) s(olyerunt) I(ibentes) m[eriio), Grut. 70, 8 (a Scal. el Puteano), cuius secutus sum iectionem. Mur. 141, 1. Henry p. 211 (ex Gassendio). Oreili 1572. 5. p-c-l Henr. 6. pcccL Henr., quos numeros absurdos esse nemo non videt. Equidem suspicor esse in lapide : v, 5. p • s ~^ = ^Vi2- v. 6. p • J^~ £ = ^Yj^' 396. *Au quartier dit le Pas-de la Vdl on retira trois morceaux d'albAtre qui faisaient partie d'une pierre tumulaire cass^e depuis long- temps et dont les autres fragments etaient perdus. ' Henry, Eadem fragmenta Millin vidit apud incolam vici Aups proxime Riez et reperta dicit in vico vicino Puymoisson. a) M h) c) fletftlege: Z>. M Voltinia, Festi. OLTINI FESTI L COI MTI AVGV Millin IIL p. 42. Henry p. 179, qui minus accurale edidil. 397. 'Dans reglise de St. Martin' Bouche, cfr. n. 389. lulia I Hedoae (sic B.) | pro sal(ute) J Vindemiali | v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito). — Bouche p. 231 (Solery). 398. In vico Moustiers prope Riez. Veratio, Moec|timari f(ilio), et | Gratae uxori Vera | f(ilia) parentibus t(itulum) f(aciendum) c(uravit). — Henry p. 171. XV. CABELLIO. (Cavaillonf dep. de Vaucluse.) 399. Gabellione. A. Pompeius Sex. f. Fronto | iter(um), Sex. Luceius C. f. Afric|anus, L. L . f. Labeo, | C. Lareius C. f. Fronto iiiivir(i) f(aciendum) c(uraverunt). Murat. 481, 7 (Bim.), unde OrcIIi 4028. 6* 84 CABELLIO. AVENIO. 400. Rep. a. 1804 Moguntiaci, ubi eital iu museo. C. Satrius C. f., | Vol(tinia), Cabalio|ne mil(es) leg(ionis) xvi, ann(oruni) XLV, sti|)(endioruni) | XX, h(ic) s(itU8) e(st). He\vei\es ex test|amento p(osuerunt). Steiner, luscr. Danub. et Rheni n. 480. 401. Inscriplio tesserae* ac^neae , quani a (iaivetio Aveniensi dona- tain nunc possidet bibliotheca Parisiensis. *C'csl une espece de tcssuinta, | centon(ario) | ex lesta|niento | eius. — Descripsi. 4. ovinta in lapide est. 36 ARAVSIO. XVU. ARAVSIO. (Orange, dep. de Vaucluse.) 407. Arausione *chez M. Nogenl, avoue' Millin. Num(ini) Aiig(usti). | Matri Deum | pro salut(e) imp(eratoris) M. Aur(eli) Commo|di Antonini pli | felicis | taurobolium | fece- runt I Sex. Publicius \ et anus. Maff., Gail. Ant. p. 50. unde Murat. 130, 2. Millin II. p. 154. 7. tauropolium Maff, 408. Arausione. Gasparino auctore (hist. d'Orange p. 130} nunc vidctur deperdita. Constantino pio nobili | Caesari, Constantini pii filio. Lapise, Hist. d^Orange p. 6. Bouche, llist. de Prov. p. 543. Mur. 259, 8 (Bim.). 2. Divi Constantini Bim,, at recle omisit Divi Murat., quoniam post Gonslantiui patris mortem iam non Gaesar, sed Augustus erat Gonstantinus II. 409. Inscriptio theatri Arausiensis, bis insculpta in facie perpendi- cuiari secundi gradus, et a deitra et a sinistra parte introitus : Eq(uitum) g(radus) iii [i. e. tres]. Descripsi. E. Hubner in Annal. d. Inst. 1859 p. 129 ex Carestie, Monuments etc. tah. XXXVII. fig. 11. Lectionem ab Hubnero recepi. Idem eodem loco ex Garestie tab. XXXU. fig. 4 alias attulit inscriptiones, quas et ipse vidi et descripsi Arausione, at cum neque possint commode repraesentari neque expiicari, hic praetermitto. 410. A la campagne de M. Dumas d un quart de lieue de la ville d*Orange' Millin. T. Licinius | Maxsumus [ aedilis | d(e) p(ecunia) s(ua) f(ecit). Murat. 714, 6 (Bim.). MilJin , Voy. U. 157. Gasparin, Hist. d'Orange p. 128. V. 2. MAxiMVS Mur. et Gasp. — vers. 4 deest apud Miiiinum. '411. Rep. Arausione nunc extat in museo Aveniensi. M. Arruntio M. 1. | Verecundo se|vir(o), Pupae, CUae f(i- liae), I uxorl, | Fulviae, Pupae f(iliae), | Secundlnae | heredes ex testam(ento). — Descripsi. 412. 'Vesoutione (Besancon) in pomoerio Boreali iuxta viana, ubi propugnacuium a St. Giaudio denominatum extrui coeptum, a. 1633 erutus*. Reinesius. ARAVSIO. VALENTIA. 87 Geminia TVtiilla | Arausiensis» mater | sacrorum, hic | ad- quiescit. | D. lul(ius). P. /. Augtus con(iugi) pi|issimae et Aurae | Severi, qui m(e) pro f(ilio) | obser(vat). Reines., Synt. inscr. p. 362 ex Chifflet, Gerainiae matris sacr. litu- lus, Antverp. 1634, a quo pendent etiam qui reliqui ediderunt Mur. 183, l. Oreili 2313. v. 1. n-iYLLA Chiffl. Titulla rest. Reines. 5. pi. avgtvs Chiffi. V. 7 sq. quae me pro f(iha) obser(vavit) Orelli; quod etsi com- modius videtur, tamcn non recepi, quia ne ea quidem, quac tradila est lectio , sensu caret. Praeterea duos titulos, qui commemorant milites ortos ex COL. CL. ARA, ad Arausionem refert Kellermann, Vig. Rom. 219, 5. 293, 3, atque ab impcratore Claudio Arausionem colo- niam deductam esse inde concludit. At conditam Arausionem a Clau^io non esse aliunde satis constat; titulos autem illos, cum prius ad coloniam Arabrigam retulisset Marini Atti dei frat. Arv. p. 475. Not. 37, iam Arae Agrippinensi Belgicae vin- dicat Grotefend, imp. Rom. trib. divisum p. 123 sq. XVIII. VALENTIA (f^alence, dep. de la Drome.) 413. ^Valenliae Cavarum ad hospitium columbac' Griil. D(is) ascia M(anibus) | et \ memoriae aeter(nae) | Petroni Casti vet(erani), | missi honesta | missione ex leg(ione) | prim(a) Min(ervia), ex optio|ne, proc(uratoris) ducenar(i) ] et Vitaliniae Florae | coniugi eius; | vivi sibi ponend(um) | curaver(unt) et sub | ascia dedicave|runt. Grut. 556, 6 (ScaL). Long, Mem. presentes a TAcad. des Inscr. II. ser. t. 2 p. 349. v. 1. aeternae Long. 9. vitalinae Long. 414. * Trouve daus ia voie Romaine, qui conduit de la citadelle de Valence a Tain, sur la rive droite de Flsere'. Milliny qui ipse vidit Va- ientiae in horto privato. 88 VALEINTIA. CARPENTimACTE. MVil I M(atri) I)(eiim) M^agnae) l(tlaeae) taurobolm;» | den- drophor(i) ydlentmi | sua p(ecuiiia) r(ecerunl). Millin, Voy. II. p. 89. v. 1. nialc descriplns videlur; fortasse dies ibi indicalus crat, quo raclum csl taurobolium. XIX. CARPENTORACTE. {Carpentras , dep. de Vaucluse,) 415. Arausionc olim asservala nunc extat in museo Aveniensi. In- scriptio est basis sarcophagi longae m. 1, 92; litterac allae sunt in. 0, 06. Quae reslat pars dimidia cst totius moaumentl. D[is) M(anibus) | col(oniae) lul(iae) Me- u)(inoruni), hered(es) ex testamento. Descripsi. NalT., Gall. Ant. p. 61. Millin, Voy. II, p. 155. 416. Carpenloracle in bibliolheca. C. Velelus | FronTo | fonlem lon(gum) | p(edes) xxx la- t(um) p(edes) xv | et viam ad font(em) ] lat(am) p(edes) iiii | populo I d(e) s(uo) d(edit). — Millin IV. p. 120. 417. Carpenloracte in bibliotheca. M. Hirtuleio | M. f. Volt(inia) | Albano, militi | cohortis prae- t(oriae). — Descripsi. Mur. 819, 5 (Bim.). Millin IV. p. 123. 418. Tabula marmorea rep. Carpentoracte anno 1848; nunc extat ibi in bibliothcca. Genio | coloniae | seviri. | L. lulius lanuarius, | sevir Au- g(ustalis), et Flavia | in hoc opus seviris | HS n(ummum) iiii mil(ia) | d(e) s(ua) p(ecunia) d(ederunt). — Descripsi. 419. Extat Carpentoracte in bibliotheca. sevir[o) Aug(ustali) corp(orato) c[olonia) I[ulia) M[eminorum), qui in arcam | sevirorum HS xxx n(um- mum) dedit sub hae cond[icione) , \ ut ex usuris XV. k(alendas) Decemb(res) omnibus \ annis sportulae vescenUb(us) seviris ri^ CARPENTORACTE. APTA IVLIA. 89 d^/t;/derentur ; qui signo | basilicRm exoniavit | Uescripsi. Millin IV. p. 119, sed oinissis versu sexto et lilteris ex- tremis versuum praecedentium. v. 4 summa sportulac dividcudae, v. 5 nomen Dei deest, cui signum est crcclum. 420. Carpentoracte in bibliotlicca. Genio eli, Phoeb(i) l{iberti), \ Felich, fabr(i) corp(o- rati) Apt(ensis), | coUeg(ae). — Descripsi. XX. APTA IVLIA. Api, dep. de Vaucluse, 421. In crypta ecclesiae cathedralis Aptensium, quae dedicata est S. S. Annae et Auspicio. 'L*aulcl de celte crypte est soutenu par une pierre en forme d^autel avec une inscription ainsi concue ' : T. CamuUio | T. fil(io) Volt(inia) Aemi|liano, flamiui, | iiii viro col(oniae) lul(iae) Apt(ae) | ordo Ajo/^nsium | pec{unia) pub{lica) pon{endum) dec{revil]. \ /s honore con\ientus impendium | remisit. Millin III. p. 89. Minus bene descriptam habet Prosper Merimce, Notes d'un voy. p. 205. Rouche p. 221. 422. Aptae. L. AUio Severo C. Al|Uus Celer patruo | testament(o) poni iussit, I item statuas duas alias \ patrwo sua pec{unia) pos{uit;) quar(um) | statuar(um) dedic(atione) hered(es) | ex form(ula) testa- ment(i) | decur(ionibus) sing(uUs) K [denarios] Lxxii | deder(unt). Murat. 1433, 4 (Rim.). 423. Aptae in ecclesia catliedrali. C. AUio C. f. I Volt(ima) Celeri, | iiiivir(o), flam(ini), augur(i) col(oniae) I(uUae) | Apt(ae), ex v dec(urus) | Vordenses l^agani \ pditrono. Spon, Misc. p. 164, unde Or. 197. Prosp. Mcrimce p. 205, cuius secutus sum c.\emplar. v. 6. Pagus Vordensium hodic est vicus Gordes, 90 APTA IVLIA. 424. Rep. prope Aplam nunc asservatur in museo Aveniensi. ' miae l(iberto) | cato, se|wro Aug[mtaU\ avo, — Descripsi. 425. Aptae. L. Veratio | Encolpo | sexviro | Aug(uslali) | Ann/a | f(ilio; p(iissimo) f(ecit). Murat. 755, 4 (Bira.). ]v. 5 sq. possit etiam legi: an(noruu]) . . { f(ilius) p(atri) f(ecil). 426. Rep. in vico Cadenet propc Aplam. Dexsiviae | v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito) | ACOMSVCf^c Bouche). — Bouche, Chorogr. p. 220 (Solery). 427. ^Trouvee depuis environ 30 ans au licu de Torreles, pres (PApt; je Tay veue autrefois dans le cabinet du curieux J. J. Provenf^l (\ Apt.' Bouche. Minerv|a^ /uli{a, Auca{lonis { Musae. Bouche . Chorogr. p. 28. v. 2. aihvli Bouchc. Cucurron, dcp. de Vaucluse, vicus situs inter Aptam et Aquas Sex- tias. 'Solcry dit, qu'au terroir de Cucurron Ton a veu de son teraps les dcux suivuutcs inscriptions.' Bouche. 428. Sex. Iul{io) Sex. f. Voltm(/a) { tebtiae tertio celin { L. lul(ius) Sex. f. Vol(tinia) { Optatus sibi et suis. Bouche p. 220. 1 . sex • fil • sex • r • yol • m Bouche, vers. secun- dus nisi inspeclo lapide corrigi non potest. 429. T. Aemilius { C. Aemilius sevir(i) suis. Bouche ibid. Ilic quoque titulus male descriptus videtur; mutlluni esse V. I ex coniectura indicavi. AGER VOCONTIORVM. Quae agri Vocontiorum loca contributa inscriptiones sup- peditaut Mons Seleucus, Segustero, Vapincum, pagus Epotius, ea omnia adscripsi Luco Augusto, cui propiora sunt quam Vasioni vel Deae. Vasiensibus autem titulis adieci duos, qui reperti sunt in ea regione quam in descriptione territoriorum Tricasti- nis attribui; at cum neqiie prorsus certa sit ea attributio nequc raaioris momenti sint hae inscriptiones, separatum tractare Tri- castinorum territorium supersedi. VASIO. 91 XXL VASIO. {Faison, departement de Vaucltise.) Monumentonim Vasiensium maximam partem translatam esse Avenionem, supra exposui, ubi egi de museo Aveniensi. 430. Vasione rep. Millini aetate asservata est in castello quod di- citur chdteau de Verone prope Vasionem; nunc extat in museo Ave- niensi. Lapis lougus est m. 1, 70, altus m. 0, 30; litterae allae m. 0,12. Divae Aug(ustae) prop(ria) pecmia .... Descripsi. Diva Augusla est Livia, uxor Augusti. Quod autem Mil- linum auctorem supra commemoravi, hoc modo inlellegas: affert Millin, Voy. IV. p. 154 hunc litulum : ellicae fiaminicae (sic) \ divae av- GVSTAB PROV — udicicns: ^la premicre ligne de cette inscription est sur un puits de la campagne de M. Boulard, Taulre chez M. de Verone', neque vero indicat, qua ratione ductus duo illa fragmenta diversis iocis collocata ad unum referat litulum*. , lam vero quam secundae lineae loco Millin dat inscriplionem , eandem csse atque illam nostram , quae nunc Gxtat in museo Aveniensi, inde apparet, quod haec in catalogo musei cx castcllo de Verone allata esse dicitur. Ex Millino autem, qui male vide- tur descripsisse , dcsumptam edidit E. Breton in Mcm. des Ant. de Fr. t. XVI. p. 135 et Ville de Vaison p. 27; a Bretonio rursus desumpsit Ileuzen u. 6003. 431. Vasione. Imp(eratori) Caes(ari) | P. Lic(inio) Gallien(o) | invicto p(io) f(elici) 1 Aug(usto) | Vasien|ses. Spon, Misc. p. 202. Murat. 254, 2 = 1091, 2 (Bim.). Or. 1006. 432. Vasione rep. Millini aetale exlitit in horto domini de St. Ve- ran Vasiensis. T. Marciano pr(aetori) Vas(iensium). Millin , Voy. IV. p. 152. Fragmentum potius vidctur esse , quam inscriptio integra. Idem Millin p. 151 sq. Marcianorum Vasicnsium alias duas inscriptiones affert hasce: a) D, M. | MarceUinae \ Materni f[iliae), filius I Marcianus \ matri opiumae h) C. Marciano \ Cae{lia ?) Piti- nias(?) coUhert{o), 433. Vasione rep. nunc extat in museo Aveniensi. Vasienses Voc(ontii) | C. Sappio C. filio, Volt(inia) | FIav6,| praefecto Iiiliensium, tribun(o) | miiitum leg(ionis) xxi Rapacis, 5 92 VASIO. l>raef(ecto) | alae Thracum Uerculaniae^ praef(ecto) ] ripae flii- iniuis Euphratis, | qui HS |xii| [i. o. dumlecies centena miiia] reipublicae luliensium, | quod ad HS |xxxx| [i. e. quadragies 10 centena milia] ussiiris perdu|ceretur, testamento reliquit, idem | HS L ad porticum ante thermas | marmoribus ornaudam legavit Descripsi. Grut. 1090 , 21 (SirmoDd). Breton , in Mero. des Anl. dc Fr. t. XVI. p. 142, unde Hcnzen 6943. vv. 4. 8, lulienses Henzen Foroiulicnses cssc cxplicat. Equidem ipsos Vasicnses cssc malim» lu- licnses dictos, quod Vasio appcllahalur lulia. sicut Regini lulienscs di- cuntur (Or.-Hcnz. 3838. 5188. 7017), quod Regium appellabatur luliuu). Si rcspublica lulicnsium cssct Forum lulii, vix cxplicares, cur Vasienses Sappium bonorarcnt, quod crga Foroiulienses lanlam praestitisset libera- litatcm. Praefecturam luUensium autcm suspicor non municipaleni essc bonorcm, scd munus miJitarc, pracfccturam scil. cobortisVoconlio- rum, dclcctac ciVasicnsibus, de qua cfr. quac exposuimus in dcscriplionc instilutoruiA provinciac. Pracrccluram ripae fluminis Eupbratis Hcnzen confert cum pracfcclura ripae Rbcni, quac aclatc Vilcllii commemoratur Tac. Ann. 4, 55 ; praefcctum ripac Tiliissi Danubii babes Or. 3234. 434. Extat in musco Avcnicnsi. Catiae T. fil(iae) Servatae, flam(inicae) | lul(ia) Aug(usiai Vas(ione) Voc(ontiorum) Q. Secuudio | Zmaragdo, sevir(o) Au- g(ustali), marito | eius T. Calius Severus frater et h(eres) f(acien- dum) c(uravit) ] ex testamento. Descripsi. Brclon in Men). dcs Anliq. dc Fr. XVI. p. 134, unde lienzen n. 5222. 435. Vasionc rep. nunc cxtat in musco Avcniensi. luliae ae il(aminicae) Voc(ontioruni) item fl(ami- nicae) . . . | /ulii Politicus et Hem^5 | patronae oplimae. Dcscripsi. Mcm. dcsAnt. dc Fr. t. XVI. p. 138. 1. re Meni., neque vcro dislingui polcst anlc e ccrta littcra. 436. 'Decouvcrte pri!;s de ia cbapcllc dc St. Queuin' Long. Nuuc cxtat in museo. Maciae Seve | Severine m|emoriae aet|erne Aureli|us Vale- rian|us se vivo co|iugi et sebe, (sic) \ civis Ververg|elleses, Maci Se|verini soror, t|rebuni legion|is secundes It|alices. Dcscripsi. Prospcr Merimec , Notes d'un voy. p. 150. Mem. des Ant. dc Fr. t. XVI. p. 133. Long, Mem. presentcsll. 2 p. 477. Pro lil- lera e pcr totum fere titulum forma usurpatur ii. v. 1. siivf = Sev(eri nae) f(iliae) Mcr., at est in lapide siive errorc lapidarii, qui iuitium no VASIO. 93 ininis sequentis his posuit. — Universi tituli interpretationem Lenor- mant apud Prosp. Merim. I. I. lianc detlit : 'cette inscription est de deux epoques distinctes: la premi^re partie indique, que le tombeau a ^te cleve A Macia Severina par Aurelius VaJerianus; puis le pere ou le Mre de cette Macia Severina Macius Severinus a ete inhume dans le meme tombeau par sa soeur qui aurait ajoute la seconde partie de rinscription.* Neque vero in lapide quidquam inveneris, quod partem inscriptionis posteriori tempore adiectam indicet, atque siraplicius de uno duorum coniugum titulo cogitaveris. Postquam enim primum nomina indicavit et coniugis et suum Aurelius, accuratiorem personarum indicationem adicit se profiteiis ut civem Ververgellesem , coniugem ut sororem Macii cuiusdam Severini, qui tribunus militum fuerit legionis ii. Italicae. — Ververgelleses nusquam alibi inveni; fortasse est civis Vercellensis. Legio II. Italica instituta est ab imp. M. Aurelio. cfr. Borghesi in Ahn. d. Inst. arch. 1839 p. 179. 437. Vasione. T. Blaesio T. filio, Vol(tinia), | Cupito | C. Blaesio T. filio, Vol(tinia), | Bellico Erato, | Litucci fii(ia) mater. Grut..ll21, 4.(Sirmond). 4. epato Grut. 438. Vasione. Q. Passerio Ter|tio, sevir(o) Aug(ustali) | Q. Passcrius Va- lentinus et Q. | Passerius Fortu|natus liberti | patrono optimo ex testamento. Spon , Misc. p. 202. Mem. des Ant. de Fr. t. XVI. p. 128. 439. Vasione. Genio \ collegi ccn|tonarior(um) | Vas(ione) (?or/?(oratorum) s(acrum). Mur. 76, 11 (Bim.). Mem. des Ant.aleFr. t. XVI. p. 123 (ex Papon). Long, Mem. pres. p. 477. v. 4. vas. r. s Pap. r. p. r Mur. , unde resli- luendum conicci, quod supra posui. 440. Vasione rep. nunc est in bibiioth. urbis Carpentras. . . . area ... | ad biTvs | . . . . nadium ... I colleg, fabrum . . . | /ong. p(edes) V . . . . Descripsi. Recepi, quod collegii fabrum fit mcntio. 441. Vasione rep. nunc extat in museo Aveniensi. D. Sallustio Ac|cepto opifices | lapidari | ob scpulturam | elus. — Descripsi. Mur. 975, 9 (Bim.). Millin IV. p. 144. Or. 4028. 94 VASIO. 442. Vasione. Marti | et Vasioni | Tacitus. MtiraU 110. 6 (Bim.). HcDzen 5919. 443. Vasione. Nymphis Aug(ustis) | Percernibus | T. Gengetius | Diony- sius I ex voto. Papou, Ilist. de Prov. I. p. 99, unde Breton in Mem. des AnL de Fr. t. XVI. p. 123. a quo Henzen 5761. 444. 'Monument Irouve vers 1810 sur remplacemenl de ranlique Vasio Voconliorum et depose aujourd*hui dans le veslibule du cbAteau de la Villasse pr^s Vaison. Cest un autel en pierre calcaire de 1™, 07 de hauleur et de O^, 45 de largeur ; sur une face est gravee rinscription grecque; sur la face opposee rinscription latine.' Renier. I. T(Sv iv ^Aica^aitt \ yLvticdyLBvog \ koyicyv. n. Belus, I fortunae rector | Menisque magisjter | Ara gaudebit, | quam dedit | et voluit. Renier, Blclanges d'epigrapbie p. 129. 130, ex apographo, quod ei procuravit Deloye, Aveniensis. Henzen 5862. — Renier autem non so- lum cdidit hoc monumentum , sed etiam ingeniosissimo illustravit com- mentario (1. I. p. 129 — 146), cuius argumentum hic breviter repeto: Gum qui confecit apographum, titulum latinum valde corruptum esse (cstetur, Renier verba: quam dedit et volmt, quae obscuriora esse iu- dicat, mutari vult in: quam dedi et volui, ita ut nihil aliud iis exprima- tur quam formula usitatissima : votum solvi libens merito ; ceterum ipse notat Renier difBcultatem metricam , quae nascatur ei bac mutatione. Deinde conferens Dion. 78, 8: ^O Zsvg 6 BrjXog 6vo(Ui^6(ievog xcri iv ly ^Anaiieia zrjg Zvqiug TifiiDfiCvo^, tc) £sPiJQa} UimxBvovxi ¥ti ra Inri xavza elQtixst * "Ofifucxa Kal 7ug>alfiv iKslog Au xeoTCixsQavva, "AqsX Sh twtjfVj Cxiqvov il IloGeiiaovi atque notans, prope Lugdunum sive haud longe ab agro Vocontiorum, ubi repertum est monumentum , Albinum a Septimio Severo esse devi- ctum ideoque tum oracula Apameae edita vera evenisse, ad hanc Severi victoriam refert monumentum nostrum. Denique ne eum quidem, qui posuit, ignotum aliquem bominem fuisse vult, immo Sextum illuni in inscriptione graeca nominatnm censet esse Sextum Varium Marcellum, marilum luliae Soaemiadis, patrem imperatoris Elagabali, cuius litulus VASIO. 95 el ipse graece latineque scriptus extat Komae in museo Vaticano, editus in Corp. Inscr.Gr. n.6627. Orell.946. — Verum libenter admirans huius ar- gumenti sagacitatem assenliri tamen viro clarissimo nonpossum. Primum enim non concedo, esse quod mutes leclionem vv. 6 sq. tituli latini, quo- niam ut legatur : quam dedit et voluit el metrica ratio postulat et sensus permittit. Nam dedit aram Belus, compotem voli nescio cuius faciens Sex- tum atque ita dans sive efficiens, ut esset cur poneretur ara ; voluisse autem aram Deum facile intelleget qui meminit formulae illius-irequentissimae: iussu siye imperio dei alicuius. Deinde auctorem monumenti esse Sex- tum Varium Marcellum, fateor milii quidem non probari ; cum enim pro- babile sit, Marcellum illum iam tempore belli contra Albinum gesti in- signiorem ab Severo accepisse dignitalem, haud dubie si in honorem im- peratoris posuisset monumentum, personam suam alio modo indicasset quam solo praenomine. Si vero ignobilis lum etiam nominis fuit, quid est, quod huic Sexto potius quam alii cuipiam homini ignoto eius- dem praenominis aram illam attribuamus? — Denique de cognomine Beli, Menis Magistri cfr. Renier I. 1. p. 136, ubi notat, Menis Magistrum idem esse ac Menotyrannum , quem habes Orelli 1900. 1901. 2264. 2353. 445. Inscriptio celtica graecis litteris scripta. Anno 1840 Vasione rep. nunc extat Avenione in rauseo. Litterae neglegenter in lapide ex- aratae sunt; ipse lapis altus est m. 0, 25, latus 0, 31. CerOMAPOC i otiaaongoc i TOOTTIOTC | NAMATCATIC I eiCOPOTBHAH I CAMICOCIN 1 NGxMHTON. Descripsi. De la Saussaye, Numism. de la Gaule Narb. p. 163. Momrasen, Rora. Geschichte 3; p. 211 not. (2. Aufl.). Agi videtur de Se- gomaro (v. I.) Nemausensi (4.), cuius patrem et cognomen indicant vv.2. et 3., et qui, siquidem vs^rixov significat sacrtim, Deo nescio cui vide- tur aliquid dedicare. Singula autem interpretari hucusque, quod sciam, nemini contigit. 4. NAMATCATIC Sauss. vcificcvOarLO Momms. 6. oa-- fiL0O6t>v Momms. 446. 'Au terrain de Mirebel (sive Mirabel) pres de la chapelle de Notre-Dame de Beaulieu'. Millin. Vicus Mirabel situs est inter oppida Vaison et Nyons. /ovi -^xuri | Cadienses ( v(otum) s(olverunt) I(ibentcs) m(erito). Millin, Voy. IV. p. 153, cuius est, quara v. 1 dedi leclionera. lovem Axurera Millin dlcit esse lovem imberbem, Deum Gallicum. Cadiensium pagum in vico Caderousse collocat Breton in Mdra. des Ant. t. XVI. p. 122. 447. 'Sur un pilastre de Teglise de Saint-Galle, canton du Buis (dep. de la Dr6rae, arrond. Nyons); inscription, dont les lettres sont mal formees.' Long. P. Veratius Rusticus, aed(ilis) | pa^(i) Bag( ), leg(ata et) beneficiaria | cx mui(lis) et aere fracto. 96 VASIO. DEA AVGVSTA. Long p. 453. Supplementa sunt Mommseni, Stadtrechte von Sal- pensa in Abliandlungeu dcr Sciclisischen Ges. der Wissensch. , hist.-phil. Classe II. 1857 p. 450 n. 175. — v. 1. b • verativs Long. v. 2. pac. id. Pagus Aletanus. 448. ^Tauliniani*. Fahr. Vicus Taulignan situs est prope Nyons. Voturia | L. Voturio Maximo, aedili | pagi Aletani, patri | C. Voturi Aviti.' Fabretti, Inscr. ant. p. 657 n. 494 (ex sched. Barberinis), unde Bi- mard, Proleg. ad Mur. p. 21. 449. Rep. in vico Le P^gue prope Taulignan. Dianae | Latinae | M. Iccius | Mummius. Long p. 455, undc Hcnzcn 5709, qui dicit: ^titulus si genuinus ac bcne excriptus est, Dianam in Aventino cullam indicat; Latonam com- memorari facile aliquis credidcrit.' At Dianam in Aventino cultam in Gallia non ignotam fuisse probal inscriptio arae Narbon. supra u. 1 col. IL 24. XXIL DEA AVGVSTA. (Z>ie, dep. de la Drome.) 450. Rep. Deae hodie dicitur deperdita. (Long.) M(agnae) D(eum) M(atri) I(daeae) | sacr(ificium) mob(oli) tau- r(oboli) fecer(unt) | cum suis hostls et apparam(entis) | omnibus 5 L. Dagid(ius) Marius, pon|tif(ex) perpet(uus) civit(atis) Valent(iae), | et Verullia Martina et | Verullia Maria fd(ia) eorum | pro salute imp(eratoris) et Caesar(is) | Philipporum Aug(ustorum) et Ota- 10 ci|Iiae Severae Aug(ustae) matris | Caes(arisj et castror(iim), prae- eun|tiljus sacerdotibus lunio | Tito xvvir(ali) Arausens(i) et | 15 Castricio Zosimione ci|vitat(is) Albens(is) et Blattio [ Paterno ci- vitatis Voc(ontiorum) | et Fabricio Orfito Liber(i) | Patrls et cete- ris adsistentibus sacerdotibus | v(otum) s(olverunt) I(ibentes) m(e- 19 rito). - Loco vires conjditae die prid(ie) kal(endas) Oct(obres) p. cii. 245. imp(eratore) Philippo Aug(usto) et Titijano cos. Spon, Misc. p. 98 n. 59, unde Fabr. p. 609 n. 79. Long p. 380. DEA AVGVSTA. 97 Orelli 2332. Supplementa sunl Henzeni ad Orell. v, 13. De xvviris, matris Deum sacerdotibus cfr. Henzen, Ind. ad Orell. p. 58. v. 1. trib. Spon. 451. 'Dans le jardin de M. Armand; notre copie est tr^s exacte; elle a ^t6 prise sur ia pierre par Festampage^ la mine de plomb.' Long. M(agnae) D(eum) M(atri) | pro sal(ute) irap^eratoris) taur(o- bolium) fec(erunt) Tib(erius) Fl(avius) Mar|celiin(us) et Val(eria) Decumilia ex yoto, | sacerd(ote) Attio Attiani fil(io), de p[ecunia) p[ropria). Grut. 31. 3 (Scal.). Mem. des Ant. de Frauce t. VII. (1826) p. 63. ubi male descripta est. Long p. 379. cuius lectio. siGruterianae confers. corrigenda videtur. 1. d. m Long. 2. tit. l. mar Long. 4. fil. den M^m. des Ant.. ubi adicitur, litteras den vix legi posse; unde restitui: DBP • p. 452. ^Dans la cour de la maison de campagne de Ghamarges pr^s de Die' Long, Pra sal(ute) imp(eratoris) iauroboUum \ /ec(it) At^ius MUani filius \ de suo. Long p. 380. Attius est idem atque in titulo praecedenti. 2. atnvs Long. 453. Inscriptio , quam Deae olim viderunt et P. Menestier et P. P. Durand et Martenne , auctores libri : Voyage litt^r. de deux Benedictins. Paris 1717 — 24. Nunc videtur deperdita. Sex. Vencio | luventiano. | flamini Divi Aug(usti), | item fla- mini et cura|tori muneris gladi|atorI Villiani, adIec|to in curiam Lugudu|nensium nomine | incolatus a splen|didissimo ordine | eorum. | ordo Vocontior(um) | ex consensu et pos|tiiIatione po- puli I ob praecipuam | eius in edendis | spectaculis lijberalitatem. Grut. 484. 2 (Scal.), a quo pendent, qui reliqui ediderunt Or. 3725. Boissieu. Inscr. de Lyon p. 166 n. 9. 454. ^Fragment en marbre blanc provenant des remparts; cbez M. Long. m^decin' Long. poscit I ab hered(ibus) , promiUant ord[ini) \ Voc(ontiorum) , cum ipse vita decesse\v\i, se ex rediYw heredi- t[atislj, quam \ fecerint, i^Qc[uniam) dai[uros) HS , cuius u^t/|rae semis^^^ colon[is) col[oniae) Deae \ Aug(ustae) Yocontio- r[um) omnibus \ mnis dividantur. Herzog-, GaUiae Narb. desci*. 7 98 DEA AVGVSTA. LoDg p. 468. Hoc fragmeDtum videtur mihi esse locus lestamenti cltatus iu titulo basis honorariae, hucque sensu conatus sum reslituere. 455. ^ Fragmeut en marbre blanc' Long, per I emis | Vocj Long p. 468. Recepi , quod possit fortasse pertinere ad tit. prae- cedentem. 456. Rep. Lugduni oxlat ibi in museo lapidario. D. ascia M. | Atiliae Veruiae | Sex. Atili Sabini fiiiae, | decurionis Vocontio|rum, | T. Aufillenus Probus, | evocatus | con- iugi sanctissimae. Descripsi. Millin L p. 476. Boissieu, Inscr. de Lyon p. 167, 10. Long p. 405. 457. ^Dans une petile cour de la maison de M. Armand; on voit k la fin de la premi^re ligne entre deux palmes un omega grav^ super- ficielleraent.' uxovi I sanctissimae | ivs praetor, flam^n. Long p. 378. Illud Q, quidquid est, cave utique, ne cuni Longio de signo Christiano cogites. 2. flamn Long. 458. * Trouve dans les remparts 1844.' . /S^viiius lanuarius flai/ien | minae, uxori optimae. Long p. 378. 459. Fragmenlum lituli rcp. a. 1842 in vico Raruave inter Deam et Lucum; inde pervenit Deam. r Voc(ontiorum) poniifici \ optimo. Long p. 411. 460. Inscriptio sarcophagi reperti Arelate in campis Elysaeis, postea translati in museum Massiliense, ubi adhuc extat. D. M. Caeciliae D(ecimi) f(iliae) Aprullae, flam(inicae) | de- signatae col(onia) Dea Aug(usta) Voc(ontiorum), | ®{avov6y) an- nos xiiii, mens(es) ii, dies v | maritus uxori piissimae posuit Descripsi. Pontanus, Itiner. Gall. Narb. 1606 p. 71. Grut. 323, 2 (Scal.). Long p. 377. Henzen 5223. v. 3. xliii Loug, qui desumpsit ab Estrangino , teste parum certo. xiui habent Pontanus et Scaliger atque exhibet meum quoque apographum. 461. In domo Longii. J). M, I Severl Myron, | Voc(ontiorum) ser(vu8), | et Verina fil(io) kar(issimo). — Long p. 470. DEA AVGVSTA. 99 462. Deae ^indiquee par M. Martin'. ^ D. M. I Valeriae Valer(i) | f(iliae) Martinus ab aer(ario). m Long p. 395. 463. *Provenant des remparts en 171)9; il n'existe plus.* Long» Valentinio | Fortunato, | mii(iti) leg(ionis) i M/(nerviae) | Aur(elius) Titus, ( b(fne)f(iciarius), amico fecit Long p. 469. v. 3. LEamo Long. 5. fct Long. 464. ^ Fragment exlrait en 1836 des ruines du chAleau d*Aix , k 6 kiiom. de Die : ce ch&teau fut bAtie avec les pierres de la demolition de de 1a calh^rale de Die pendant les guerres de religion.' Sex. f. yol(tinia) patri | f. Quintilia marito. — Long p. 464. 465. ^Autel encadr^ dans le mur pr^s de la porte des bureaux de la soupr^fecture' Long. Deae Aug(ustae) | Andartae | L. Carisius | Serenus, | sevir .Aug(ustalis) I v(otum) s(olvit) I(ibens) m(erito). Long p. 382. Orell. 1958. Praeterea Long p. 382—383 sex alios titulos aifert Deae Augustae Andartae positos. 466. Deae. L. lul(io) Ciadatae, | sevir(o) Aug(ustali) | L. lul(ius) lulia- nus I patri carissimo | el lul(iae) Carpime | matri viv(us) f(ecit). Grut. 421, 10 (Scal.). Long p. 471 ; qui Aymarium excripsit. 467. 'Sur une marche d'escalier dans 1a petite rue qui de TArmel- lerie conduit au Serre.' J). M. \ v .... I Serva/i, | sevir(i) Aug{usidlis) \ nia p(ecunia) p(ropria). — Long p. 467. 468. ^Trouvee au village de Beaufort k 30kilom. de Die; elle ^tait divisee en deux fragments disperses dans un emplacement eloigne ; nous venons de nojis assurer k Beaufort que le deuxi^me fragment de cette in- scription est egare ou detruit. Heureusement nous eumes la precaution en 1835 de la relever par Testampage -^ la mine de plomb.' Long, I colleg(ium) venato-r(um) | Deensium, qu-i mi|nisterio a-renario | fungunt. — D(edicaverunt) ex d(e- creto) s(oluto) v(oto). Long p. 398. Henzen 7209, qui explical: ex decreio, sc. dei, cui positum est monumentura. Quae in quoque versu signum - sequuntur, ad fragm. nunc deperditum pertinent. 7* 100 DEA AVGVSTA. LVCVS AVGVSTL 469. ^GopMe sur uhe table extraite des remparts en 1816; elle n*existe plus; elle fut relev^e par M.le docteurLamorte; nous ne raTons pas vue.' D. M. I Cominicae (?) | iur(i$) doctor | vivus sibi | fac(iendum} curavit. — Long p. 395. 470. Deae. D. M. I Veri Severiani argentari, | ann(orum) xxix, Seve- rinus et lulia parentes | infelicissimi et sibi v(ivi) f(ecerunt). Grut. 639, 6 (Scal.). unde Long p. 395. 471. 'Ghez M. Goursange, rue du March^, au deuxi^me ^tage sur la cour.' D. M. I Marcelli|nae Valeri|anus, librar(ius) | coniugi car^s* simae) | et s(ibi) v(ivus) f(ecit). — Long p. 396. 472. ^Extrait des remparts en 1842' Long. D. M. \ miae unguentariae Pomp(. . . .) Iphigeniae | an(norum) ix, m(ensium) xi d(ierum) xxiii et sibi vivi fecer(unt). — Long p. 396. 473. ' Sur la terrasse du tribunal , Tancien ev^che' Long, D. M. I liberorum ac con|iugibus Publici Calisjti et ipsius consecratum | cum bese vineae arep(ennis), | ex cuius reditu omnib(us) | annis prolibari volo | ne minus xv [sc. sestertiis]. V(ivus) s(ibi) e(rexit). H(ic) t(umulus) h(eredem) n(on) s(equitur). Grut. 897, 18 (Scal.). Mur. 1206, 9 = 2048, 2. Orell. 1, 350. ex quo recepi supplementa. Long p. 467. v. 5. bes vineae arepennis = pedes quadr. 9600. Arepennis enim (hodie arpent) a Gallis vocabatur semiiugerum (Golumell. 5, 2), cuius mensura est ped. quadr. 14400; bes sive partes duae tertiae semiiug. = 9600. XXIII. LYCVS AYGVSTI (Luc-en-Diois, dep, de la Drome,) 474. 'U existait autrefois k Luc ce fragment d*inscription.' . ...... Felix, praef(ectus) yocontiorum .... — Long p. 412. LVCVS AVGVSTI. 101 475. Fragmentuni , quod Scaligeri aelate extitil Deae Vocontiorum, nunc autem videtur deperditum. . . Vaier{i\is) Pomp{eianus) sac(erdos) | col[(miae) Luc(eDsis). Grut. 129. 13 (Scal.). Long p; 413. 473. » 476. Inscriptio cinerarii rotundi rep. Luci a. 1838 ; in medio titulo fractura est. V(ivus) lul(ius) . • . . ol|anus, med(icus) Focon/(ioruni) , ci- ner(arium) s[iln) f\ecit). Long p. 413. 3. aco . .. cinen Long; ad supplementum cfr.Crut.. 950, 10 : fratri cinerarium fecit. 477. Rep. anno 1772 ad viam publicam prope vicum Weissenau vicinum Moguntiaco. T. Agileius T. f. | Volt(inia) Carus ( Luco vet(eranus) ex leg(ione) | viii Aug(usta) Steiner, God. inscr. Dau. et Rheni n. 546. 478« Rep. 1804 Moguntiaci ; ubi nunc sit , ignotum est. Sex. Valerius | Sex. f. Vol(tinia) S^ve|rus, Luc(o) Aug(usti), | mil(es) leg^onis) xxii | pr(imigeniae) , an(norum) xl, sti(pendi- orum) I XIX, h(ic) s(itus) e(8t). H(eres) f(aciendum) c(uravit). Steiner, Inscr. Dan. et Rheni n. 508. 479. Rep. Vindonissae Helvetiorum a. 1794 nunc extat io oppido Konigsfelden. M. Apronius | M. f. VoHfinia), Secujndus, Luco Aug(usti), | miYes leg(ionis) xi C(laudiae) p(iae) f[idelis) \ 7 [i. e. centuria] Veli Fu^ci anno(rum) | xxicvii, ^ipendio|ru(m) a:vii, h(ic) ^it[m) est; | testamento fieri | iussit; heredes | faciundu(m) cu- rarjunt. Mommsen, Inscr. confoed. Helv. n. 251. Eiusdem sunt supplementa. V. 2. ^quadratarius scribere debuit m • f • yol sive m. f. v vl, quod male solvit in M'FVLVivs' Momms. 480. Rep. a. 1731 Moguntiaci postea translatum est in museum urbis Mannheim. C. Vibius I C. f. I Volti(nia) Luco ] anwo(rum) xxvi, | sti- p(eDdiorum) iii, ] h(ic) s(itus) e(st). Fratar b[ene) m[erentt) \ pos(uit). Steiner, Inscr. Dan. et Rh. n.509. 4. ano St. 8. fbatr .... Stein. 102 LVCVS AVGVSTL Mons Beleuous (Mont Saleon, dep* des Hautes-Alpes, arrond. de Gap). 481. Effossa in vico Nont-Sal^on a. 1836 una cum variis antiqui- tatis Romanae monumentis. « Vic(toriae) Aug(ustae) | d(ono) d(e(lit) | Victor | Vitalis f(lliu8) ', l(ibeDs) m(erito). — Long p. 431. 482. Rep. in vico Mont-Sal^on translata est in urbem Gap. J)eo iwvicto M(ithrae) lul(ia) Materna | />os(uit) ex voto. Millin , Voy. IV. p. 174. 488. Inscriptiones vasorum, quae a Monte Seleuco Vapincum per- venerunt. 'Parmi les nombreuses vases en terre rouge il y en a deux, sur Tun desquels on lit ces mots griffbnnes avec une pointe' : a) Audentius Dco invicto — *et sur unc autrc' : b) i^tiporius Deo mvicto. — Millin IV. p. 174 n. 2. 484. A Monte Seleuco translata Vapincum. ' Insidi I Cornelia | Materna | v(otum) s(oivit) l(ibens) m(erito). Murat. 74,1 (Bim.). Millin IV. p.l78. Longp. 429. 1. isiDiMurat. 485. Inscriptio tahulae aoneae, quae a Monte Seleuco pervenit Vapincum. C. Lucceius | Apolauslus | v(otura) s(olvit) l(ibens) m(erito) salvo I Novatiano. -^ Millin IV. p. 175, unde Long p. 430. 486. Rep. in vico Mont-Sal^on. Silvano 1 I>. Rocilus. — Mur. 68, 8. Vapineum {Gapy dip, des ffataes-Alpes), Quae sequuntur duae inscriptiones , eas Vapinci se vidisse diclt Millin, neque tamen ex monumentorum Vapincensium^ enumeratione, quam ille dat, perspicuum est, utrum hae quoque a Monte Seleuco trans- latae sint an Vapinci repertae. 487. L. Attius I Tertullus | . m po- pulo II ... . Millin iV. p. 177. Long p. 431. 3. h pro Longii m Mill. 488. D(is) M(anibus) m(onumentum) f(ecit) | Paterni, Pauli f(ili), piissimi Serval(a), | Catulli f(ilia) sibi et \ L. [vel T.] Eppio Forimato \ marlto viv(is). Miilin IV. p. 178. v. 4. siBip. 5. ibppio in lapide. Praetcrea LVCVS AVGVSTI. 103 plura diversorum monumentorum Vapincensium fragnienta dat Millin IV. p. 177, quae hic repetere non refert. Fagus EpotiuB (vicus Vpaix inter loca Veniaoon et Sisteron), 489. ' LMnscriplion suivanle se voit k Ventavon, dans les Hautes- Alpes; elle fut decouverte au Moneslicr d'Alemont, village entre Siste- ron et Gap.' Long, Dis Man(ibus) | Q. Caetroni Q. fili | Volt(inia) TituIIi, vete- r(ani) | coh(ortis) VI praetor{iae) , iiviri, pon|tif(icis) coI(oniae) Aug(ustae) Arim(inensis), ^vdiQf{ecii) \ pagi Epot(i), f]am(inis) Au- g(usti) et I muner(is) pnbiici curat(oris) | ad Deam Aug(ustam) Voc(ontiorum) | haered(es) ex test(amento). Bimard, Prol. ad Mur. p. 16, unde Orell. 4025. Long p. 402 sq., cuius apographum dedi. v. 1. manib. Bim. 3. PR*LO0onviR Bim. PR. LOC^iiviR* Long ; esl fortasse in lapide praetoiivir*. Segustero (Sisteron^ dep, des Basses-Alpes) et quae alia titulis insignia sunt loca ad dextram Druentiae ripam sita. 490. Inscriptio incisa in rupe prope vicum Sl. Geniez, qui duabus fere leugis septentrionem versus dislat ah oppido Sisieron; ipsa rupes vulgo vocatur p^/ro escritto (pierre 4criie). 'La partie superieure de Hnscription est sur la face verlicale du rocher; mais comme la place n'^tait pas suffisante pour la conlenir toute enti^re , le reste a ^le ecrit au-dessous sur une portion qui saiJle horizontalement au bas de Tautre sous un angle d'environ soixante-quinze degres. — La copie que je publie, a ^te faite avec la plus scrupuleuse attention.' Millin, Cl(audius). Postumus Dardanus, v(ir) inlustr(is) et pa|triciae dignitatis, ex consulari projvinciae Viennensis, ex magistro scri-| nii lib(ellorum) , ex quaest(ore), ex praef(ecto) pr«et(orii) Gal- I(iarum), et | Nflrevia Galla, clar(issima) et inl(ustris) fem(ina), materfam(ilias) | eius, loco cui nomen Theopolis est, ] viarum usum caesis utrimque monjtium laterib(us) praestiterunt, muros | et portas dederunt, quod in agro | proprio consti/t^tum tu/tioni omjnium voluerunt esse commune; adnijtente eliam v(iro) in- I(ustri) com(ite) ac fratre mejmorati viri Cl(audio) Lepido, ex consula(ri) | Germaniae primae, ex mag(istro) memor(iae), | ex com(ite) rerum privat(arum) , ut erga omnijuin salutem eorujm studium e|t devojtionis publicae \ titulus ^ossil ostendi. Millin, Voy. III. p. 07, cuius suppiementa recepi; idem imaginem 104 LVCVS AVGVSTI. loci dedit Atlas, planche LIV. 2. Praeterea notat, Dardanum hunc eun- dem esse atque eum.quem commemorant Hieronym. Epist. 129. Au- gustin. Epist. 57. Sidon. ApoH. V. 9. — Theopolis ruinas quasdam hodie quoque conspici dicunt proxime St, Geniez^ ubi locus est qui vocatur Tkeou, — £x iis , qui ante Millinum ediderunt titulum , satis haheo commemorasse Grut. 151, 6 (ScaL). Spon, MiscelL p. 150. v. 10. TVETiONi in lap. 12. etian in lap. 491. Segusterone. P. lul(ius) Gratus | restituit | exs voto. Henry, Antiq. du d^p. des Basses-Alpes p. 125, qui adicit, hanc unam extare inscriptionem in oppido Sisteron. 492. 'A Bignosc au-dessous de Sisteron et pr^s des bords de la Durance' Henry, Silvano | C. lui(ius) | /^bailus | ex voto. Henry 1. c. p. 130. 3. fhallys Henry. 493. Rep. in vico Reilianne (arrond. Forcalquier). C. Coelio, I C. lib., | Tertio | C. CoeUo C. /. Felici | sevir(o) | C. Coelius C. /. Faustus | sevir, frater fecit. Mur. 692, 1 (Bim.). 4. 6. c • f Mur. 494. Rep. iu vico Mane sito prope oppidum Forcalquier. Viator, Sabini f. , | luliae Ma . . . . ia^ | coniugi carissi|ina^. Henry p. 138. Aquae Qriselioae {GriotdXy prope confluentem fluvioram Verdon et Durance). Quam hic posui iuscriptionem Aquarum Griselicarum, rectius iunxis- sem titulis Reiensibus, cui oppido attributus erat hic locus. 495. Inscriptio consistens ex quattuor fragmentis, quorum unum finem tituJi continens iam Bouche (Ghorogr. p. 233) cognoverat, tria re- liqua a. 1806 reperta sunt. ' £lle est gravee avec beaucoup de n^li- gence et en charact^res peu profonds sur une pieri^ calcaire grise.' Henry, Annia, M[arc() \ /il(ia) Faustina, | T. Vitrasi PoIIjionis, co(n)- s(ulis) II, frdief{ecti) \ praei{or\o) imp(eratoris), poniif^icis), \ pr(h cons{\i\is) Asiae j uxor [ Nymphis | Griseiicis. Henry p. 165, cuius apographum imagine expressum secutus sum. Orelli 3421 ex Millin, Magas. encycl. 1811. 5 p. 59. Quomodo v. 1 sup- plendus sit ex Henzeniana 5477, indicavit Henz. ad Oreli. 3421. Eundem Vitrasium Pollionem habes etiam Henz. n. 5290. VIENNA. 105 XXIV. ALLOBROGES. 1. VIENNA. {yiennej dSp, de Vlsere), Postquam Schneidefus quidam, natione Germanus, incola Viennensis, sexaginta fere abliinc annis museum Viennae insti- tuere coepit iu ecclesia S. Petri, qui dispersi antea fuerant la- pides inscripti, nisi in muris domorum privatarum haerebant, hic congerebantur. Quod museum quamquam locum interim mutavit, tamen adhuc extat atque nunc vetus illud templum, quod Augusti et Liviae dicunt, ad recipienda veteris Viennae monumenta paratur. Quod opus quia cum anno 1861 Viennae degerem, non erat finitum, lapides non ita ut desideravi, per- lustrare potui nec nisi partem eorum vidi conservatam interea in eadem ilia ecciesia S. Petri. 496. ^D^couvert dans l'enclos des religieuses de St Andre-le-Haut, aujourd*hui dispary' Spon, Druso Caesar(i), | Tib. Aug(u8ti) f(ilio), Divi Aug(usti).| ne- poti, Divi Iul(i) j pronepoti, trib(unicia) | potest(ate) ii. co(n)- p. ch. 23. s(uli) II. Ghorier-Gochard, Antiq. de Vienne p. 547 ex Spon, Antiq. de Lyon, quem librum non vidi. 497. Rep. inter rudera domus archiepiscopalis (Cochard). C. Caesari, j Germanici f(ilio), | Ti. Aug(usti) n(epoti), | Divi Aug(usti) pron(epoti), | Germanico, | pontifici, q(uaestori). p. ch. 33. Ghorier-Gochard p. 519. Giorn. Arcadico LVl. p. 323, unde Henzen n. 5396, qui notat, Galigulam pontificem factum esse a. p. Gh. 31, quae- storem 33. cfr. Dion. 58, 7. 23. 498. Rep. prope Viennam. Pro salute Augustorum nosirorum \ et reditu, et statu ci- vitatis Tiennensis. — Ghorier-Gochard p. 361. 499. ^Viennae Allobr. prope portam Avenionensem' Grui, Postea lapis pervenit tn museum. Virtute forjtissimo et pie|tate clementisjsimo d(omino) n(o- stro) Fl(avio) | Constantioo maxinio et | invict(o) Aug(usto) | M. 106 VIENNA. Alfius Apron|ianus p(ontifex) p(erpetuus), fl(amen) Viennae, ] de- y(otus) n(umini) ma(iestati)q(ue) eius. Grut. 283, 7 (sched. Verder.). Chorier-Cochard p. 326. Rey, Monum. de Vienne III. part. pl. 18. Praelerea Grut 283, 6 haoc dat inscrfptio- nem ut diversam a praecedenti desumptamque ex Simeonio : Virtute fer- tisslmo et | pietate clementisslmo | d. n. Flavio Conslantino | invietis- simo maximo p. p. | invicto Aug. | M. Alfius Apronianus v. c. | p. p. flam. Viennae | d. n. m. q. eius. Muratori autem 1094^ 7. vv. 8 — 10 ex sched. Ramberti slc habet: M. Alfius Aproniajnus v. p. p. p. fl. Vienn. | dev. n. mq. eius. — Et Muratoriana quidem eadem videtur esse ac Gruteriana secunda; contra duae Gruterianae possunt revera esse diver- sae. In secunda v • p est vir perfectissmus. Cogitandum hic esse de viro perfectissimo , patre patrutn , quae Mithriaci cultus dignitas est (Or.-Henzen 2344). vix credo. 500. Rep. in domo archiepiscopali postea pervenit in museum. M. lulio C. f. I yol(tinia) Attico | proc(uratori) provinc(ia- rum) I duarum. — Chorier-Cochard p. 526. 501. Romae. iSex. Attius I Sex. fil., Volt(inia), | Creticus Vienn(ensis) , | omnib(us) honorib(us) | in patria sua func(tus), | flam(en) pro- v(inciae) Narb(onensis). Spon, Misc. p. 203, unde Chorier-Cochard p. 543. 502. Viennae ^ trouve sur Templacement du temple de Castor et PoUux'. Rey. Extat in museo Viennensi. Loc[us) dat(us) dec[reio) dec[urimum) \ | Volti- nia, Cxeiicm irib[unus) mil[Uum) leg[ionis) XXX ^l(piae) victricis, patronus coloniae | Viennae uxori Rey, Monum. de Vienne II. pl. 7. Chorier-Coch. p. 520. v. 3. Agi de legione xxx Ulpia eo magis credo, quod ex vicino Lugduno novem monumenta huius legionis affert Roissieu, Inscr. de Lyon p. 334 — 340. 1. DAT deest apud Chor. 503. Chorieri aetate in ecclesia S. Petri. Bellino Aug(usto) | sacrum | voto suscepto | pro A. Aqui- lio, I C. f., Pomp(tina), Valente, ] iiiiv(iro) i(uri) d(icundo) de- sig(nato), | Phoebus iib(ertus) | y(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito). Chorier-Coch. p. 323. Grut. 36. 11 (Pigh.). VIENNA. 107 504. Extat Viennae in museo. C. Passerio P. f. | Vol(tima) Afro, | trib(uno) milit(uin) le- g(ioDis) XXII, I iiiiviro, flam(ini) | Divl August(i) cl(ecreto) d(e- curionum), | flam(ini) Germ(anici) Caes(aris), ] praef(ecto) fabrum III, I M. Valerius Rufus, | P. Tincius Pacatus, | . Tincius Tertius, L. Tarius iJufus, | Sex. Valerius Nator, | . Valer(ius) Crisplnus, Sex. Calvisit/^ C . . . . us, | amlcl. Descripsi. Henzen 5996 ex Giorn. Arc. LVI. 1832. 9. l • pincivs Henz. V. 12 deest ap. Henz. 13. albinvs Henz. 14. callistvs Henz. 505. Viennae in museo. Sex. Passerio \ . f. Voltima \ ] | . Passe- rius \ Sex. f. \ ifrib(unus) mll(itum) \eg[ionis) . . . | praefect(o) fabr{um), patri \ Passeriaque fllia | avo. Descripsi. 506. Fragmenta diversis locis Viennae eruta. Quae leguntur sub litt. a) et b), ipse vidi inter lapides musei eaque reperta esse Ghorier dicit 'dans une cave de la maison Augier sur le quai Pajot'. Alta sunt m. 0, 78. aj fIL.VOLTCAPELLA-IIiIVIB b) OLT • CENSOR • AEDIliS AQVAS . NOVAS • ITINERA SVOS • PVNDOS IS . VIENNENSIVM . DONA TIT VLOS TVENDOS . IN . PERPET VV NSILLA HSN.L.TESTAMENT IT Descripsi. Chorier-Coch. p. 441 sv. c) *tiree des fondations de reglise d) 'k Vienne au pouvoir de M. de St. S^v^re' Cochard. de Foissin' Spon. IIVIRLSVLPICIVSDP VIIIIVIR . EBAAQVARVMPER ORAEDILIS RVNTTITVLOSP -V \AQVARVM PENSILLAHSNLTEST NSIVMDONA IVSSIT NDOSINPER Chorier-Coch. p. 441. NLTESTAMENTO Spon, Miscell. p.35, undeCho- rier-Coch. p. 441. Quae fragmenta referenda videntur ad tres titulos conceptos iis- dem verbis , distributione autem linearum diversos ; restituerim aulem hoce modo : 108 VIENNA. , a el d c b fil.,Volt.,Capella, iiiivir,Z.Su/pfit:it^ />./*. F61t,Censor,aediUs ducius aquarum, aquas novas, itinera aquarum per suos fundos poptda civitatis Viennensium donsiverunt idemque titulos posuerunt, Ad quos ductus tuendos in perpetuum Pensilla HS. n. L. testamento dari iussit In fine v. 2 desidero mensuram itinerum concessorum. 507. Viennae in museo. D. Titi6 D. fil(io) ] Voi(tinia) Iiisto, | iivir(o) iurfi) dlc(undo), | flam(ini) luventutis, | Cassia T. fil(ia) Prisca | viro. — Descripsi. 508. ^ Ad portam ecclesiae S. Hauritii ' Chorier. L. Porcio T. fiI(io) \olt{inia) \ Latino, | equo publico | or- nato, I praef(ecto) fabrum i., | iivir(o) aer(ari), ilivir(o) j loc(o- rum) publ(icorum) perseq(uendorum) | Porcia T. f, Tutel(a). Grut 458, 2, unde Or. 3840. Chor.-Goch. p. 365. v. 8. cognomen Tutelae habes in titulo Narbonensi Grut 858, 2. 509. Rep. a. 1753 in abbatia, quae vocatur St Andre-le-Haut, extat nunc Viennae in museo. D. Iul(io) D. fil(io) \olt{inia) \ Capitoni, | /7am(ini) it/vent(u- tis), iii vir(o) loc{orum) | pti^lic(orum) perseq(uendorum) , iiv^(o) aer{art)y \ ^guri, praef(ecto) fa(^m), trib{uno) \ i»ilit(um) le- g(ionis) II adiut{ricis) , cen\sor{i) cmt{atis) Remor{um) foedera-^ t{orum) I Ghorier-Goch. p. 522. L^on Renier, Melanges d*epigraphie p. 63» cuius sunt supplementa. 510. Wiennae in loco Fussini' Gruter (cfr. supra n. 506 d) ; nunc est deperdita. A pluribus roale editam restituenint nuper L. Renier et Mommsen , quorum supplementa nisl in minutiis non diffenint Ne acta ab his inutiliter repetam, satis habeo repetere lectionem a Reniero restitutam. D. lul(io) D. f. Voltfinia) | Capitoni | flam(ini) luvent(utis), iiivir(o) I loc(orum) pubiic(orum) perseq(uendorum) , | iivir(o) aerar(i), augur(i), [ praef(ecto) fabr(um) trib(uno) | mil(itum) le- g(ionis) II adiut(ricis), | censor(i) civit(atis) Remor(um) | foedera- tae I Reml publice. | L(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum). Grut 421 , 8 (Scal.). Ghorier-Goch. p. 508. Orelli 3841. Renier, VIENNA. 109 Manges d'epigraphie p. 65. Mommsen» Inscr. confoederat. Helvet. n. 90. Cum titulis n. 509 — 511 eidem viro positis conferas eos qui infra sequentur Genavenses nn. 591 sq. Quos omnes non solum edidit, sed etiam commentario iilustravit L. Renier, M^langes d'^pigraphie p. 61 — 72. 511. Rep. 1823 inter rudera domus episcopalis; extat nunc in museo. I /rib(uno) mii(itum) Ieg(ionis) ii | adiutrlcis, censorl | cMtatis Remor(um) foeder(atorum), | proc(uratori) im- p(eratoris) Nervae Traian(i) | Caes(aris) Aug(usti) Germ(anici) Dacicl I optiml provinc(iae) Astur(iae) | et Gallaec(iae) | conven- tus Asturum. | L(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum). Descripsi. Chorier-Coch. p. 526. L^on Renier, Mel. d'epigr. p. 64. 512. Fragmenta tria reperta in colle, qui vocatur la colline de VErmitage, prope oppidum Tain, situm ad sinistram Rhodani ripam inter Valentiam et Viennam. a) 0. Val. C. f. Volt. h) divo c) Macedoni latum c iavom c flam. luvent. q. c. V. quaes optulr iivir. aer. auguri etd etentist invir. . . p. p. huic excusati onem acc sieGrMt, .... cos. HadHanus Grut. 479. 3 (ScaL). douc h) et c) Chalieu , Antiq. du deparl. de la Drdme p. 61. Quae tria fragmenta sic ad unum titulum componenda censuit Re- nier, Mel. d*^pigr. p. 68 sq.: Q. Val. C. f. Volt. Macedoni flam. luvent. q. c. V. iivir. aer. auguri III vir. L p. p. huic divos ^ Hadrianus latum clavom cum quaes/t^r. optul. ur- ban.ei deientisornam. excusationem acc^j!^ Cui Renieri restituitioni ita assentior, ut vv. 5 — 10 sic po- tius legendos censeam : III vir. 1. p. p. huic cum divos Hadrianus latum clavom cum quaest. urb, optul. re- cus. et detentis omam. excusationem B^ccep, f i 110 VIENNA. !i ■ Quae restitutio si accipitur , universus titulus sic est legendus : > 0. Val(erio) C. f. Voll(ioia), Macedoni, flaiii(iiii) iuvent^utis), q(uaestori) c(oloniae) V(iennae), livir(o) aer(ari), auguri, liivir(o) I(ocoruni) p(ublicorum) p(ersequendorum). Huic cum divos Ha- drianfus) latum clavom cum quaest(ura) urb(ana) optul(Lsset), re- cus(avit) et detentis ornam(entis) excusationem accep(it). Quae reliquae suut litterae dovc ad nomen dedicantis videutur pertinere. Ad eundem denique Q. Valerium hoce fragmentum Gruteria- num refero : 513. ^Viennae Allobr. in porta S. Severi' Grui, quae sic emenda : I alce Q. ral. C. f. ole Voli. edoni Macedoni vent fl. rwvent. | frana iivir, «^rar. a- oiato ug. /ato clavo a Divo Hadrian. donai. Grut. 898, 7 (Scal.). 514. Inscriptio duarum basium , quae extractae ex muro ecclesiae Lugdunensis St. Stephani nunc asservantur Lugduni in museo lapidario. Ambo titull iisdem verbis concepti sunt nec nisi versuum dislributione et quibusdam scripturae compendiis inter se diiferunt, et amborum fracta est pars infima, is tamen, quem hic propono, pauUo melius conserva- tus est. L. Helvio L. filio | VoItin(ia) Frugi, | curatori nau|tarum bis, I ilvir(o) Viennen|sium, |patrono Rho{danicorum | et Arari- cor(um) I ^Aod(anici) et Arar(ici). | L{ocus) d[atus) d{ecreio] n{au- iarum) i?hod(anicorum) et Araricorum. Chorier-Coch. p.546. Boissieu, Inscr. de Lyon p.395,7. cfr.Momm- sen, Anu. dell' Inst. archeol. 1853 p. 77. v. 10 in altero lapide integer est. Supplementa vv. 11 sq. dedit Boissieu. — Nautae Rhodanici et Ararici coUegium sunt Lugdunense. cfr. supra n. 225. 515. Inscriptio, quae legitur in diademate signi aenei deae, quam lunonem esse dicunt. Repertum prope Viennam in Rhodano nunc extat Lugduni in museo, ubi vidi ipse. L. lAlugius, Sex. f. Laena q(uaestor) col(oniae), Anien(si). Martin-Daussigny in Bull. d. Inst. arch. 1860 p. 260, qui eod. loco VIENNA. 111 lectionem, quam dedimus, proponit, a L. Reniero secum communicatam. ANCTKr Renier tribum indicare censet Aniensem appositam loco non suo quidem, sed non prorsus insolito. 516. Viennae in museo. Anno I imp(eratoris) Caes(aris) Nervae | Traiani Aug(usti) | Germanic(i) iiii | Q. Articulei Paeti ii \ co(n)s(ulum) | pontif(ex) p. ch. loi. ex stipe. Descripsi. Chorier-Coch. p. 61. Henzen 5958. 5. paeti. ii Henz., at II neque iam videtur in lapide neque habet Chorier. 517. Rep. Viennae. Anno I C. Calpurni Pisoni^ | M. Vettii Bolani | co(n)s(ulum) | p. ch. ni. pontif(ex) ex stipe. Mem. de la Soc. des Ant. de France IV. (1823) p. 237. Accuratius descriptum habui a Bursiano, cuius dedi apographum. 518. Viennae ' prope templum divi Maurilii ' Grasser. ' Existant encore aujourdliui dans la grande rue sur la route de Marseille' Rey, Xes lettres qui ont 47^ pouces de longueur sont executees avec une purete sans ^al' Millin. I d(ecreto) d(ecurionum) flaminica Viennae | tegulas aeneas auratas | cum carpusculis et | vestlturls basium et signa | Castoris et Pollucis cum equis | et signa Herculis et Mercuri ( d(e) s(uo) d(edit). Grut. 98, 8 (ex schedis Verder.). Grasser, Ant. Nem. p. 1068. Millin, Voy. II. p. 54. Rey, Monum. part. III. pl. 18, qui imaginem ta* bulae dat. Initio deest nomeii flaminicae. 519. Rep. Viennae. D. M. I et quieti | aeternae | Lucill Metrobl, | signo Sa- pricl, I stator(is) civitatis | Vienes(is), qui vixit | an(nos) xxxviii, m(eDses) ii | Divicia Domitijola, mater fiIi|or(um) iii, coniugi | karissimo et in|comparabili ponenjdum curavit et fill | sub ascia dedicajverunt. Grut. 631, 7 (Scal.). Bimard, Proleg. ad Mur. p. 88, unde Or. 2780. V. 5. ad vocem signo, quod idem est ac cognomenlum populare cfr. quae attulerunt Bimard et Orell. 1. I. 520. Legitur in Aegypto inscriptum in statua Memnonis. M. Anicius T. f. VoI(tinia) Verus Vienna, | . . . . leg(ionis) iii Cyr(eDaicae), audi MemnoDi vi. Idus | Novembr(es) aiino iii 112 VIENNA. imp(eratori8} n(o8tri) et vii. K(aleDdas) lanuar^ias) | et xvin K. Febr. et iv. Non(as) eitisdem et vi. | Id. et xiii. R. Mart. et vu. K. Mart. et xili Id. Mar. | et vii. Idas lan. bis, anno IV imp(eratoris) Aug(usti) | et v. K. Mart et vii. Idus audi- rmis et | viii Idus Aprilis anni eiusdem, item iv. Non. Iun|ias anni eiusdem. Henzen n. 5304 ex Letronne, Inscr. de TEgypte, tab. 31, 3. vol. II. p. 335. 521. *Reale ad D. Petri' Grut. C. Carantio C. f. | Voltinia | Verecundo | Vienna, veterano |, coh(oriis) vil. pr(aetoriae), deducto | ab Divo Vesp(asiano) Reate et I Carantio Pboebo et | Carantiae Epenaiieni (?) | Iib(ertis} posterisq(ue} suis; | in agro p(edes} vi, in f(ronte) p(edes) v. Grut. 538, 8 (ex Apiano et Manutio). v. 8. 'ettraiktini sched. Verder.' Grut. 522. Rep. a. 1741 Moguntiaci ; nunc dicitur deperdita. C. Rittius C. f., I Vol(tinia), Paulus | Vienna, mil(es) leg(i- onis) I XXII prim(igeniae), ann(orum) | xxxviii, stip(endioruin) XVIII, I h(ic) s(itu8) e(st). Et ave et vale. Steiner, Inscr. Dan. et Rheni n. 354. 523. Rep. 1804 Moguntiaci. Sex. Vale|rius Sex. f. | Volt. Mansu|etus Vien(na), | mil(es) leg(ionis) iiii | Mac(edonicae) , an(norum) xxv, | sti(pendiorum) liii h(ic) I s(itus} e(st). | Heredes f(aciendum) c(uraveruut). Steiner , Inscr. Dauub. et Rheni n. .516. 524. Rep. prope Vindonissam Helvetiae (hodie Windisch). C Valeri|us C. f. Vol. | Campanus | Vienna, mil(es) | leg(i- onis) XI C(laudiae) p(iae) f(idelis) | ceniuria . . « . olni, anno- rum . . . ., I stip(endiorum) xi, t(estamento) f(ieri) i{ussii). \ C. Cominius | Nemausus h{eres) \ f(aciendum) c(uravit). Mommsen, Inscr. Helvet. n. 256, qui supplevit w. 7. et 9. 525. ' Gefunden nicht weit vom Wichelhofe bei Bonn ' Sieiner. D. Val(erio) D. /*. | Volt. Va/m*|ano, Vie«n^r, | mil(es} le- g(ionis} . . . , j D [centuria] Sal . . . . Steiner, Inscr. Danub. et Rheni u. 1018. « VIENNA. 113 526. ^Viennae AUohr. in porta S. Severi' Grut L(octis) d{alus) d(ecreto) d(ecurioiiuni). | . Z>oinitio | ^i^x. flI(io) Volt(inia) | . . . . dato. Grut. 909, 13 (sched. Verder.). 527. £x ecciesia Viennensi S. Romani translata in museum Lugdu- nense. Chor. luliae Felicissimae | Scholasticae ^^ape, | quae vixit an- n(os) VII ni(enses) vi | P. Iul(ius) P. f. Gal(eria) Felix et Iul(ia) | Novella parentes fil(iae) | dulcissimae et sibi vivi | fecerunt et * sub ascia dedicarunt. Gnit. 653, 9 (Scal.). Chorier-Coch. p. 176. 1. foelicissimab Chor. 2. iiAPE Grut. 528. Viennae. D. M. I L. Caecili | Pisonis, | civis Araus(iensis), { L. Gaeci- lius I Varianus | et Valerius | Orphitus, | filii patri | piissimo et | Val(eria) Maritima | coniugi | incomparabili. Spon , Miscell. in thes. ant. Rom. suppl. vol. IV. p. 960. 529. Viennae. D. M. I Mercatori, | Senilis | filio, civi | Bellova(?o | CalBstus, | Pompeia patrono. Or. 191 ex Chorier, Ant. Vienn. p. 495, 1. — Orelli etiam in iine versuum 2. 3. 5. 6 lacunas indicat, ut videtur, ex coniectura. — Bellovacl, Belgicae civitas , hahitabant , ubi hodie est Beauvais, 530. Viennae. Belino | Sex. | Caesernius | Faustus | sevir | v(otum) s(oU vit) l(ibens) m(erito). — Grut. 36, 12 (a Pigh.). 531. Vienuae in museo. D. M. I Q. Connio | Sauriae, sevir(o) | Aug(ustali), Q. Con- nius I Bhodochus, | sevir Aug(ustalis), | patri piissimo, ! Q. Con- nius I Aper avo. — Descripsi. 532. Viennae in museo. Belen(o) Aug(usto), | in memor(iam) | Marcelli et | Marcellae et I in honorem | luliarum | Charites et | Marcellae filiae | et Li- cin(i) Macron(is) | iunior(is) nepotis | C. Iul(ius) Agathopus | se-* vir August(alis). | L(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum). Descripsi. Hersog:, Galliae Narb. descr. O 114 VIENNA. 533. Viennae. D. M. j Aureliae Prinaae | L Vibrius Eutyches, | sevir Au- gu8tal(is), I coniugi sanctissimae. Grut. 488. 2 (Scal.). Ghorier-Goch. p. 38. 534. Viennae in museo. rius Hansueitis , \ sevir Aug(ustalis) » | ^ologium de sua pec{unia) \ dedit, resp(ublica) a novo resiit{mf}, Ghorier-Goch. p. 270. Rey , Monum. de Vienne p. I. pl. 9. 535. Viennae in museo. I cuius in \ memoriam ttiag{isiri] coil{egij I fabrorum amicf | sui, id est AtUus | Saturnino (sk) et I Cassit^^ . . . tian(us) eo die, \ quo ille defuncltus est, eo quod fraudem eiusde|m funeneris (sic) fecj^runt» aram ponen\dam de- creverunt. — Millin» Voy. U. 26. Rey, Monum. p. I. pl. 18. 536. Rep. Lugduni in aede S. Irenaei nunc est deperdita. I). ascia M. | et memoriae aetern(ae) | C. Liberii Deci- mani, | civi Viennensi, naut(ae) | Ararico honorato, | utriclario Luguduni | consistenti, | Matrona, Martia|n(i) /lilia), coniugi ka-| rissimo, qui cum | ea vixsit annis XV, | mensibus ill» diebus | rv, sine ulla ajnimi laesione, | ponendum curavit | et sub ascia de- dicavit. Grut. 428, 10 (Scal.). Or. 4244. Boiss., Inscr. de,Lyon 389, 2. — 9. init. Ni Grut. Boiss. , qui legit: ^atione italica; mutata litlera i iu f simpliciorem reddit lectionem. 537. Viennae in museo. Scaenici | Asiaticiajni, et qui in eo|dem corjpore sunt, | vivi sibi fe|cerunt. Miliin, Voy. p. 21. unde Or. 2642. Ghorier-Goch. p. 518. 'On di sait scenici Asiaticiani les comediens d'Asiaticus' Millin. 538. ^Viennae in aede S. Petri» Grut. D.. M. I C. Maximio Cae | coUiberto ei con\iugi, n^otia- tori I t;inario Viennae , | Maximia | Secundilia tmor \ con{iuffij piissimo et \ C. Maximius | | fU{iu$) patri | sanctissimo. GruU 645, 10 (Scal.). Ghorier - Goch. p. 261, qui num ipse viderit duhito. 2. _Lto«D'T-cv Grul. d-t-cn Ghor. 3. init. pioni- Grul. VIENNA. 115 PONI Chor. 6. ^LLA XXI Grut. et Chor. 7. piissimo i*i Grul. et Chor. 9. vc-H«vi Grut. el Chor. 10. pietati Grut. et Chor. 539. Viennae 'in aede Severi' Grut. Nunc extare videtur in museo. D. M, I P. Vetti Gemelli, | sagari Romanens(is), | vixit an- n(is) XXI, I mensibus viii, d(iebus) x | P. Vettius | Profuturus filio I pi^ntissimo. | Sit tibi, f(ili), terra | levis. Grut. 650, 6 (Scal.)* unde Or. 4275. Chorier-Coch. p. 39. 3. saga- rius Rom. : 'qui saga conficit ad usum Romanum' Or., quod iam Fabretti proposuerat Inscr. p. 342, conferens pistorem Romaniensem Or. 1455, tignariosRomanensesOr. 3690 ==4086. Falso id vocabulum apud Chorier. ad urbem JRomans Viennae vicinam refertur, quae medio demum aevo originem habuit. 540. 'Dans le jardin de l*ancien couvent de St. Marie k St. Co- lombe' Ckor. Vicus St. Colombe oppositus est oppido Viennae. D. M. I et quieti aeternae | Silvani Fortunati | Cassia For- tttiiata filia et | Cassia Lais marito optimo | sarcofagum et sibi viva 1 iuxta ludicrum inferius. — Chorier-Coch. p. 150. Chateau de Qaulas. 541. Inscriptio arae marmoreae, rep. in castello Gaulas. ^Gaulas est situe sur la commuue d*Agnin a quatre lieues au sud-est de Vienne dans la pleine de la Valloire vis-A-vis du village de Chambailu , et dans la partie k Touest de cette coliine se trouvent des restes encore tr6s- apparents d'un camp romain.' Mem. des Ant, lovi Optimo Maximo et | caeteris DIs Deabusq(ue) | immor- talibus I pro salute imperator^is) | Z. Septimi Severi et | M. Aureli knioninu Mem. des Ant. de France t. XIII. (1837) p. 118, unde Henzen 5653. 2. CVLARO^ quae postea fuit Gratianopolis. (Grenoblej dep. de Vlsere.) 542. Inscriptiones quae sequuntur epistylii portarum duarum Cu- larensium portae Viennensis et portae Romanae , postquam medio aevo ad reficienda urbis propugnacula adhibitae sunt et diu in moenibus hae- serunt, nunc inde extractae et denuo in lucem sunt prolatae. I. D(omini) n(ostri) imp(eratores) Caes(ar) Gaius Aurel(ius) Valerius Diocletianus | p(ius) f(elix) invictus Aug(ustus) et Caesar Marc(us) Aurel(ius) | Valerius Maximianus p(ius) f(elix) invictus Ang(ustus) muris | Cularonensibus cum interioribus aedificiis 8* 116 GVLARO. pro|videntia sua institutis adque perfectis portam | Romanam loviam vocari iusserunt. IL vv. 1— -5 iidem sunt, atque n. L v. 6: portam | Viennensem Herculeam vocari iusserunt. Grut 167 . 1. 2 (Scal.). Bimard» Prolegg. ad Mur. p. 79. Ghampol- lion-Figeac, Antiquites de Grenoble p. 28 sqq. Or. 1152. Quam supra dedi, Ghampollionis est lectio. 1. imp Bim. 2. ppinvictys Grut av- GVSTYB GruL Bim. etimp • caes. Grut. Bim. mabcvs avbelivs Grot. Bim. 3. prvs felix Grut. avqvstvs Grut. 543. Bep. Gratianopoli a. 1805. D. M. P. Helvius Masso, | dec(urio) Viennensi^» | vivos sibi. ChampoU. p. 134. 544. Bep. Gratianopoli a. 1804 in fundamentis portae Viennensis. D. M. I C. Papio Secujndo, decuriojni c(doniae) V(iennae), intercep|tus au(norum) xxxx et | Secundano filto, | ereptus an(norum) x, | Senia Marcul(iina) | coniugi | Itarissimo | sub ascia | dedtcav(erunt). Ghamp. p. 77. 6. filli Ghamp. 8. Marcullinae cogn. habes Grut.903, 5. 545. Gratianopoli ^in via S. lacobi' Maff,; nunc videtur deperdita. T. Cassio I Mansuet(o), | flamini Y\en{jiensi) ^ \ s{acerdoii) c{oloniae)y livir[o) aerari, \ iiv(iro) iur(i) dic(undo) | Cassia Altia | patrueli. Maff., Gall. Ant. p. 49, unde Mur. 166, 6. Ab eodem pendere vide- tur Allard, ex cuius sylloge desumpserunl Bimard, Prol. p. 85. Gbamp. 142. Gudius 119, 18 (cfr. Henz. ad Orell. 2212). Or. 2212=4022. V. 3 sq. Maffei: flamini-virb | scribaedit Gudius: flaminivirt | s*o*TRiB*AKRAR, 61 qua leclione Gudiana restitui, quod supra posui. V. 3. possit etiam legi : flamiD(i) iuv^nt(utis). 546. Vidit Champ. Gratianopoli. ........... I riviro aer(ari), flam(ini) Aug(usti), iiiviro locor(um) publicor{um) persequendor{um) \ parentes piissimo filio. Gliampoll. p. 82. 547. ^D^couvert sur la fin de l'an XII dans le massif de la toun qui llanquait la porte Viennoise de Cularo et qui a ^te d^molie i celU! ^poque. Sarcophage en pierre de la plus parfaite conservation.' Champ* D. M. Sex. Iul(i) CondiAni, def(uncti) ann(orum) xxv, | fla- minis iuv^ntutis, q(uaestoris) c(oloniae) V(iennae), aedil(is) | M. CVLARO. 117 Valerius lulianus socer ei | Val(eria) Secundilla c6niugi pils- simo. Ghampoll. p. 65. Orell. 2213. Renier, M^l. d'^pigr. p. 67. 548. Cularone. T. c. H I Secundo | q(uin)q(uennali) iivir(o). Bira., Proleg. p. 85 (ab Allard.), unde Orelli 4021. Champ. p. 141 n. 64, qui qaaroquam legil t • h • c | qq viivir , tamen haud dubie de- sumpsit ab eodem Allardo. Utrum fragmentum sit an omnino male de- scriptum, non potest discemi. 549. Inscriptio quam Reincsius Chorieri historiam Delphinatus se- quens Deae Aug. Vocont. attribuit, Champollio Cularoui. Ubi reperta sit, neuter accuratius indicat, neque iam videtur extare. Devilliae | Atticae» | flaminicae | Herae | designatae. Reines. p. 378, 38 ex Chorier, Hist. du Dauph. I. p. 239. Champ. p. 142 n. 68. Or. 2225. Nomen Devilliorum habes in hoc titulo Cula- rensi: Perpetuae ae|ternitati | L. Devillio | Lucino patn | et Devil/ta^ | matri ad . . . Bim. , Prol. ad Mur. 108, 30. Or. 4452 ; quam ob reiii ad Gularonem sive Viennam .illam flaminicam retuli. 550. Cularone. Hilariae Quintillae, flaminicae | Sex. Attius Miroses, sevir Aug(ustalis) I coniugi karissimae, quae vixit | mecum ex virgt- nitate annos | xxxv, me(n)s(es) ii, | d(ies) xi, et sibi vivus | fecit et sub ascia dedicavit. Bim. , Proleg. p. 87 (Chor. et AIL). Champ. p. 145 n. 77. 551. Cularone 'in sinistra Isarae ripa effossus' Bim. D. M. I Frontonis, | actoris huius | loci, Materna | coniugi karissimo | Rilusa patri duljcissimo facienjdum curavit | et Eudre- pites I filius parenti | optimo sub ascia. Bim. , Proleg. p. 78. Champ. p. 141 n. 63. 552. Cularone. D. M. I P. Primitivus, | Augustor(um) | libert(us), stat(or) | Cularon(e,) et | Quartinia Mitan(a) | con(iux) | pro se et | here- dibus I donum dant. Bim. , Proleg. ad Mur. p. 89, unde Or. 4015. Champ. p. 142 u. 69. 0. uiTAMi Champ. 118 CVLARO. 553. Hnscriptio quam Grattanopoli viderai Ghifflet in aede S. Lau- rentii' Bifn. Pompeio | Pollioni, | tribun(o) | inilit(um) leg(ionis) i. Bim. , Proleg. p. 94. 554. Gularune. Dec(imo) Hanio Capro, | subpraef(ecto) equit(um) | alae Agrippian(ae). | Qui hmore sta|tua^ corUenius 9/a|tuam aeneam sua I pecunia ponendam \ cura\iL Bimard, Proleg. ad Mur. p. 114*(*ex schedis praes. Valbonaesi *). Ghamp. p. 142 n.67. vv. 4 — 8 : qvi in aeream staJtva | vt et ' AENEARVM | . . . | . . . . QVIT Bim. QVI .... STA|tVA | . . AE- NEARVM I I Ghamp. 555. 'Quondara extitit in antiquo Patr. Minimorum coenobio' Bim, D. M. I T. CamuII L. f. Laverti, | emeriti leg(ionis) iii Gallic(ae), | honesta missione donati | ab imper(atore) Antocdno Aug(usto) Pio, I et ex voluntate imp(eratoris) | Hadriani Aug(usti) torquibus | et armillis aiireis suf|fragio legionis honorati | Ca- mulia soror et Patagoria | Emerita patrono optimo | et pien- tissimo. Maff., Gall. Ant. p. 69. Bim., Proleg. p. 102. Murat. 802.3.'. Or. 3571. Ghamp. 145 n. 76. 556. Gularone. Sex. Sammio VoIt(inia) Severo \ e legione prima Germanica, | qui tempore, quo milit(are) | coepit, aquilifer factus | est, an- n(os) XIII aquilifer | militavit, C. Antistio | Vetere ii M. Suillio p. ch. 50. Ner|ullino cos. ex test(amento). Bim., Proieg. p. 91, unde Orelli 3389. Ghamp. p. 143 n. 72, cuius recepi iectionem, nisi quod v. 7. kervllino posui pro nervlliako, quod habet Gharop. 557. Gularone. C. Vibio L. f. I Vol(tinia) Titullo | fratri. Bim. , Proleg. p. 90, 16. 558. ^Decouvert en 1591 lors de la d^molition de la porte Romana lovia et existant encore dans la rue des Vieux-Jesuites' Champ, M. Titio M. f. I Volt(inia) Grato. Bim. , Proleg. p. 90, 18. Ghamp. p. 94. CVLARO. 119 559. ^Enchassee dans le mur (rune maison' Ckamp. Q. Scribonio | VoI(tinia) Lucullo | et luliae Luci | fil(iae) Gratillae | uxori. — Champ. p. 94. 560. Cularone. P. Cassius I Hermetio | v(ivus) s(ibi) p(osuitj, | liiiil (sic) Aug(ustalis). — Bim. , Proleg. p. 88. Champ. p. 140 n. 58. .561. Cularone. D. M. I Q. Vet . . . Nob . . . ., | liberti | Q. Epicteti, | se- vir(i) Aug(u8talis) | heredes. Bim., Proleg. p. 88. Champ. p. 140 n. 61. 562. Cularone ^in via dicta Clericorum' Bim, Sextilio Gallo riiiil {sic) Aug(ustali) Attia Attici ril(ia) Bellica | coniugi sanctissi(mo) et sibi viva posterisq(ue) suis. Bim. , Proleg. p. 88. Champ. p. 141 n. 62. v. 2. svis fbc Charap. 563. a) Cularone 'rue Mabiy' Ckamp. D. M. I T. Ael(io) Aug(ustorum) | lib(erto) Tauro | Sabinus> Marcelli|na, Taurus filii | patri piissimo | et Italica coniujgi in- comparabili. — Champ. p. 95. h) Cularone *k la porte de Bonne' Champ. Quieti perp(etuae) | Mammiae Satur|ninae et Tauro | paren- t(ibus) pientiss(imis) I Ael(ia) Italica et j T. Ael(ius) Taurinianujs flli de suo po|suerunt. Champ. p. 110. 5 sq. t. quod pertinet ad vers. 6., apud Champ. est initio v. 5. Ad a) V. 2. Augg. lib. : Aelii duo Augusti non fuerunt , cum et M. Aelius Aurelius (Henzen 6315) et L. Aelius Aurelius (Henzen 5200), ex quo fratres imperatores iique Augusti erant, nomen Aeliorum iam non gererent. Itaque si lectionem Champ. tueri vis, debes accipere, Taurum aut libertate quidem donatum esse ab Aeliis Caesaribus, mortuum au- tem , cum Augusti facti essent , aut id quod indicare possit praenomen Titi, libertum fuisse primum Antonhii Pii, deinde eo mortuo transisse in domum Augustorum M. Aureli et L. Veri. 564. Vif (prope Cularonem, meridiem versus). 'On vqit k Tangle sud-est du clocher de Vif cette inscription, dont les lettres ont 5 centim. de hauU' Long, Ignibus I aeternis lul(ius) | Placidianus, | v(ir) c(Iarissimus), praef(ectus) prae|tori, | ex voto posuit. 120 VICVS AVGVSTVS. Long in M^m. pr^senUs k l'acad. des Inscr. 11. s^r. t II. p. 460. unde Henzen 5680. * Ce voeu aux feux eternels peut se rapporter k la fontaine ardente qui n'est pas bien ^loignde de Vif.' Long, 3. VICV8 AVGVSTVS (Aoste-SL^Genis, dipartement de Vlskre), 565. Augusti. Pro salute imp(eratoris) | Caes(aris) M. Aurel(i) Anto|niiii Aug(usti) tectum , | porticus | cum suis coiumnis et | paenul(is) duabus et oper(e) | tecto(rio) Sex. Vireius Sexjtus decur(io) d(e) p. ch. 176. s(ua) p(ecunia) d(edit) | PoIIione ii et Afro ii cos. Maff., Gall. Ant. p. 50, unde Murat. 339, 2 et OreU. 3284. Bim. Proleg. p. 117. 566. Augusti; 'desiderantur tres lineae quasi studio erasae' Bim, p. ch. 179. I sacrum imp(eratore) Com(modo) ii | P. Martio | Vero II cos. Bim., Proleg. p. 120, 3 = Mur. 339, 4. Or. 881. Genio impera- toris Commodi dedicatum fuisse credo hoc monumentum et nomen Gom- modi postea erasum. 567. 'Secus viam, quae Augustum ducit, in cippo colonorum agros disterminante' Bim, C. Atisius Primus, | publ(icus) xx [i. e. vicesimae] tiber- tat(is) I p(rovinciae) G(alliae) N(arbonensis), | Aeliae Saturninae | coniugi karissimae. Bim., Proleg. p. 133, 16. v. 2sq. Lectionem iam Bim. invenit, nisi quod puhlicanum voluit pro puhlico. 568. Augusti. Livi(o) Frontojni, | praef(ecto) equit(um), | ilil viro(o) iter(um) | vicani August(ani). Bim., Proleg. p. 112, 1, unde Or. 4029. — In dissertatione quam scripsi de Gali. Narb. praetoribus municipalibus p. 27 n. 1 hunc titulum referens ad vicum Aoste-en-Diois erravi. Non est dubium , quin recte Bimard Allobrogibus vindicaverit vicanos Augustanos. 569. ^ln castro toparchae Auguslani.' us praef(ectus) | rum su- ortim I vicanis i^ugustanis Bim., Proleg. p. 123, 8. VICVS AVGVSTVS. SABAVDIA. 121 570. *Augustae Allobr. in maceria templi maximi' Mur. Successus, I Silvani f(ilius), eq(ues) al(ae) | I. Aug(ustae) tur(ma) lul(i) | Octavi, stip(eiidioruiii) xilli, | vix(it) ann(os) XL, Murat. 856, 1. 570. a) ^Augusti in clppo, cui hodie superstat mensa altaris paro^ chialis ecclesiae' Bim, Ulpiae Anjthusae | Agrippinens(is) | M. Aurei(ius) Adiutor Aug(ustorum) lib(ertus) | coniug(i) karissi|mae. j Bim. , Proleg. 123, 9. v. 5. Augusti Aurelii sunt M. Aurelius philo- i sophus pater et L. Aurelius Gommodus filius. cfr. supra nn. 439. 440. b) Augusti. Matris Aug(ustis) exs stipe annua K xxxv et d . . . . Bim., Proleg. 123, 6. V 4. SABAVDIA. Cum praeter Aquas (Aix-en-Savoie) ei vicum Albinnensium [Alby, BasseSavoye) certa locorum veterum nomina in hac re- gione non extent, eas, quas inde traditas inveni inscriptiones, disposui secundum locorum hodiernorum, quae titulos suppedi- taverunt, ordinem, procedens a finibus Sabaudiae occidentalibus. 571. ^Au cimeti^re de reglise de St Blaise k une lieu dTenne sur un ancien tombeau' Guichenon, Situs autem est hic locus ad ripam sinistram Rhodani. M. Marvin/o Marc^//o//«;/r(o) | iviridic{undo) col[oniae) Vien- nae, mutarum \ Rhodanicor{\}m) et Araricorum Lugu\Auni cor- p6r(atorum) , item navicula\r\or[um) mar\i\mor[um) VaIen//|no- r(um) patrono. M. Marvinius f Marcellus filius patri | pientissimo ponend[um) cur[avit) \ ei s(ub) a(scia) d(edicavit). Guichenon , Hist. de Savoye p. 30 , ex schedis Alphonsi Delbene episc. Albensis et abbatis Altacombae. Tilulum sive Guichenon sive Del- bene pessime tradiderunt hoc modo : M. Marvino Ma . . n . . . | iuri hina I rhodo . u . . r ujdint . corpor fri . . . i- timo Val | ior. hi . patrono Marvinius | Marcellus filius patri pientissiino op. c- | t. t. s. a. d. 122 SABAVDIA. 572. a) *Au village de Vivter b) *Au village de VogHns pris entre Aix et Ghambery dans i'eglise de Vivier sur une grande pierre de- sur une pierre qui soutient l*autel. vant Teglise. Vidi.' Vidi.' Viennae ieeto in ampiissimum ordinem in ter quaestorios edili curuli p. f etori legato p iv. Yi mc . . . Guichenon p. 32. Asiae. Guichenon p. 32. Quae duo fragmenta, quamquam diversis locis reperta sunt, appa- ret lamen partes esse unius inscriptlonis, quam sic lege : omnibus homrilms \ Viennae ftmctOt a/lecto in amplissimum | ordinem inter quaestorios, aedili | cu- ruli, prfletori, legato pr(o) pr(a^tor^) prav(inciae) Maced(onia€) \ leg{aio) pr{o) pr{aeiore) prov{inciae) Asiae. c) Eiusdem tituli partem continet fortasse aliud fragmentum, qaod hoc modo dat Guichenou (p. 32) : ' Au village de Vivier en quatre frag- mens' : O I TINIA I FVNCTO | NI | M | V -L-S 573. *Au village de Vivier. Vidi. Le tombeau de M. Allo etait compose de deux pierres, dont Tune est au cimeti^re et i'autre en fa^n de piiier en Tune des portes du cimeti^re , lesquelles jointes ensemble forment cette inscription' : v. m. f. volvetino M. Alloni | Romano omnibus honoril). Vienn | allect issimi ordin. senat. — Guich. p. 32. V. 2 sq. supple: omnibus honorib(us) Vienn(ae) | funcio, al- lecto in amprissim{\im) ordin(em) smaiorium .... In versu primo tribus saltem Voltinia cognoscitur. Praeterea adicit Guichcnon: ^Le titre de ce sepulchre est en une autre pierre, ou sont ces mots: m. alloni anivo.' 574-— 575. Aquae Allobrog^um (Aix-en-Savoye). 574. ^Pingon lut sur uu marbre, que je ne pus trouver': D. M. I D. Titi Domitini | possessor(es) Aquenses | et D. Titius Domitin(us) | patri. Abauzit, Oeuvres divers. U. p. 109. Possit dubitari de sinceritate huius tituli» at potius male descriptum iudicaverim quam falsum; eor- rexerim enim v. 3. posses$or{is) Aquensis omiserimque v. 3. et SABAVDIA. 123 * 575. *Dans la basse rue d'Aix* : D. M. I Titiae | Crispina^ | D. Titius Apolaustiant^s | sevir Aug(ustalis). . — Abauzit, Oeuvres (iivers. II. p. 110. 576. *Au monast^re d'Hautecombe (prope Aquas) dans le cloitre sur une grande auge de pierre. Vidi.' Guich, Numini Aug(usti) sacrum . | C. fil(ius), Voltin(ia) Sabinus. Guichenon p. 29. Abauzit, Oeuvres II. p. 110. y, 2, €. Fl Voltin, Abauz. 577. 'En Feglise du village de St, Innocent au pied de la muraille de la porte sur une grande pierre' : • praef[ecius) /abr(um), flamen templum | | ... TiPSVS ornamentisque | Guichenon p. 33 (ex schedis Alf. Delbene). 578. ^Au viilage de St. Innocent au pied de la tour des prisons': C. Vibrio . /. , \olt{inia) \ Punico praef(ecto) | equi- tum I praef{ecto) co^or(tis) i. Bri\tan{nicae) mil{iariae), \}Vdief{ecto) coh{ortis) . . . | C. Vibrius Ainicus | M. octavian-nw | patri. Guichenon p. 33, qui tradit: v. 1. avoi 4 sq imopi . . . ORI . B I . . . N[ II . PRAI0R4AI | 6. IVNICVS Guich. 579. Vicus Aibinnensium. Inscriptio, quae extat in vico St. Marcel inter oppida Rumilly et Alby. C. Sennius C. f. Vol(tinia) Sabinus, praef(ectus) fabr(ura), | balineimi, campum, porticus ac(?) aquas iusque | earum aqua- rum tubo ducendarum, ita ut recte | praeterfluere possint, vi- canis Albinnensibus d(e) s(uo) d(edit). Abauzit, Oeuvres II. p. 112. Maff., Gali. Ant. p. 21, unde Mur. 485, 3. Or. 109. 580. 'Au village de Fontaines entre Gresy et St. Pierre d'Aibigny, sur divers fragmens d'un ancien monument. Vidi.' Guichenon. fi\. Volt(ima) T | /11. Volt(inia) | iV vir(o) aerar(i) Viennae, iii\vir{o) loco(rum) pub(licorum) perseq(uendo- rum) I aurianus. Guichenon p. 33, qui tradit v. 3. vi. iivurivs. Initium utique male descriptum est, 124 SABAVDU. 581. 'Au village de Gresy entre Montailleur etSt.Pierre d'Albigny au cimeti^re. Vidi.' . Martius Taurinus | praef(ectus) rabr(um) u, \ praef^ectus) coh{ortis) iii Gal/o(rum), | trib(uDus) mil(itum) /(egionis) vi. victri- c{is) I yivos sibi. Guichenon p. 33, qui tradit v. 1. imartivs. v. 4. r. vi. victor. 582. 'A Passy pr^s de Sallanche.' Marti Aug(usto) | pro salute | L. Vibi L. fil(i) | Flavini | L. Vibms Vestinus | pater, | livir iur(i) dic(undo), | iiivir lo- cor(um) p(ubUcorum) p(ersequendorum) | ex voto. Guich. p. 35 (^misit P. Fichet ex societ. lesu'}. 583. Ibidem. Marti Aug{usio) \ A. ISVCTVS A. f. | Volt(inia) ilfaturus, | flamen Aug(usti) | iivir aerari | ex voto. Guichenon p. 35 (*misit P. Fichet'). v. 3. vatvrvs Guich. 584. ^A Anemasse en Genevois au devant de Teglise. Vidl.' D. M. I et memoriae a^/emae | Tiberiae Maximae Aurelius | Romanus proct/rator ducenarius | coniugi incomparabili. Grut.531,2. Guich.p.38, qui habent 2. attiniae. 4. protectob. 3. nomen quoque feminae male videtur descriptum. 585. ' Au ch&teau de Gresy en Genevois eu une chapelle snr une pierre de roche.' . . . dario | .../"., Volt(inia) ( . . . . vasto. Guich. p. 38 (ex schedis Alf. Delbene). 586. ^Au monast^re de Taloire sur une graude pierre de marbre. Vidi.' Guick. ^Au vieux Annecy, jadis Bautae sur la voie militaire tiranl vers Darantasia'. Ahauzit Horologium cum suo aedificio et | signis omnibus et clatris | C. Blaesius . . fil(ius), Voltinia, Gratus ex HS n(ummum) . . .» | et eo amplius ad id horologium adminijstrandum serv(u)m HS n(ummum) iiii [i. e. quattuor miiium] d(e) s(ua) p(ecunia) d(edit). Guich. p.39, unde Mur. 472.5. Orell. 3299. Abauzit, Oeuvr. 0.114. 5. SEBVVM ^&ati2:t7. Orelii interpretatur: SERvan(/uM; at plus valet, accipere servum, qui horologium administraret. cfr. Becker, Gallus p. 306 sq. (2. Aufl.). GENAVA. 125 5. GENAVA (Geneve). Vicus Genava qua ratione Allobrogibus adnumerandus sit, exposuit Mommsen in Inscriptionibus Confoederationis Heiveticae p. 11. Idem cum in eodem libro (numm. 62 — 127) titulorum Genavensium syllogen fecerit, equidem autem neque ipse Genavae fuerim neque aiia ulia ratione novos titulos Genavenses accepe* rim, Steineri vero inscriptiones (Inscr. Danub. et Rheni III. p. 225 — 250) neqiie copiam titulorum neque criticam rationem auxerint, nibil restitit nisi ut quascunque inter illas inscriptio- nes Mommsenianas ad huiusce libri usum idoneas inveni, hoc loco reciperem. Quod si ita institui, ut neque de iis inscriptio- nibus» quae in ipsa urbe Genava sive extant sive extiterunt, loci indicationem apponerem neque lectionis darem varietatem, recte fecisse ideo mihi videor, quod et iis, quae Mommsen propo- suit nihil habeo quod novi adiciam et qui criticam harum in- scriptionum rationem tractare volunt necesse est ipsum adeant librum Mommsenianum. Ubi igitur loci deest indicatio, Gena- vae titulum extare intellegas. 587. Numinibus | Aug(usti) | et dom(us) div(inae) | Victor, Aug(usti) I lib(ertus) p(osuit) p(ecunia) s(ua). Moiumsen, Inscr. confoed. Helv. n. 74« 588. Loc(us) empt(us) | ex d(ecreto) d(ecurionum), | factus privat(us), | ita ut consaept(us) est . | Florus scribit. Momms. 1. 1. n. 86. v. 3. Qua ratione agri municipiorum loco pri- vatorum sive agri soluti sint , exposuit RudorfT in Schriften der roem. Feldm. U. p. 254. 589. Titulus eidem homini Genavae bis positus iisdemque verbis conceptus. Guius inscriptionis alterum exemplum nunc est deperditum nec nisi libris traditum est, alterum extat adhuc in museo Genavensi, sed miaus bene conservatum. Itaque satis habeo unum proponere iilud, quod integrius ut non conservatum, ita traditum est. L. lul(ius) P. f. Vol(tinia) Brocchus Val(erianus) | Bassus, praef(ectus) fab(rum) bis, trib(unus) mil(itum) | Ieg(iqnis) vili Aug(ustae), iivir iur(i) dic(undo), ilivir loc(orum) | p(ublicorum) p(ersequeadorum) , augur, poatif(ex), iivir, flamen in col(onia) Equestr(e) | vicanis Genaveilsibus lacuus (sic) daL Momms. n. 84; alterum exemplar (ibid. n. 83). v. 4 sq.: m col. Equeslre vikanis. — Colonia Equestris sive Novidunum hodie est Nyon. 126 GENAVA. 590. T. lul(io) T. fll(io) Corn(clia) Valeriano, | patrono co- lon(iae), iivir(o) aer(ari), iiiyir(o) | loeor(um) p(ublicoruin) per- sequendor(um) , trib(uno) milit(um) | leg(ionis) vi. victr(icis), praef(ecto) fabr(um) v, aam(ini) Aug(usti), | pontifici | lulia, T. f., Vera patri optimo. Momms. n. 91. — * 1. Gornelia tribus est coloniae Eciuestris. cfr. Momms. nn. 119. 120. 122. 591. D. Iul(io) D. f. Volt(inia) Capitoni, | auguri, iinro aerari, | flamini Martis, irib{uno) \ milit(um). Momms. n.OO. cfr. supra nostros Viennenses titulos du. 509 — 511. 592. Novioduni. D. lul(io) L. f. Vol(tinia) Ripano | Capitoni Bassiano, | equo publico honorato, | praefect(o) fabrum, | trib(uno) mil(itum) co- b(ortis) I GaM{orum), i /risp(anorum) | L. Iul(ius) Brocchus | Valer(ianus) Bassus | filio. Momms. n. 116, qui luUos titulorum 509 — 511. 589, 591, 592 ita inter se discernit, ut patrem dlcat L. lulium P. f. Brocchum (n. 589), filium hunc D. lul., L. f., Ripanum (n. 592), nepolem D. lul. D. f. Capito- nem (nn. 509—511. 591). 593. Rep. in vico Prangins prope Nyon. C. lul(io) C. f. Volt(inia) | Sedato, | iivir(o) iterum, | fla- m(ini) Aug(usti), L. Iul(ius) Capito amico | optimo. Momms. p. 20 n. 118. Inscriptio pertinet ad coloniara Equeslrem sive Noviodunum, sed tribus Voltinia hominem origine Genavensem indicat. 594. . Biccio T. fil(io) | Vol(tinia) Frontoni, | iivir(o) ae- rari, | her{edes) ex testamen^(o). Momms. n. 89. Supplementa sunt Mommseni. 595. G. Arsmio Marciano, op|timo iuveni et pientisjsimo, officio inter conjvicanos suos funcjto aedil(itatis). Hunc mihi | inique inimica manus abjtulit coniugem carum | et parentibus infelicissi|mis post ceteros unijcum natum, Atis Maria coiugi aman|tissuno et merentissimo. Momms. n. 87 ; titulus plurimis litterarum nexibus insignis est. 596. . Arutio, Cn. f., Celeri, | praef(ecto) cohortis | Zw- sitanorum. — Momms. n. 79. GENAVA. 127 597. . . Blandio C. f. \ Val(tinia) Latino, 7 [centurioni] Ie^(ionis) | i Ital(icae), 7 ieg(ionis) n Aug(ustae), 7 le^. ] viii Hispan(icae), 7 leg. xx | . . . Jonis dona/o . | Momms. n. 77. 598. 'Affixa ecclesiae catholicae vici Garouge prope Genevam* ^^^^' scutum et hasta. M. Carantius Macrinus, centurio coh(ortis) | primae urba- nae, | factus miles in ead(em) coborte Domitiano li cos., | be- neficiar(ius) Tettieni Sereni, leg(ati) Aug(usti) Vespas(iani) x(?) cos. , I cornicular(ius) Corneli Galiicani ieg(ati) Aug(usti) eque- strib(us) I stipendis Domit(iano) viiii cos., item Minici Rufi le- gati Aug(usti), | evocatus Aug(usti) Domit(iano) xiiii cos., centurio imp(eratore) Nerva ii. cos., t(estamento) p(oni) i(ussit). Momms. n. 78. Gonsulatus sunt v. 3. anni p. Gh. 73. v. 4, ubi lapicidae errorem esse et mutandam in iix notat Mommseu, a. p. Gh. 77, V. 6 a. 83, V. 7 annorum 88 et 90. 599. Deo invicto | Genio loci | Firmidius Se|verinus, mi- l(es) I leg(ionis) viii Aug(ustae) p(iae) f(idelis) | C(on8tantis) G(ommodae), stip(endiorum) xxvi, aram | ex voto pro salute | sua v(oto) s(oluto) l(ibenter) m(erito) positam | Muciano et Fa- p- ch. 201. biano cos. Momms. n. 64. v. 6 supplementa sunt Mommseni. 600. ^Landecy k une lieue de Gen^ve' Abauzit (apud Momms.). P. Decius, Troucetei Vepi f., | Voltin(ia) Esunertus | C. Mar- cio Censorino I cos. — Momms. n. 80. a. Ch. s. 601. C. Craxsio | VoIt(inia) Hilaro, | annor(um) xxv, | Vi- talio pater | filio karissimo. — Momms. n. 95. 602. In ecclesia catholica vici Garouge. D. M. I D. lulio, D. I luli Festi | fd(io), Volt(inia) Mod|estino, patrono | pientissimo liberti | eius curaverunt. Momms. n. 97. 603. Q. Stardius Macer, | C. Stardius Pacatus, | C. Albu- cius Pbilogenes, | C. Statius Anchialus, | C. Novellius Amphio, | P. Comelius Ampbio | Ifmlviri. Momms. n.^92. 128 GENAVA. MASSILIA. 604. Sexto Attio I Carpophoro | ^evir(o) Augvtsial{i} ieria Castu ... — Momms. n. 88. 605. Deo Silva|no pro salu|/e ratiarior(um) | superior(um), a|micor(um) suor(um) | pos(u)it L. Saiict(ius) | Marcus, civis Hei- (vetius), I v(otum) s(olvens) l(ibens) ni(erito); ) d(ono) d(atum). Momms. n. 75, cuius sunt supplementa. 606. Diis Manib(us) | Sex. M . . | atro . . . vi sagar . . . nl . . | Narcissus . . an . . — Momms. n. 109. XXIV. MASSILIA. (MarseiUe,) Paucissima antiquitatis monumenta» quae post tot mutatio- nes, quas subiit solum Massiliae, et post saeculi proximi turbas civiies conservata sunt, Massilienses nunc congesserunt in mu« seum urbis. Et lapidum quidem inscriptorum maior pars chri- stiana est et prodiit ex crypta ecclesiae Sancti Victoris; plures tamen Romanae antiquitatis lapides reperti sunt a. 1837 prope portum, quo tempore ea pars portus est constructa, quae vo- catur le hassin du carenage; quaedam denique accesserunt ab Arelate huc translata, ex quibus quae ad huius libri usum ido- nea reperi, dedi inter Arelatensia. 607. Inscriptio in lapide nigro insculpla; Hassiliae reperta nunc extat in museo Aveniensi. Germanico Caesarl, Ti&(m) Caes[aris) Aiig(usit) f[tlio), \ L. Valerius, | L. Tonneius, L. f., | A. Mevius, | magistrl larum p. ch. 18/19. Augw5/(orw»i), I anno V. Ti(beri) Caesam Aug[usU). Descripsi. Quae deest lapidis pars dextra, vv. 2 — 4 cognomina fortasse magistrorum indicavit. 608. ^DansunedescavesantiquesderAbbayeSt.Sauveur' Qrasson. T[hqi) IIoQxipj IIoQ7i[iov) AovHi\Xiavov i|o%Gnraroi; liv- dQoq I xal 7CQO metropolis Massiliae. ^H TsvtaddcDv q^vX'^ \ ^Xaovtav, M66xo[v] ^vyaxiQa, "AiiL^iov I XYiv xakov^ivriv ^AqCcxlov^ aQxiiQBiav \ ^AcCag vaov XQV iv^Eq>i6p itQVxaviv^ 6xBq)avriq>6Q0v \ 8lg xal CiQBiav x^^g ManeaXCag, dycDvod^ixLV . xiqv \ Qkaovtov ^EQiioxQaxov yv- vatxa^ dQSxijg bvbxbv \ xal xiig icbqI xov pCov xo6^[io]xrix6g XB xal ayvBCag, Spon, Miscell. p. 349 n. 83, unde Corp. Inscr. Gr. n. 3415. 2. Moisxov traditum est ; Mo^xov corrigendum esse. notavit iam Spon. 7, noGiimriTOg Spon. xoaiuorriTOg corr. Corp. Inscr. 618. Reperta in oppido Foggia Vecchia a Dawkinsio translata est in Angliae urbem Oxford , ubi nunc extat. * Marmor in medio perfora- tum formam habet molaris saxi' Marm. Oxon. ^O d[rliLog'\ t ^rj^rjxQLOV, ^rj^r^xQCov y FdXXov xov jiqv- xavLv I xal 6xBq)avri(p6Qov xal iBQBa x^g Ma60akCag xo y^ \ ^Qma, liTtL^fiBkr^d^Bvxog x^g yv^va6LaQxC\ag [xal x(Sv o]v xBL^tSv AovxCov ^AovlSCov I k[BLxov'\QyC[ag'] vQd6- yog vBov (?). Marmora Oxoniensia, Oxonii 1763 IL p. 75 n. 44; ibid. Syllab. p. XIV.; inde Corp. Inscr. Gr. 3413, cuius recepi supplementa et emen- dationes. 4. HPftA n . . . MEA etc. Marm. Ox. 9 132 LAPUES MILIARn. XXV. LAPIDES MILIARII. Lapides miliarios quos per Narbonensem provinciam reper- tos sive ipse descripsi sive in libris descriptos inveni» ita hoc loco propono, ut distribuam ad ordinem viarum» per quas re- perti sunt Quinque autem maiores Romani per Gailiam Nar- bonensem muniverunt vias, Aureliam a Varo flumine Arelatem, Domitiam ab Arelate occidentem versus^ viam ab Agrippa se- cundum Rhodanum ductam, duas denique vias ex Italia per Alpes stratas» ex quibus una per Alpes Cottias, altera per Alpes .Graias ferebat; quae quinque viae raaiores quomodo et inter se et cum viis extra provinciam ductis fuerint coniunctae, ex tabula Peutingeriana potest erui. — Ordinem vero lapidum cuiusque viae ita a nobis babes institutum , ut ad temporis rationem singuli enu- merentur, ipsis autem lapidibus brevis praecedat commentarius. De veteribus itinerariis, quibus qui Galliae Narbonensis geogra- phiam volunt illustrare , maxima ex parte pro fundamento niti de- bent, longius agere huius loci non est Ceterum hic quoque non possum non dolere, quod non contigit mihi, conferre disserta- tionem illam, quam scripsit Leon Renier in Annmire de la So- cieie des Antiquaires de France pour 1850 de ea itinerariorum veterum parte, quae pertinet ad Galliam. 1. VIA AVRELIA. Viam Galliae Narbonensis Aureliam» sive extremam partem eius viae, quae Roma ducebat Arelatem (itiner. Anton. 289» 3 sqq. Wess.) Romani, cum initio Massiliensibus curandam permisissent, postea prorsus inter publicas imperii sui vias receperunt. Qoae via cum tractu principali a Varo flumine per Forum lulii, Aquas Sextias, Massiliam ferret Arelatem, ad eundem finem per com- pendium ducebat ab Aquis Sextiis per Glanum et ErnagiDum. Descriptum autem habes tractum principalem itin. Anton. p. 297, 1 W. — 299, 4, viam breviorem Aquis Sextiis Arelatem in ta- bulae Peutingerianae segmento IL D, cum quibus conferendus est Geogr. Rav. p. 243 sq. 393 sq. (Pinder et Parthey). Numera- bantur vero iapides a Roma quidem uno tenore usque ad fines LAPIDES MILIARII. 133 provinciae sive fortasse usque ad Forum lulii; quod probat lapis Henzenianus n. 5101, ut qui Monaci in Italia repertus nu- merum indicet DCI ; atque si ibidem indicatur , inter la Chiappa prope Diano et ie Pujet prope Frejm reperta esse octo mi- liaria illi simillima, hanc similitudinem sic interpretor, reperiri hos lapides usque ad viciniam Fori lulii eadem ratione nume- ratos» atque illum Honacensem. Contra inde a Foro lulii Aquas Sextias versus novam incepissc numerorum seriem demonstrat unus ex lapidibus nostris (infra n. 619), qui repertus in ipso vico le Pujei sive ultra Forum lulii numerum exhibet IV; distat autem ille vicus re vera quattuor milibus passuum a Foro lulii. Ad hunc numerum quo modo quadret alter ex lapidibus huius regionis qui numerum indicat XXXIIII (n. 624), infra ad i])sum lapidem dicetur. In ea deinde huius viae parte, quae ab Aquis Sextiis per compendium ducebat Arelatem numeros incepisse ab Arelate, demonstrant lapides reperti per campum petrosum (champ de ia CrauJ. De altero tractu superioris quidem aeta- tis desunt lapides, qui testentur; posteriore autem aetate nu- meri inceperunt ab Arelate, ut diserte indicat noster n. 625, qui positus est a. p. Ch. 435, atque ratione numerorum viae illius brevioris verisimile est, eandem rationem semper obti- nuisse in tractu quoque principali. — Denique notandum est, ab ipsius viae Aureliae mansione Foro Voconii in tabula Peutin- geriana procedere ^iam minorem conducentem Reios ApoIIinares. Ductum autem et totius viae Aureliae et viae brevioris a Foro Voconii procedentis nuperrime illustravit Rabou in Revue arch^ol. 1861 p. 112- — 128; ubi cum itineraria quidem vetera et locorum quae hodie ibi sunt, condicionem optime et diligen- tissime pertractaret, lapidum autem non nisi obiter rationem haberet, ne is quidem omnia explanavit. A) Foro lulii Aquas Sextias* 619. Tuget ad Forum lulii in templo parochiaii S. Aodreae' Ber- gier. * Au Pujet une pierre roiliiaire atteslant le passage de la voie a ^ longtemps supporlc ia coquiile du b^nitier, et a fini par ^tre creusee en auge pour servir aux fonts baptismaux.' Babou» Imp(erator) Caesar Divi f. | Augustus imp(erator) xi | tri- bunitia | potestate xi | nu. a, cii. 12. 134 LAPIDES MlLlARll. Bergier in Graev. Thes. Yol. X. p. 305 (a Peirescio). Morat 442, 6 (ex Donio). cfr. Eckhel VL p. 143, qui hoc titulo nitens ad annum a. Ch. 12 refert titulum imperatoris XI, explicans victoria a Tiberio de Pannoniis relata. Dio 54, 33. — Rabou, Rev. archeol. 1861 p. 120 iocum tantum, ubi sit, indicat, ipsum tituium non dat. 620. 'En face du golfe Juan , non loin de l'endroit ou debarqua Napoi^on P', au bord de la route imp^riaie, a et^ trouv^e, il y a peu de temps, une bome milJialre, sur laquelie j'ai lu rinscription suivante': Tib. Caesar | Divi Aug(usti) f. Aug(ustus) | fontiffexj ma- p. ch.3()/3i. xim(us) I irib(mia'a) poie.si{aie) xxxii | viam refecit Rabou, Rev. arch^ol. 1861 p. 117. — Litteras, quas supplevi, desi- derari Rabou quidem non indicavit sed facile conieceris. Versum 5. lit- teris inclinatis maioribus expresslt Rabou, ut discerni non possit, utruin in laplde sic legatur an ipse suppleverit 621. Fori lulii. 'Dans ia maison de M. Michei, negociant, qui ap- partenait autrefois k M. Girardin, auteur de ?Histoire de Frejtts, est une inscrlption dout la moitie est couverte par un petit mur: nous ob- linmes la permission de faire eniever la pierre.' MiUin. Nero Qdiudius \ DIvI Chudi /'{ilius), \ Germanici Caesaris \ n(epos), Ti. Caesaris pro|aep(os), DIvI Aug(usti) aJmep{os) \ Cae- sar A.\xg{usius) \ Germanicus i^oni{ifex) \ max(imus), tr(ibunicia) p. ch. 68. pot(estate) iiii, imp(erator) ii, | cos. lii, p(ater) p(atriae) re- stit(uit). Milliu IL p. 492. — Elusdem iapidis aliud exemplar integrum, nec nisi versuum distributlone ab hoc differens , quod repertum est in vico le Luc, dedit Bergier in Graev. Thes. X. p. 305 (Peiresc) = Murat. 445, 5. 2007, 3 (Maff.)» «nde Orelli 728. Tertium exemplar Rabou 1. 1. p. 124 indicat repertum esse in via publica prope vicum Tourves et anno 1745 collocatum in castelio comitis de Valbelie prope Tourves. 622. Fori lulii eodem loco a Miliino visus quo lapis praecedens. 'Eile sert de support k une treiiie , est tr^s d^gradee et barbouillee de plAtre.' MUUn. ^^^^^^^, imp. caesar p. Ch. 145. AEL 7. A£L?o. ha AN driANo . anio AVGIPIMP nino AVO'P20'P'P' - NIMAX po 'ST'^AJ^'irib. VIII poL VIII cos, iiii V tn. p.y , . . . Miitin II. 493, qui v. 3. dicit ipimp non certo iegi. LAPIDES MILIARU. 135 623. 'Magnificus cippus> qui Foroiulii est in interiore palatii episco- palis impluvio. In sex aut septem alios id genus titulos incidi inter Fo- rumiulii et Aquas Sextias , sed ita exesos , ut ea fragmenta referre nihil iuvet.* Maff. Restitutor(i) orbis | imp(eratori) Caes(ari) | L. D(omitio) Au- reliano.| pio fel(ici) invicto | Aug(usto), pont(ifici) | max(imo), Germ(anico) max(imo), | Got(ico) max(imo), Part(hico) max(imo), | trib(unicia) p(otestate) iiu, cos. ii, | p(atri) p(atriae), proco(n)- p. ch. 273. s(uU). Maffei, GalL Ant. p. 36, unde Murat. 461, 3. Orelii 1030. v. 8. cos. iii MaiT. quod mutandum esse in cos. 11 monuit Henzeu in Ind. ad Or. p. 79. 624. 'In templo S. Pontii, in pago Cabasse, in duobus eiusdem co- lumnae fragmentis sub ara S. Antonii' Bergier, ^Dans le cimeti^re de Gabasse se voit encore une pierre milliaire marqu^e XXXini, plac^e sous Tempereur Gonstantin.' Rabou, Revue arch. p. 123. Imp(eratori) Caes(ari) | Fl(avio) Val(erio) | Constanjtino, p(io) f(elici) I Aug(usto), | Divi Haximi|ani | Aug(usti) | nepoti, | Divi Con|stantI Aug(usti) | pii | filio | xxxiiii. Bergier in Graev. Thes. X. p. 305 (Peiresc). Mur. 463, 7 = 2011.6 (Bouche). Orelli 1095. v. 10. constantini Or. — Quamquam non di- serte traditum est, ubi erutum sit hoc miliarium, tamen quin haud longe a vico Cabasse steterit, non potest esse dubium; numerum xxxiiii revera in lapide esse, apparet ex iis, quae dicit Babou. Vicus autem Ga- basse rectissima via abest a Foro lulii 41000 metra Gailica sive 27 vel28 milia passuum Bomanorum, ideoque cum longior utique per viam Aure- liam fuerit distantia, ex hac quoque parte nihii obstat, quin numerum XXXIIII accipias ut vere indicantem, quantum interfuerit per viam Aure- liam inter viciniam vici Gabasse et Forum lulii. lam vero hunc vicum Cabasse sive eodem loco sive prope eundem locum fuisse, quo fuit olim pagus Matavo, demonstrat titulus , quem supra dedimus n. 385 ; Matavo autem commemoratur et in itinerario Antonini (298, 2 Wess.) et in ta- bula Peutingeriana (segm. II. D), atque haece sunt, quae ibi indicantur mensurae : Matavone Forum Voconii: tab. Peut. m. p. XXII itin.Ant.p. 298,1 XII Foro Voconii Forum lulii: tab. Peut. m. p. XVII itin.Ant.p.298,2XII ^^^^^^"^'^liem ' MatavoneigiturForumlulii: tab. Peut. m. p. XXXIX itin. Ant. XXIV omnium codicum.) Et itinerarii quidem Ant. mensura non solum discrepat a miliario nostro, sed falsam eam esse probant etiam, quae attuli de rectissima inter Matavonem et Forum lulii distantia; tabula autem Peut. nimis dif- fert a lapide hoc nostro. Verum cum legas apud Giceronem ad fam. X. 136 LAPIDES MILIARII. 17: Lepidus ad Forum Voconii castra habet, qui locus a Foro lulii quaiiuor et viginii miiia abest, non modo Wesseling in editioneui suam ilinerarii recepit p. 298, 2: XXIIIl, sed etiam Rabou et hanc Wesselingii ieclionem, quam solam cognovit, et nuroerum XII in ilin. AnL p. 298, 1 defendit contra numeros labulae Peut. , probans ex locorum condicione, XXXVI milia passuum afuisse Matavonem a Foro lulii. Atque id utique apparet, nou solum raensuram, quam Pianci ad Ciceronem epistula dat, iide digniorem esse quam quod legimus in itinerariis veteribus, sed etiam miliarium hoc nostrum non esse corrigendum ex itinerariis , immo et ipsum ad diiudicaudam horum leclionem adhibendum ; ideoque hoc la- pide primum tabula Peutingeriana refutatur, deinde probatur, in itine- rario Ant. 298, 2 corrigeudum esse: XXIIIL — Gonstitutus ergo fuit lapis noster duo milia passuum ante Matavonem. B) Arelate Aquas Sextias. a) per Massiliam. 625. Inscriptio cippi rotundi alti metr. 1 , 52. Miliini aetate fuit 'sur Tescalier de THdtel de Ville', nunc extat in museo. Salvis d(ominis) n(ostris) | Theodosio et | Valentiniano | p(iisj f(elicibus) v(ictoribus) ac trium(phatoribus) | semper Aug(ustis) p. ch. 436. consuiibus XV | cons(ularis) , vir inl(ustris) | ^t/xiliaris, pr(aefe- ctus) prae|to(rii) GaVAarum \ Are(Iate) Hdissiiiam m27i|aria poni s(tatuil). M(ille) p(assuum) primum. \ Descripsi. Edidit primus Pontanus, Itiner. Galliae Narb. p. 67, post quera permulti alii. ex quibus nomino Grut. 159, 8 (Scai.). Murat. 467, 5 (eSaxio). Millin III. p.p90. Or.3330. — v.5. Anno p. Ch. 435 cos. fue- runt Theodosius XV. Valentiniauus IIII; numerus igitur consulatuum Theodosii translatus hic videtur etiam ad Vaientinianum. — v.9. £x hoc versu maie lecto fuerunt, qui harlolarentur de cognomine coloniaeAre- latensis Mamiliariae. b) per compendium. Huius viae quaecunque afferam miliaria desumpsi ex Bergieri libello in Graev. Tbes. X. p. 306, qui et ipse accepit a Peirescio. Et primum qui- dem talia proponam, qualia dedit Bergier, infra autem, quomodo resti- tuenda ^int indicabo. 626. a) *in via quae ducit a Mas de Brau ad Saion.' ae { Divi f. | pontifex | xil. cos. | atus xiii | potest. xxi | p) ^in eadem via ad siivam, quae Aurelia cognominatur.' Caesar Divi f. | Augustus pontif. | roaximus . . . cos. | desi- guatus . . . . I . . . potestate | iiii. LAPIDES MILIARII. 137 y) ^extat ad viam sede sua prope locum vulgo diclum lou Ma de Roubiac' pater patriae | imp. Caesar | Divi f. | Augustus VII. S) * non procul abest , sed iam prostrata iacens ad eandem viam sic iuscripta ' : , pater patriae | imp. Caesar Divi f. | Augustus pont. | . . . imus cos. I . . . . gnatus xi | . . . . tribunit. | viii. e) *in eadem via ad locum dictum lo Parador mutilata.' I imp. xiiii tribuni | x. ^) ^ad pagnm qui vulgo dicitur lo Mas de Brau quasi instar limi- lis collocata esl sic notata' : pater patriae | imp. Caesar Divi f. | Augustus pontifex | maximus cos. xii | gnatus .... | . . . . xiiii tribuni | xii. Gognomina Augusti, quae in his apbgraphis continentur, ut omnia suo quodque loco adhibeantur, hoc modo necesse est restituas: Pater patriae | imp(erator) Caesar Divi f. | Augustus ponti- fex I maximus cos. xii cos. | designatus xiii | imp(erator) xiiii tribunitia | potestate xxi. in fine autero apponas numeros lapidum: iin (|3). vii {y). yiii {S), x (e). XII (^). — Inscriplio ita restituta pertinet ad secundam partem anni u. c. 751 == a. Ch. 3 (sive inde ab a. d. V. KaL lul. usque ad prid. Kai. lan. 752). Verum Auguslus cum pater patriae Nonis demum Februariis a.752 appellatus sit a senatu populoque Romano (Kal.Praenest. cfr.Ovid. Fast. IL 125 Merk.), in provinciis hoc nomen paullo prius videtur usur- p^sse atque , cum novus tum essel is honor eoque insignis prae ceteris, facilius inlellegas, cur initio tituli pusitus sit. G) A Foro Voconii septentrionem versus. Ad viam quandam cohaerentem cum illa, quae ducebat Foro Voconii Reios Apollinares, hunc lapidem pertinere censeo: 627. ^£ntre la ville de Castellamie et la cite de Senez' Bouche: *iuler Castelane et Taulane' Bergier; *au quartier de Sionne (prope Castellanne) ; on n'y lit qu*avec peine ces mots' : Henry, Imp(eratori) Caes(ari) | M. Aur(elio) | Probo p(io) f(elici) | inv(icto) Aug(usto) tr[tbunicia) p[otesiate) \ iii, cos. ii p(atri) p(a- p. ch. 278. triae) | ii. Bouche p. 520. Bergier p. 313 (a Peirescio). Henry p. 90. 5. coss • F-p- Henry. cos«P'P« Bouche. 138 LAPira:S MILIARU. 2. VIA DOMITIA. Munire coeperunt Romani hanc viam statim post occupatos flnes Volcarum imperium habente in provincia, ut nomen viae indicat, Cn. Domitio Ahenobarbo a. u. c. 633 sive a. Ch. 121. Ducebat autem, ut maioris momenti loca nominem, ab Arelate per Tarasconem, Ugernum, Nemausum, Cesseronem, Narbonem unam partem versus ad fines Hispaniae, alteram versus ad fiaes Aquitaniae ; praeterea processisse a Cesserone aliam viam ad Ge- bennam montem indicat tabulae Peutingerianae segmentum L D. Descriptam habes viam Domitiam qualis ab Arelate ferebat ad Pyrenaeum in itiner. Anton. p. 388, 6 Wess. — 390, 2 ; 396, 1 — 397, 7, itemque in itiner. Aquarum ApoIIinarium Henzen 5210; qualis ex Aquitania ducebat Arelatem in itin. Hieros. p. 551, 2 — 552,10. — Numerandorum autem lapidum quae fuerit ratio, certo non potest dici nisi de ea parte, quae est inter Narbonem et Nemausum, atque alia hic fuit aliis temporibus. Procedebant enim lapidum numeri imperatore Tiberio ab Nar- bone Nemausum, ut probat n. 629, contra sub Antonino Pio a Nemauso Narbonem, id quod aperte demonstrat n. 632. Quo- modo vero inter Nemausum et Arelatem atque ultra Narbonem numeratum sit, qui testentur lapides non cognovi, cum ii, quos inveni, numeros non habeant, nisi forte numero XIH eius, qui sequetur, lapidis n. 630, recte numerum milium passuum censes indicari; quod quomodo se habeat, ad ipsum lapidem dicemus. A) Narbone Arelatem. 628. Eitat in horto musei urbis Montpellier. Imp(erator) Caesar \ Divi f. Aug(ustus) pont(ifex) | max(i- a. ch.a mus) cos. XII cos. I desig(natus) xiii, imp(erator) xiiii, | trib(u- nicia) potest(ate) xx. Descripsi. Eiusdem lapidis exemplar, sed minus etiam integrum Niiiin (IV p. 342) vidit inter Montpeilier et Agde, 'pr^s de la porte de ]'^glise de St, Martin deCris' (sive St. Martin duGrau, quo nomine ho- die appellari invenio in mappis geographicis). Tertii exemplaris frag- mentum a Peirescio descriptum habet Bergier p. 506 , qui dicit , extare id in templo vici Bernis , siti inter Montpellier et Nemausum , distantis a Nemauso kiiometra Galiica duodecim ; quartum idque integrum Maffei LAPIDES NILIARD. 139 (Gall. Ant. p. 35 u. 1, unde Mur. 220, 10 = 442, 2. 2005, 4. Orell. 600) vidit in ecclesia vici MUhaud, qui medius interest inter Bernis et Ne- mausum, idemque adicit, quattuor alia exempiaria extare prope Nemau- sum iu vicis Marguerites^ Caveirac et Teillan, Uranslata omnia atque ex antiquo loco dimola'. — Qui lapides omnes carent numeris. 629. *Dans les murs ext^rieurs de I'eglise de Saint-Aunez^ (prope St. Martin de Cr^s). Ti. Caesar | DIvI Aug(usti) f. Aug(ustus) | pontif(ex) max(i- mus), I trib(unicia) pot(estate) xxxi lY, | refecit et restituit | lxiii. £'-^32. Miliin IV. p. 341. — v. 4. Millin quidem legit XXXI; sed corrigen- dum esse XXXIII, docent reliqua eiusdem generis exempla. Extant enim alia exempla haec: numerum LXXIII habes in vico Teillan (quattuor leugis hodiernis a Nemauso) eumque integrum (Maffei, Gall.Ant. p.35sq. Mem. des Anl. de Fr. 1835 p. 156), sed nescio utrum suo loco an trans- latum; numerum LXXXVII Bergier p. 506 (Peiresc) dicit esse Mn viaNar- bonensi paene medio loco inter yxcxmBernis etNemausum'. Idem (L 1.) aliud exemplar numero carentem indicat esse ^inter rudera templi alicuius minoris siti prope viam publicam Nemauso Arelate'. Deni'' que Muratori 443, 6 (ex schedis suis) habet exemplar ^Ampuriis in Provincia' (?) repertum, atque 443, 2. 3 duo dat exempiaria a Gui- ranio male descripta, quae Nemausi esse dicuntur. — Numeri autem illi LXni. LXXIII. LXXXVII roomenti fortasse alicuius sunt ad explanandas itinerariorum veterum difficultates. Nemausum enim Narbone abesse di- cit itiner. Ant. p. 3^8 sq. milia pass. XCl; id. p. 396 sq. m. p. LXXXVII; Henzen 5210: m. p. a) XCII, b) XC; itin. Hieros. p. 552 m. p. XCIII; tab. Peut. CL Ex lapidibus autem nostris id quidem apparet, numerum LXXXVII constitutum esse inter Narbonem et Nemausum ^ paene medio loco inter Bernis et Nemausum' i. e. afuisse a Nemauso sex fere kilo- metra Gallica sive quattuor milia p. Rom.; unde verum videtur esse, quod est in itin. Ant. p. 388 sq. , proxime ad veritatem accedere , quod est in itinerariis Apollinarensibus. 630. ^Ad tertiam circiter leucam Nemauso Arelate' Bergier. Ti. Caesar | Divi Aug(usti) f., Aug(ustus), | pontif(ex) ma- x(imus) I 1 I XIII. Bergier p, 507. — Si, ut videtur, lapis hic suo loco fuit Bergieri aetate, numerus XIII quadrat neque ad eam , quam Bergier indicat a Ne- mauso distantiam, neque ad eam , quae secundum vetera itineraria fuit inter locum ubi iapis constitutus est et Arelatem. Distat enim miliarium hoc ab Nemauso leugas Gallicas fere lil sive kilometra Gallica XII sive milia p. Rom. VIII; atque cum Nemausus ab Arelate distet secundum itin. Ant. p. 388 m. p. XVIH, idem p. 396 XIHI, Henzen 5210 XXIV, itin. 140 LAPIDES MILIARII. Hieros. p. 552 XXVII, tab. Peuting. XXIV, locus miliarii nostri, si horuin numerorum rationem habes, abesse debuit ab Arelate aut m. p. XI aul VI aut XIX aut XVI. 631. Nemausi ad portam Augusti, ubi duo vidi eiempiaria. TL Claudius, | Drusi f. , Caesar | Aug(ustus) Germanicus | p. ch. 41. pontif(ex) niax(imus) trib(unicia) | pot(estate), cos. desig(natus) ni | imp(erator) ii refecit. Descripsi. Et Maffei quidem (Gall. Ant. 35 sq.) dicit, undecim hulus imperatoris miliaria Nemausi et circa Nemausum se vidisse; unum vidit Miliin (IV. p. 357) in ecclesia Sti Dionysii prope MontpeUier, atque Ber- gier quoque (p. 506) tria exemplaria accepit a Peirescio, scilicet unum, quod esse dicil Nemausi in foro, alterum inter rudera templi alicuius ml- noris siti prope viam publicam Nemauso Arelatem (v. num. praec.) ; tertii fragmentum fuisse indicat ad tertiam circiter leugam a Nemauso Arela- tem versus (p. 507). Illnd autem exemplar, quod Peiresc vidit in foro Nemausensi, versum habet septimum, qui numerum exhibet LXXXV, ideoque constitulum fuit inter Ambrussum etNemausum. Eiusdem deui- que miliarii exempla reperta in oppido Beaucaire sive Ugerni et in vico Teiilan prope Nemausum, sed item numeris carentia dederunt Vaissette, Histoire du Languedoc, nouv. edit. p. 635. M^m. des Antiq. de France 1835 p. 156. 632. 'Nemausi extra portam qua ad amphitheatrum itur, uode translata est, ut sit pro limite inter viam publicam eC proximam vineam' Bergier, Imp(erator) Caesar, | DIvI Hadrianl f., | T. Aelius Hadri|a- nus Antonlnus | Aug(ustus) Pius> | pont(ifex) max(imus), trib(uai- p. ch. 146. cia) I pot(e8tate) vrii, imp(erator) ii, cos. iiii, | p(ater) p(atriae) restituit | i. Bergier p. 506 (Peiresc). MafTei, Gall. Ant. p. 35.' 37, unde Mur. 454, 4. Dicit autem Maifei: ^Antonini Pii rotundas columnas quattuor inspexi; quae ante Nemausi portam propugnaculo infixa est, sub titulo miliare prae se fert II; numero I consignata haud procul ab oppido vi- situr; quae III, ad S.Gaesarium (StCezaire); quae VIII, in vico Uchatid adhuc stans.' Distat autem vicusUchaud per viam hodiernam aNemauso kilometra Gallica XII sive m. p. Rom. VIII. 633. 'Dans le jardin de M. Riban aux environs deMontpeliier' Millin. Imp(eratori) Caes(ari) | Fl(avio) Val(erio) | Constantino | p(io) f(elici) Aug(usto). Millin IV. p. 356. LAPIDES MILIARII. 141 B) Cesserone ad Cebenuam montem. 634. a) In horlo musei urbis Montpellier, H. Caesar, | Mvl Aug(usti) f., Aug(ustus) | jPontif(ex) max(i- mus) I ifrib(umcia) pot(estate) xxxii, | refecit et | rdstituit | m(i-p.ch.do/3i. lia) llir. — Descripsi. b) 'A St. Martin de Cr^s (inler Montpellier et Agde) k c6te de la porte de reglise k droite' Miltin. Ti, Caesar, \ Dhl Aug(usti) f., Aug(ustus) | pontif(ex) max(i- mus) 1 ^rib(unicia) pot(estate) xxxii, refecit et ( restituit | m(i- lia) VII. — Millin IV. p. 342. Quos duos iapides equidem et ob numeros IIII et VII» et quod non eodem finno restituli sunt, quo miiiaria Tiberiana viae principalis (supta -> n. 629), ad ipsam viam principalem referre non audeo , immo referendos censeo. ad viam illam , quae secundum tabulam Peutinger. procedebat Cesserone. A cuius viae cursu Montpellier et St. Marlin de Cr^s , ubi haec miiiaria nou reperta sunt, sed conservantur tantum, haud ita looge distant. 3. LVGVDVNO ARELATEM. Quae a Luguduno secundum sinistram Rhodani ripam Are- latem versus ducebat via, munita est ab Agrippa teste Strabone IV. p. 208 C: t6 di AovySovvov iv ^icco Trjg xciQccg icxlv &0nsQ axQ&xoXig — SionsQ xal ^AyQLitTCag ivtsvd^sv rag odovg itsfis — tstaQtri d' i6tlv iid trjv NaQ^covttiv Tcal tiiv Ma0- CaUcotLXTjv TtaQalCav. Fuit autem in Galliis Agrippa a. u. c. 734 (a. Ch. 20). — Quam Agrippae viam in itinerariis veteri- bus, quae describunt itinera proficiscentium ex Italia sive ex Aquitania, uno tenore descriptam non habes, sed divisam in duas partes, quae cohaerent cum viis per Alpes Cottias et Graias in provinciam Narbonensem ferentibus ; cfr. itin. Ant. 358, 2 — 5 W. Hieros. 553. 1 — 554, 3. tab. Peut. segm. II. D. Et ne numeri quidem lapidum ab uno aliquo loco procedebant, sed numeraba- tur a Vienna quidem tam Lugudunum versus quam usque ad Valentiam» inter Valentiam autem et Tarasconem a Valentia. Con- venit enim haec via Tarascone cum ea quae Arelate ducebat Ne- mausum, atque lapidem in ipso oppido Tarascone repertum perti- nere ad viam, quae incipiebat a Valentia, videbimus ad n. 642. — 142 LAPIDES lOLIAIUI. De variis vero difficultaUbus quas habent numeri traditi in iti- nerario Antonini p. 358, 2—5, Seneca Apocoloc. c. 6. cfr. quae exposuit Boissieu, Inscriptions de Lyon p. 365 not. 3« A) Vienna Ijugudanum. 635. Miliarium , quod extat in vico Solaise *k i*ouest de la grande route k 14 kilom. de Lyon et k peu-pr^s autant de Vienne' Baissieu, Ti. Claudius Drusi f(ilius) | Caesar August(us) | Germanicus p. ch. 43. pont(ifex) max(imus) tr(ibunicia) pot(estate) iii | imp(erator) iii cos. III p(ater) p(atriae) [ vu. Boissieu, Inscript. de Lyon p. 367. — Si locus, ubi is lapis reper- tus est, abest a Vienna m. p. VII, afuit secundum itinerarium Ant. a Luguduno m. p. IX; quod non discrepare demonstrat Boissieu a men- sura viae publicae hodiernae, qua distant duo loca illa 14 kilom.; in eo autem haeret quaedam difficultas, quod quomodo a Solaise ad Viennam septem tantum m. p. numeraverint Romani, ex situ locorum difficiie intellegas. B) Vienna Valentiam. 636. ^lnscription, decouverte k St. Vallier (Drdme), et transporl^e k Lyon sur la demande du cardinal Alphonse de Richelieu, archevSque de cette ville. Eile est perdue depuis longtemps.' Boissieu, T. Claudius | Caesar | Germanicus, | pontifex maximus | im- perator | p(ater) p(atriae) xxv. Boissieu, Inscr. de Lyon p. 372, ei Ghorier, Histoire du Dauphine. Lectio Chorieri et emendanda et supplenda est ad exemplum lapidis prae- cedentis. Mensura autem viae hodiernae a Vienna ad St Vallier est kilom. 41, sive m. p. Rom. fere 27. 637. a) Rep. prope vicum Bancei ad pontem rivi Bancel postea pervenit in hortum praefecli Valenliae. Imp. Caes. | C. lul. Verus | Maximinus p. f. | Aug. Germ. Sarm. | Dac. Max. et C. | . . . ius Verus | Maximus | nobiliss. | Caes. I m. p. I ilixx (sic Delacr,), D^lacroix, Statistique de la Drdme p. 611. b) Rep. in vico Ampuis prope Viennam ad dextram Rhodani ripam nunc extat in museo Lugduneusi ; lapis admodum corrosus est. Imp. Caes. | • - • I Verus Ma | Aug. Germ I Max . . ac. I | trib . . imp. V . . | . . im . . . • LAPIDES MILIARII. 143 A . . . . I . . M I inax. V | C. lul. V . . . . Max. | . . . max. Sarin. max. | . . . nobili . . . | MU. Boissieu, Inscr. de Lyon p. 369, qui imaginem dat lapidis. Quas duas inscripliones sic emendaudas et supplendas censeo : Imp. Caesar | C. lulius | Verus. Maxim. p. f. | Aug. Germ. max. Sarm. | max. Dac. maxim. | trib. p. iii. imp. v. (?) | pont. p. ch. 237. max. et | princeps iuvent. | Maximini Aug. f. | C. lul. Yerus Max. | Germ. max. Sarm. max. | Dac. max. nobiliss. | Caesar | LocuSt ubi reperta est inscriplio a)^ distat a Vienna per viam ho- diernam 33 vel 34 kilom. sive m. p. Rom. fere XXII, quod est forlasse in lapide. Omnino qui retulit hunc titulum a), non ita certae fidei est, ut non universum litulum ad exemplar Boissievi corrigendum censeam. De -inscriptione b) autem ut recte iudices, referenda sunt haec, quae de hoc lapide dicit Boissieu: 'on la voyait dans les derniers siecles tout aupr^s cle la commune d*Ampuis , sur les bords du ruisseau de Tartaras el dc la roule qui conduisait de Sainte-Colombe k Gondrieu. Cette colonne, dit Gochard, servit longlemps de pilier de justice; mais k l'^poque des premiers mouvements revolutionnaires elle fut renvers^e de sa base et employee comme support d'une planche destinee au passage du ruisseau aupr^s duquel eile etait.' Unde apparet, fieri posse, ut hoc miliarium, quamquam repertum in dextra Rhodani ripa, tamen constitutum fuerit olim in ripa sinistra ad viam, quae ibi ferebat Vienna Valentiam, atque errare credo Boissievum dicentem, provenire id M'une voie romaine qui passait k Ampuis'. Qui vero ultimo versu supplendus sit numerus, cum ubi initio constitutus fuerit lapis non constet, certo dicinon potest. 638. Miliarium quod repertum prope confluentem Isarae et Rho- dani in dextra Isarae ripa Hiilini aetate constitutum erat in horto prae- fecti oppidi Tain. Imp(eratori) Caes(ari) | Luc(io) Dom(itio) | Aureliano | p(io) fel(ici) inv(icto) | Aug(usto), [ pont(ifici) max(imo), | Germ(anico) max(imo), | Gutico max(imo), | Car(pico) max(imo) | pr(incipi) iu~ v{eniutis) iwp(eratori) | iii, cos., | p(atri) p(atriae) xxxviiii. p. ch. 270 Millin IL p. 70, a quo Orelli 1029. v. 10. pro-v-inp Millin, quod legit : vB.ovincia yiennensis ; at hoc fieri non posse apparet. Quam supra dedi lectionem , proposuit Orelii ; cfr. etiam Or. 1026. — Locus ubi re- pertus est lapis, abest a Vienna per viam hodiernam kilom. fere 00 sive m. p. Rom. XL. 639. ^Pierre milliaire, depos^e dans la cour du coU^ge de Vienn^* MiUin, 144 LAPIDES MILURn. Imp(eratori) Cae(sari) | Fi(avio) Val^erio) | Constantino, | p(io) f(elici) I Aug(usto), | Divi | Constanti | Aug(usti) | pii tilio. Miliin II. p. 25. G) Valentia TaraBeonem. 640. *J'ai Irouv^ pariui ies lettres de M. Fiaugergues k M. Seguier de Nimes la copie de quelques inscriptions de coioiines miliaires qu*il avait copi^es dans les environs de Viviers.' Millin. Ex quattuor autein inscriptionibus eiusdem anni, quas referl Millin, iiauc proponam. Imp(eratori) Caes(ari) | T. Aelio Hadr(iano) | Aug(usto) An- p. ch. 144. tonin(o) | pio, p(atri) p(atriae) , | trib(unicia) pot(estate) vu | cos. 111 I m(ilia) p(assuum) vi. Millin II. (). 108. 109. Ei reliquis tribiis duae habent numeros, una Viill, altera XXI, tertia maie descripla caret uumero. Loca ubi repertae sunt, accuratius non indicantur; oppidum autem Viviers^ situm in dex- V tra Rhodani ripa, via rectissima distat a Valentia liilom. 54 sive in. p. Rom. XXXVI. — Praeterea Delacroix, Statistique de ia Dr6me p. 611 hanc habet inscriptionem sexti miliarii, quod eitare dicit in vico la Paillasse, sex fere Icilom. a Valentia: 641. Imp(eratori) Caes(ari) T. Ael(io) Had(riano) | Ant(o- nino) Aug(usto) pio p(atri) p(atriae) p(ontifici) m(aximo) { tr(ibu- nicia) pot(estate) x cos. iiii | vi. At quamquam non inter se pugnant Antonini Pii trib. pot. X et cons. IIII, tamen collatis reiiquis eiusdem imperatoris miliariis, quae per hanc viam extant, malim tr. pot. vii cos iii, neque magis confidam numero VI, relato a teste haud ita certo. Ad eandem deinde hanc viam , duo quae sequuntur miliaria refero, quamquam non ad ipsam viam reperta sunt. 642. Cippus rotundus, qui Tarascone repertus nunc asservatur Ayenione in museo. Imp(eratori) Caes(ari) T. Aelio | Hadriano Antonin(o) | Au- g(usto) pio p{airi) p[atriae) trib(unicia) | pot(estate)wi, cos. iii. | — Descripsi. 643. Nemausi ad portam Augusti; fragmentum est cippi rotundL Imp[eraiori) Caes[ari) \ T, Aelio \ Hadr[iano) ArUon\mo Au- g(usto) I pio, p(atri) p(atriae), | trib(unicia) pot(estate) | vii. cos. iii. I M(ilia) p(assuum) xxxiii. LAPIDES MILIARII. 145 Descripsi. Cum quae per viam Nemausensera reperiunlur miliaria Antonini Pii (cfr. supra n. 632) el Irib. pot. indicent VIII cons. IIII et omnino aliter concepta sint, haec duo autem, quae modo dedi, ex omni parte consentiant cum reliquis eiusdem imperatoris miliariis, repertis per viam Valentia Tarasconem, dubium esse non potest, quin huic ipsi viae sint attribuenda. Iliud igitur quodNemausi nunc est, si itinerarium sequeris Hierosoi p. 553, 10 — 554. 3, olim constitutum fuit, .ubi indi- catur mansio Acuno, quae m. p. XXXIII abesse dicitur a Valentia; cum autem m. p. Rom. XXXIII sint kiiom. 49,5, secundum mensuram viae ho- diemae hunc locum medium fere interfuisse acceperis inter oppidum Monielimar et vicum Malaiaverne. 644. ^Hors de la viJle de Viviers, devant uue maison situee le long du grand chemin qui conduit k rarchev^che et au bord de Teau, est couche un restede colonne milliaire qui servait aulrefois de support au benitier de la chapelle des p^nitens; Tinscription est tr^s-d^gradee.' Millin. Ifnp[eratori) Caesar{t) \ P. Licinio \ Valeriano | p(io) f\elici) p. ^- ^.^ Aug(usto) NEPO I . . CON . , I . . V . . MUIin n. p. 111. — V. 4. pi Ava Mill. 645. Rep. in oppido Montelimar poslea pervenit in hortum prae- fecti Valentiae. Infip(eratori) Caes(ari) | L. Domitio | Aureliano | p(io) f(elici) i(nvicto) Aug(usto), p(ontifici) m(axirao) | Germ[anico) m[aximo) Got[ico) m(aximo) P[arthico) M(aximo) | Chalieu, Recueil de memoires hisloriques p. 68. Delacroix, Sta- tislique de la Drdme p. 611. v. 5. s. m Chal. et Delacr. , at Sarmaticus alibi non dlcitur Aurelianus. 4. VIAE ALPINAE. Viarum duarum, ^uae, una per Alpes Graias, altera per AI- pes Cottias ex Italia in Narbonensem provinciam ferebant, mi- liaria nusquam inveni. Itaque cum, quae a veteribus scriptori- bus et in itinerariis de viis illis traduntur, huc non pertineant, niliil habeo, quod hoc loco de iis afTeram. Contra viis Alpinis appendicis loco adiciam viam quandara minorem, quae cum a Genava secundum lacus ripam meridionalem ferret, agrum Allo- brogum sive provinciam Narbonensem tangebat. Cuius viae, de qua nihil invenitur in itinerariis, extanl duo qui sequuntur la- Uerzog*, Galliae Narb. descr. Iv 146 LAPIDES HILIARU. pides, atque egit de ea Mommsen in Inscr. Ck>nfoed. Heivet. p. 68. 646. 'Au viliage de Mesery (sive Meysery) entre Beauregard et Nernier (Savoie-Chablais) sur une coionne de roc ronde k la porte de l*^giise' Guickenon, Guiclienon: . . . . EPI SEVERI .... I CAISABADIAB | M . . . . BIBTOT IX 1 DESIG .... III P. P. ET I ET ANTONIN | T II P. C. IIII COS. DESG I reslitue et iege : Imp{eraiori) Caes[ari) Z. Sep/(w»«)) Sever(o) Pio \ Pertin[ac£) ^wg(iisto) Arab(ico) Adiab(enico) Parth{ico) \ max[imo,) pont{ific() max[imo,) /rib(unicia) pot(estate) ix, imp{eraiori) \ xi,, cos. ii, designai{o) iii, p(atri) p(atriae) et imp[eratori) \ Caesari M. Au- p. ch. 201. re/(io) Antonino Pio Aug[tisio,) \ ir\b[unicia) poi{esiaie) llll, cos. des/g(nato), procons{uli) [ . . . . Guichenon, Hist. de la mais. de Savoie I. p. 40, unde Orelli n. 279. 647. Rep. prope vicum liermance, qui distat a Genava m. pass. Rom. fere VIL nunc cxtal Genavae in museo. Imp(eratori) Caes(ari) Fiavio | Val(erio) Constantio, | pio fe- PJ|:^g^^l(ici) in(victo) Aug(usto) et | Severo nob(iiissimo) Caes(ari) | vii. Mommsen , Inscr. Confoeder. Helvet. n. 320. 3. fio est in lapide MAGISTRATVS PVBLICI. Catalogum magistratuum provincialium, qui hoc ioco sequi- tur, ita composui, ut, quotquot extra provinciam deprehendi titulis honoratos hic colligerem, eorum, quorum titulos in ipsius provinciae oppidis repertos supra iam attuli, nomina saltem re- peterem, eos, qui apud rerum scriptores commemorantur, suo loco adderem , omnes ordinarem ratione temporis. MAGISTRATVS PVBLICI. 147 I. Proconsules. 648. ' Tihure' Murat. 1. Memoriae | Torquati Novelli, P(ubli) f(ili), | Attici, xvir(i) stlit(ibus) iud(icandis) , | trib(uni) mil(itum) leg(ionis) i. , trib(uni) vexilla/(ionum) | quat/uor i. v. xx. xxi, q(uaestoris), aed(ilis), pr[aeioris) ad hast(am), cur(atoris) locor(um) public(orum) , | /^- g{ati) cens(uum) accip(iendorum) et dilect(atoris) et | procom(\i' lis) provinc(iae) Narbon(ensis), | in cmm honoris fine | annos agens xxxxiiii | die primo lulii decessit. Mural.750,9, undeHenzen 6453; Renier, Melanges d*epigr. p.48sq. 73. cfr. Borghesi, Ann. dell* Insl. archeul. 1846 p. 317. Suspectum iu- dicat hunc titulum Mommsen (nut. ad Henzen 1. 1.), quod prodierit ex schedis Muratorianis. Novellius est ille, de quo Plinius hist. nat. 14, 28 haec refert: ^Famam (bihendo) apud Qraecos Alcihiades meruit^ apud 1WS cognomen etiam Novellius Torquatus Mediolanensis , ad procon- sulatum usque e praetura honorihus gestis, trihus congiis, unde et cognomen illi fuit, epotis uno impetu, spectante miraculi gratia Ti^ Claudio principe , in senecta iam severo atque etiam saevo alias , sed ipsa iuventa ad merum pronior fuerat etc' 649. 'Romae in aedibus Colotianis ad aquam Virginis' Grut, 2 I iiiiviro viarum curandarum, | trib(uno) mil(ilum) leg(ionis) v. Maced(onicae), q(uaestori) urbano, | aedili pleb(is) cerial(i), praet(ori), legato | provinciae Siciliae et Asiae, | proc6(n)s(uli) prov(inciae) Galliae Narbonens(is) , | legato legionis viii Augustae, | L. Vettius Felix et P. Novellius Atticus | amicT. Grut. 492, 9 (ex Smet.). Fea, Framm. di fasti p. XXX, cuius apo- graphum dedi. 3. Hic ponendus est Antistius ille Labeo, de quo Pli- nius hist. nat. 35, 7 haec dicit: Parvis gloriabatur tabellis ex- tinctus nuper in longa senecta Aniistius Labeo praetorius, etiam proconsulatu provinciae Narbonensis functus. 650. Rep. 'inter Labicum et Montem Portium , in porticu palatii a Card. Palotla extructi' Mar, 4. C. lulio P. f. Hor(atia) | Cornuto Tertul/o, | cos., procon- suli provinci^e Asiae, | proconsull provinciae ^SLvhonensis , \ le- gato pro praetore Divi Traiani Parth{ici) \ provinciae Ponti et 10* 148 MAGISTRATVS PVBLICI. Biihyniae, | eiusdem legato pro praetore \ provinciae Aquitania^ censuum \ accipiendorum, curaton viae \ Aemiliae, praefecto ae- rari Sa/wrw^, ] legato pro praetore pronuciae \ Cretae et Cyre- narum, adlecto \ inter praetorios a Dlvls \espasiano | et Tito censoribus, aedili cereali, \ quaestori urbano, | ex testamento | C. lulius P. f. Anicius Varus Cornutus fratri. Marini Atti p. 729 , unde Orelli 3659. Borghesi , Memoria sopra il console Burbuleio p. 15 sq. , qui et supplevit et illustravit. Erat Cor- nutus Plinii iunioris in consulatu, quem a. p. Ch. lOOgessit, collega et in provinciae Bithyniae regimine, quod Plinius gessit inde a mense Auguslo a. 104 usque ad finem a. 105 , successor. Praeterea tle ordine honorum haec notal Borghesi 1. J.: ^ Pel confronto colla leltera Plt- niana rimane evidente, che in seguito del consolato egli ehhe premieramente dalla libera collazione delV imperatore V Aquitania e la Bitinia e quindi pel dritto di sortizione la Gallia Narhonese tocca- tagli come uomo preiorio e t Asia in fine prevenutagli come uomo consolare,' Erat igitur procos. provinciae Narhonensis utique posl a. 106. 651. Petrae in Arabia. 5. Meminio(?) . fil(io) Pal(atina) Sexto Florentino, iiiviro aur(o) arg(ento) aer(i) flando feriundo, \ trib(uno) mWxium Ieg(ionis) i. Minerviae, q{uaestori) prov(inciae) ^chaiae, trib(uno) pieb(is), le- g(ato) leg(ionis) viiii Hisp(anicae), pr[aetori)^ \ proco(n)s(uIi) pro- v[inciae) Narbonensis, leg(ato) Aug(usti) pr(o) pr(aetore) prov(in- ciae), patritio, ex testamento ipsius. Borghesi in Ann. instit. arch. 1839 p. 171, unde Henzen 6915. Supplevit Borghesi. Nomen viri idem dicit esse incertum , de aetate au- tem sic iudicat: E evidenle che queslo Fiorenlino fu un legato della Arahia morto nella sua provincia, e per conseguenza la sua lapide non puo essere anleriore alV 858 (p. Ch. 105) , in cui quel paese fu conquistato dai Romani^ anzi ne meno alla venuta di Traiano in Orienle nell' 867 (p. Ch. 114) per la guerra Partica, nella quale occa- sione gli diede un preside proprio (Ammian. Marc. 14, 8, 13. cfr. Mar- quardt, Handbuch 3, 1, 201 — 203). Ma e difficile a credere, che costui ne sia stato il primo, si perche una iale particolarita non si sarehhe prohahilmente taciuta nel suo epilaffio , come perche la mancanza di premj militari nel generale di iina frontiera tutta allora ingombra di guerra, consiglia piuttosto a differirne il governo ai tempi piu pa- ciftci di Adriano.' 652. Lambaese. 6. L. Novio Crispino | Martiali Saturnino, | cos. desig(nato). MAGISTRATVS PVBLICI. 149 leg(ato) Aug(u$ti) pr(o) pr(aetore) | provinciae Africae, proco(n)- s(uU) Galliae | Narbonensis, ieg(ato) Aug(usti) ieg(ionis) i. Itali- cae, I ieg(ato) Aug(usti) iuridico Asturiae et Gallaeciae, | praetori, trib(uno) pieb(is), quaestori pro praet(ore) | provinciae Macedo- niae, trib(uno) mii(itum) | ieg(ionis) vilii Hisp(anicae) , iiiiviro viarum { curandarum, seviro eq(uitum) Romanorum, | veterani leg(ionis) iii Aug(ustae) , j qui militare coeperunt Glabrione | et ^-^^^^^^ Torquato, Item Asiatico ii et Aquilino cos. Renier» Inscr. de TAlgerie n. 19, unde Henzen n. 7420 ce. v. 4 sq. 'Numidiam rexit sub Antonino Pio trib. pot. X el XI (Renier 1. 1. 17. 18), i. e. annis 147 et 148, ila ut anno 146 C. Prastinae Messallino, cos. 147 successisse videalur (Renier 1. 1. 10. 11).' Henzen, Rexit igilur Galliam Narbonensem a. 145. 7. Titulum T. Vitrasii Pollionis (Borghesi in Rbein. Jahrbb. 1843, II. p. 104. Henzen n. 5477), qui consul primum fuit sub Antonino Pio, iterum a. 176 et quem proconsulem Gal- liae Narbonensis fuisse suspicatur Henzen I. I., cum is procon- sulatus coniectura tantum nitatur, hic apponere supersedeo. Tribuit autem Henzen proconsulatum provinciae Narbonensis PoIIioni, quod eius uxor Anuia in hac provincia Nymphis Grise- licis aram posuisse dicitur in titulo, quem supra attulimus n. 495. 653. In vico Dietkirchen prope urbem Bonnam ad Rhenuni. 8. Apollini Livic(o) | Cn. Cornelius | Aquilius Niger, | leg(atus) leg(ionis) i. M(inerviae) p(iae) f(ideiis) , | item proco(n)s(uI) | pro- vinciae Gal|Iiae Narbonensis, it(em) { sodalis Hadrian(aiis). Steiner, Inscr. Danubii et Rheni n. 1046. Orelli 2021. v. 1. livio recepit Orelli , adnotans leclionem livic; celerum Steiner dicit, incer- tam esse lectionem litterae ultimae. Legio I. Minervia pervenit in Ger- maniam inferiorem post expeditionemParlhicam L. Veri, cuius particeps fuerat, sive post annum 166, ibique restilit usque ad aelalem Gallieni. cfr. Borghesi in Annal. inst. archeol. 1839 p. 140. 654. Romae in villa Albani. 9. L. Fabio M. f. Gal(eria) Ciloni | Septimino cos., praef(ecto) urb(is), I leg(ato) Aug(ustorum) pro | pr(aetore) Pannon(iae) | su- per(ioris), duci vexill(ationum), leg(ato) pro | pr(aetore) provincia- r(um) Moesiae super(ioris) , | Ponti et Bithyniae, | comiti Aug(u- storum), leg(ato) Aug(usti) pro | pr(aetore) prov(inciae) Galatiae, praef(ecto) | aer(ari) militaris, pro|co(n)s(uIi) Itemque leg(ato) pro- 150 MAGISTRATVS PVBLICl. v(inciae) Narbonei)s(is), | leg(ato) leg^ionis) xvi Fl(aviae) f(irmae) Samosate, | sodal(i) Hadrianal(i) , | pr(aetori) urb(ano), trib(uno) pleb(is), q(uaestori) prov(inciae) | Cretae, trib(uno) leg(ionis) xi Cl(audiae), xvir(o) stlitibus iudicandis | Mediolanenses | patrono. Grut. 407, 2. Mur. 345, 3. Quod dedi, apographum est I. B. de Rossi, quod mecum communicavit Henzen. Consul fuit Pabius anno p.Ch. 204; cum vero ad consulatum promotio esset ex praefectura aerarii, eaque praefectura inde ex Claudio gereretur per triennium (cfr. Borghesi, Burhul.p.45 — 49), praefectus aerarii Fabius fuit annis 201 — 203, ideo- que cum ad praefecturam pervenisset ex proconsulatu Narbonensi , pro- consul a. 200. — Ad eundem virum pertinent tituli Gruteriani 407, 1 (item ex villa card. Alb.), 406, 9 (= Orelli 3561), 406, 10. 10. Decimum proconsulem habes eum, cuius titulum supra dedimus n. 101 > C. Aemilium Berenicianum Maximum, qui cum inter tribunicios adlectus dicatur a Divo Magno Anto- nino sive Caracalla, ad proconsulatum provinciae Narbonensis pervenire non potuit ante aetatem Severi Alexandri. 655. ^Romae in pavimento sacelli, quod est ad templum S. Gregorii in Coeiio monte, tabula confracta' Smet apud GruL 11. ... Acontio I L. Ranio Optato, v(iro) c(larissimo), cos., curat(ori) reip(ublicae) Mediolanensium, | curat(ori) reip(ubiicae) Nolanorum, proco(n)s(uli) provinciae | Narbonens(is) , legato Au- g(usti) et iuridico | Asturiae et Ga/laeciae, cura^ri viae | Sala- riae et curatori reip(ublicae) Urbinatium | Matauresium, legato provinciae | Asiae, praetori, tribuno plebi, | quaestori provinme Siciliae Smetius, cuius lectionem ex codice Neapolitano (86, 11) descriptam mecum communicavit Henzen. In versu primo apud Smelium ante voca- bulum Acontio exlant reliquiae litlerae o. Ex Smetio desumpsit Grut. 463, 4. Eiusdem L. Ranii Optati est titulusNemausi positus, quem supra habes n. 100. Hunc quoque virum suh Severo Alexandro consulatum gessisse iudicat Borghesi, Mem. sopra il console Burbul. p. 31 sq., neque vero rationem eius iudicii indicat. Praeterea idem Borghesi ibid. p. 44 dicit: ^Uelogio ^praesidi integerrimo^ che i Nemausensi aiiribuiscono a L. Hanio Optato dara grande argomento per credere che attual- mente li governasse^ e che percio il suo proconsolato della Narbonese sia posteriore ai suoi fasti non taciuti in quella pietra,^ At si in tituii Nemausensis fme recte suppletur ^atrono, nonne is patronatus caussa et proxima et sufHciens est honoris a Nemausensibus Ranio habiti? WiAGISTRATVS PVBLICI, 151 12. Hoc loco ponimus imperatorem Ciodium Pupi- enum Maximum, de quo haec dicit lulius Capitolinus: inde (sc. e praetura) proconsulaium Bithyniae egii ei deinceps Grae- ciae ac teriio Narbonae. Maximus cum a. 238 ex praefectura urbis ad imperium vocaretur, item sub Severo Alexandro et pro- consulatum Narbonensem et ex eo consuiatum gessit. 656. Volturni. 13. L. Cestio Galio Cerri|nio lusto lu . . . io Natali, | iiiiviro viar(um) curand(arum) , trib(uno) | laticlavio leg(ionis) viii Au- g(ustae)» I quaestori urbano» ab | actis senat(us), aedii(i) curul(i), | praetori, leg(ato) Aug(ustorum) , Ieg(ionis) | xxv, proco(n)s(uli) provin|ciae Narbonensis, praef(ecto) | aerar(i) Saturni, consuli, \ patr6no coloniae, | d(ecreto) d(ecurionum). Mommseii, Inscr. R. Neap. 3537. — Aetas Cestii incerla est, prae- terquam quod ex Augustorum commemorationc videmus, non ante M. Aurelium et L. Verum, qui primi Augusti duo fuerunt, proconsulatum ab eo esse gestum. 657. ^Neapoli iuxta Nosocomium populi' Mur, 14 I [TtQSCpejtn:'^ dvtLCtQatijyp inaQXSiaQ j [^MaKB]8ovlag^ dvd^VTtdtG) inialQ^Jx^g \ [N]aQPG}vri6£ag, ay[Gi]- v^old^ity I ij xoXtg, Mur. 1062, 4, unde Corp. Inscr. Graec. 5800. v. 2. EHAXHS Mur. 3. ArANii0ETH Mur. — Si Muratorium sequeris, qui initio v. 3. ma- iorem lacunam indicat, suppleas : [raXatlag ziig iV] ; vocabulum InctQxri pro inaqxECa alibi non inveni ; possit tamen esse in lapide. H. liOgati proconsulum. Gum ex legatis provinciae Narbonensis trium tantum aetas certius possit definiri, hos priore loco posui, reliquos autem secundum ordinem alphabeticum. 658. In vico Latii Grottaferrata, qui est sub monte Albauo. 1. Q. Caecilio Q. f. | Arn(iensi) Marcello, | q(uaestori) prov(in- ciae) Narbonensis, | tr(ibuno) pl(ebis), pr(aetori), in utroque | honore candidato | Divi Traiani Aug(usti), leg(ato) | pro pr(aetore) prov(inciae) Narbon(ensis) et | prov(inciae) Baeticae, proco(n)- s(uli) I prov(inciae) Siciliae. Grut. 1025, 8, unde Orelli 3179. 152 MAGISTRATVS PVBLICI. 659. Rep. Granadae nunc est deperdila. " 2. P. Cornel(io) P. f. Gal(eria) Anuliino, | Iliber(ritano), prae- f(ecto) urb(is), cos., proco5. | prov(inciae) Africae, pr«et(ori), tri- b(uno) I p\eb(is)y q(uaestori), leg(ato) prov(inciae) Nar|bonens(is), proco(n)s(uli) prov(inciae) | Baei\c(ae), leg(ato) leg(ionis) vii ge- m(inae) p(iae) /'(ideiis), \ leg(aio) Aug(usti) p(ro) pr(aetore) pro- yin\ciae Syriae. _ Hiibuer in Monatsb. der Berliner Akad. 1861 p. 20 sq. , adnotante titulutn Mommseno. Supplementa priorum versuum Hubneri sunt, in versibus 7 et 8 lectioneiii » quam Hubner in manuscr. invenerat : pr. c. vIecvrai, emendavit ct supplevil Mommsen. Ibidem Mouimsen egit de singulari in hoc titulo magistratuum ordine. — P.Cornelium AnuUinum Hubner et Mommsen agnoverunt iegatum Septimii Severi ilium esse, quem Dio 74 , 7. 75 , 3 refert aunis 194 et 195 in Asia contra Nigrum et Adiabenos rem gessisse. Consul iterum Anulliuus fuit a. 199. 3. Tertio loco ponendus est ille, quem supra (num. 654) anno 200 provinciam rexisse vidimus, L. Fabius Cilo. Qui cum in illo titulo ad proconsulatum ex legatione in eadem pro- vincia administrata pervenisse dicatur, legatus fuit a. 199. 660. Rep. Tusculi a. 1727 nunc est Romae in domo Falconieriornm. 4. M. Gavio T. f. Vel(ina) | Appalio Maximo, | c(larissimo) v(iro), I sodali Hadriajnali, leg(ato) prov(inciae) | Narbonensis, | q(uaestori) Aug(usti), | Gavius Fortis lib(ertus) | et proc(urator) ob merilta eius. Mur. 192, 1, cuius apographum confirmavit mihi Henzen, qui et locum, ubi hodie est titulus, indicavit. 661. *Eborae, extra urbem ad D. Virginis' GrruU Nunc extat in bibliotheca eius urbis. 5. D(is) M(anibus) s(acrum). a) Q. lulio Maximo, c(larissimo) v(iro), | quaestori prov{in- ciae) Sici|liae, trib(uno) pleb(is), leg(ato) | prov(inciae) Narbonen- s(is) I Gall(iae), praet(ori) design(ato), | ann(orum) XLViii, | Cal- purnia Sabina | marito optimo. b) Q. lulio Claro, c(larissimo) i(uveni), iiilvir(o) | viarum cu- randarum, | ann(orum) xxi, | Q. lul(io) Nepotiano, c(larissimo) i(uveni), | luiviro viarum curan|darum, ann(orum) xx | Calp(ur- nia) Sabina fills. MAGISTRATVS PVBLICI. 153 Grut. 423, 4, qucm correxit Hubner in Monatsb. der Berl. Akad. 1861 p. 767. 662. Tilulus loci incerti. 6. Magnls DIs | sacrura. | Fl. Vaierius Rufus, | v(ir) c(larissi- mus), pr(aefectus) urb(is), leg(atus) prov(inciae) [ Gai(iiae) Nar- b(onensis), quaest(or) prov(inciae) Afr(icae), | | votum, quod abiens fec(erat), | post reditum de suo | . s(olvit) I(ibens) m(erito). Grut. 1019, 1. *Grutero Gutenstenius ex Ursinianis', ob quam ori- ginem suspectum hunc titulum iudicat Ilenzen. v. 9. i*S'L*m Grut. 663. Arimini. 7. M. Vettio M. f. I An(iensi) Valenti, | quaestori provinc(iae) | Macedon(iae) , aedili pieb(is), | seviro eq(uitum) Rom(anorum), praet(ori), | leg(ato) provinc(iae) Narbonens(is) , | iurid(ico) pro- vinc(iae) Britan(niae) , | leg[ato) ieg(ionis) XV Apollinar(is), | pro- vincia Britannia | patrono. Grut. 1102, 3. Henzen 6488 (ex apographo Borghesiano). III. Quaestores. Hic quoque tres, quorum certius definiri potest aetas, titulos priore loco posui, reliquos ex ordine alphabetico loco posleriori. 1. Primus aetate quaestor provinciae, quem nos quidem co- gnoverimus, est Q. Caecilius Marceilus, quem sub Traiano quaesturam gessisse probat titulus quem supra attuiimus n. 658* 664. Romae. 2. M. Pontio M. f. Pup(inia) | Laeliano Larcio Sabino cos., pon|tifici, sodali Antoniniano Veriano, | fetiali, leg(ato) Aug(usti) pr(o) pr(aetore) prov(inciae) Syriae, leg(ato) Aug(usti) | pr(o) pr(ae- tore) prov(inciae) Pannon(iae) super(ioris), leg(ato) Aug(usti) p(ro) pr(aetore) | Pannon(iae) infer(ioris) , coraiti Divi Veri Aug(usti), douato donis | militarib(us) bello Armeniaco et Parthico | ab im- p(eratore) Antonino Aug(usto) et a Divo Vero Aug(usto), | co- rona mwtali vallari c/^^sica aur^a, comiU \ Antonini Aug(usti) et M. Veri bello Germanic(o), | item comiti imp(eratoris) Anto- nini Aug(usti) Germanici Sarjmatici, leg(ato) leg(ionis) i. Miner- (viae), curatori civit(atis) Araus(iensis) | prov(inciae) Galliae Nar- 154 MAGISTRATVS PVBLia b(onensis), praetori, trib(uno) pleb(is) candidato | imp(eratoris) Divi Hadriani ab act(is) senat(us), quaestor(i) prov(inciae) | Nar- b(onensis), trib(uno) mii(ituni) leg(ionis) vi vicl(ricis), cum qua ex Germ(ania) in | Britan(niam) transiit, iiiivir(o) viar(um) cu- randar(um). | Huic senatus auctore M. Aur(elio) Antonino Au- g(usto) I Armeniac(o), Medic(o), Parthic(o) Maximo, Germ(anico), Sarmat(ico) | statuam poni habitu civili in foro Divi Traiani | pe- cunia publica censuit. Grut. 457 , 2. Or. 3186. v. 2. l • aetiano GruL , quod correiit Marini Atti 2 p. 792. Cos. fuit Pontius a. 163, ergo quaestor primis fere Anlonini Pii annis. 665. Tarquiniis rep. a. 1829. 3. Q. Petronio Meliori, viro | co(n)s(ulari), cur(atori) r(erum) p(ublicarum) Tarquiniens(is) | et Graviscanor(um), praefecjto frur m(enti) dandi, legat(o) leg(ionis) | XXX Ulpiae, curat(ori) Pyr- gens(ium) | et Ceretanor(um), leg(ato) leg(ionis) | viii Aug(ustae), praet(ori), trib(uno) pleb(is) | l(andid(ato) , quaest(ori) prov(inciae) Nar|bon(ensis), quaest(ori), sodali Aug(ustali) | Claudiali, sexvir(o) turm(ae) | pr(imae), trib(uno) ]atic](avio) leg(ionis) pr(imae) Mi- n(erviae), | xviro stlitib(us) iudicand(is) ordo et cives Tarqui-| niensium patrono opjtimo, quod remp(ublicam) fove|rit et ther- mas restijtuerit. Kelierm. Vig. 246. Bull. inst. arch. 1830 p. 198 sqq. Annal. inst. 1832 p. 152. Henzen 6048. Quibus locis exponitur, vixisse Petronium circa aetatem Severi Aleiandri. 666. Ticini. 4. T. Didio M. f. Pap(iria) | Prisco, | iii viro capitali, sevir(o) | turm(ae) v. equit(um) Rom(anorum), | trib(uno) milit(um) Ieg(io- nis) 111 Aug(ustae), | q(uaestori) propraet(ore) provindae | Gal- liae Narbonens(is), | trib(uno) plebis, praetori, | municipi patrono, | T. Didius Hermias | indulgentissimo patron(o). Sched. Marcanovae, unde apographum ex codice Mutinensi (f. 115) desumplum Henzen mecum communicavit. £x eodem fonte hauserunt Grut. 1093, 7. Mur. 1119, 4. v. 6. pbovintiae Cod. Mut. 667. Caialiae in Campania. 5. Q. Gavio Q. f. | Fal(erna) Fwlvio | TranquUIo, | quaest(ori) MAGISTRATVS PVBLICL 155 urbis, ( quaest(ori) provinc(iae) [ Narbonensis | ordo clec(urionum) et I populus I patrono mun2'c(ipi). Mommsen, Inscr. R. Neap. 3913. 668. Urbini. 6. L. Vettio L. f. Stel(latina) Saturae, | xvir(o) stlit(ibus) iu- d(icandis), trib(uno) miiit(um) ieg(ionis) ii Aug(ustae), | quaestor(i) provinc(iae) Narbonensis, | tr(ibuno) pl(ebis), praetori, iiiivir(o) quinq(uennali) i(uri) d(icundo), | patrono municipl, decuriones ex aere conlato ob plenissima | merita eius, quod primus omnium annuum epulum municipibus suis | daturum poliicitus. Mur. 757, 4. Or. 3865. IV. Procuratores. A) Procaratores Augusti provinciae Narbonensis. 669. Ferentini. 1. T. Pontio T. f. Pal(atina) Sabino, [ p(rimo) p(ilo) ii, pro- c(uratori) provinc(iae) | Narb(onensis) , iiiivir(o) i(uri) d(icundo), quinq(uennali), | flamin(i) et patron(o) | municipl | Valeria L. f. Procula I uxor. | L(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum). • Henzen 5456. Ex inscriptione, quae in parte postica eiusdem lapi- dis est, apparet, vixisse Pontium sub imperatoribus Traiano el Hadriano. 670. Anconae. 2. Petroniae Sabinae, | filiae | L. Petroni Sabini, | p(rimi) p(ili) bis, I procurator(is) Aug(ustorum) | stationis hereditatium, ( item provinciae | Narbonensis, | patron(i) coloniae, ] decuriones. GruL 451 , 3 (^vidit Smetius'). 671. In oppido Turuza regni Tunetani. 3. Catio Alcimo Feliciano Pu , | vice praef(ecti) prae- t(orio), praef(ecto) annojnae, vice praefecti(i) vigiium, mag{is(ro) \ summae privatae, magis^(ro) summar\um rationum, curatori ope- r(um) p{ublicorum) , ei \ tri(umphi), proc(uratori) hereditatium . . . . , proc{uraiori) \ sacrae monetae per . . . . , proc{uraiori) \ prov(inciae) Narbonens(is) , proc(uratori) priv(atarum) per Sala- riam, | Tiburtinam, Valeriam, Tusciam, proc(uratori) per regio- 156 MAGISTRATVS PVBLICl. nes I Fiaminiam, Umbriam, Picenum, iteni vice proc{urak>ris) ei proc(uratori) quadrag(esimae) Gailiarum, proc(uratori) aliment(o- rum) per reg[iones) \ trans Padum, Histriam, Liburniam, pro- c{uratori) \ flsci provinciar(um) xi, ob eximium amorem in | palriam splendidissimus ordo Turzet(anus) patrono | dedicavit. MalTei , Mus. Ver. 462 , 2 , unde Keilermann , Vig. Rom. p. 14. B) Procuratores Augnsti vicesimae heredidatium. 672. Romae. 4. M, Staiio M. f. Cl(audia) Prisco | Zicinio Italico, legato Augustorum | pr(o) pr(aetore) prov(inciae) Cappadociae, ieg(ato) Aug(ustorum) | pr(o) pr(aetore) prov(inciae) Britanniae, leg(ato) Aug(ustorum) | pr(o) pr(aetore) prov(inciae) Moesiae super(ioris), curatorf | alvei Tiberis et cloacarum urbis, cos., \ leg(ato) Au- g(usli) prov(inciae) Daciae, ieg(ato) leg(ionis) xiii g(eminae) p(iae) f(idelis), ieg(^to) leg(ionis) | xiiii gem(inae) Martiae victricis, sa- cerdoti Titiali | /'/aviali, pr(aetori) inter cives et peregrinos, tr(ibuno) pl(ebis), quaest(ori), | proc(uratori) Aug(usti) xx here- ditatium prov(inciae) Narbonens(is) et Aquitan(iVi^), | p{raefecto) eq(uitum) alae l pr(aetoriae) c(ivium) R(omanorum), tr(ibuno) mil(itum) leg(ionis) i. adiutr(icis) p(iae) f(idelis) el leg(ionis) x g{eminae) j)(iae) f{idelis) \ ei leg(ionis) iiit €allicae, praef(ecto) coh(ortis) iiii. Lingonum, vexillo mii(itari) | ^onato a Divo Ha- driano in expeditione ludaic^ { Q. Cassius Domitius Palumbus. Grut. 493, 1, unde Henzen 5480, cuius sunt supplementa, quique vidil, posilum esse hunc titulum Slalio illi Prisco, qui, cum legatus Gap- padociae esset, sub auspiciis L. Veri prospere rem gessit contra Arme- nios et Parthos (Capit. vit. M. Aur. 9. L. Ver. 7). Consul fuit a. 159, ergo quaeslor prov. Narb. circa inilium imperii Antonini Pii. 673. Lugduni. 5. a) C. lui(io) C. fIl(io) Ouir(ina) | Celso Maximiano, | adlecto annorum quattuor | in amplissimum ordinem | ab imp(eratore) T. Aelio Hadriano | Antonino Aug(usto) Pio p(atre) p(atriae). b) C. lul(io) C. fil(io) Qulr(ina) Ceiso, | a libeliis et censi- bus, I proc(uratori) provinc(iarum) Lugud(unensis) et Aquitani- c(ae), I proc(uratori) patrimoni, proc(uratori) XX hereditat(ium) Roma(^), I proc(uratori) Neaspoieos et Mausolei Alexandriae, pro- MAGISTRATVS PVBLICI. 157 c(uratori) | xx hereditat(iuin) per provincias Narbonensm | et Aquitanicam, dilectatori per Aquitanica^ | xi populos, curatori viae lignariae triumpha//^. Appianus, Aug(usti) iib(ertus), tabul(arius) ration(um) ferra- r(iarum). Boissieu , Inscr. de Lyon p. 246 , unde Henzen n. 6929. cfr. L. Re nier, Mel. d'epigr. 83 sqq. 674. Gapuae. 6. : . Vitrasio C. f. | . . . /^ollioni, | procwratorl | mp{eratoris) Augmti GMinlrum AquitHniae et | Narbonensis, praef(ecto) eq(ui- tum) I , iiiivir(o) | i{uri) d{icundo), aed{ili), q(uaestori). D(ecreto) d(ecurionum). Mommsen, luscr. R. Neap. 3618. V.6 recepi supplementum Momm seni Narbonensis; quod si approbatur, ageretur haud dubie de procu- ratore vicesimae hereditatium ; at cum hoc non diserte indicetur, verisi- milius mihi videtur, agi de procuratore Galliarum Aquitaniae et Lugdu- nensis, C) 7. Procuratorem Augustorum ad annonam provinciae Narbonensis et Liguriae habes Cominium Boionium Agri- colam Aprum supra num. 323. V. CuratoreB civitatum. 675. Rep. Minturnis nunc extat Neapoli in museo. 1. L. Burbuleio L. f. Quir(ina) | Optato Ligariano, | cos., so- dal(i) Aug(ustali), leg(ato) imperat(oris) | Antonini Aug(usti) Pil, pro pr(aetore) prov(inciae) | Syriae, in quo honor(e) decessit, le- g(ato) ( eiusdem et Divi Hadriani pro pr(aetore) prov(inciae) | Cappad(ociae) , cur(atori) oper(um) locor(um)q(ue) publ(icorum), praef(ecto) | aerar(i) Saturnfi), proco(n)s(uli) Sicil(iae), logiste (siej Syriae, legat(o) ieg(ionis) xvi Fl(aviae) Firm(ae), curatori rei- p(ublicae) | Narbon(ensium), item Anconitanor(um), item | Tarri- cin(ensium), curat(ori) viar(um) Clodiae Cassiae | Ciminae (sic), pr(aetori), aed(iii) pl(ebis), q(uaestori) Ponti et Bithyn(iae), | tri- b(uno) laticl(avio) Ieg(ionis) ix Ilispan(icae), iiivir(o) kapit(ali), | patr(ono) col(oniae) | Rasinia Pietas nutr(ix) filiar(um) eius | s(ua) p(ecunia) p(osuit). L(ocus) d(alus) d(ecreto) d(ecurionum). Rorghesi, suir iscriz. del console Burb. Nap. 1838. Mommsen, 158 MAGISTRATVS PVBLICI. Inscr. R. Neap. 4060. Henzen n. 6484. Demonstravit Borghesi, praeto- rem fuisse Burbuleium a. p. Gh. 117; ex praetura autem curam suscepit trium illarum civitatum. 2. M. Pontius Laelianus» curator civitatis Arausiensis, cuius titulum supra habes n. 664. 3. Curatorem civitatis Aveniensis incerti nominis habes supra n. 363. VI. Munus militare ad prov. Narb. pertinenB. 676. Urbini. L. Petronio L. f. Pup(inia) Sabino Foro Br|ent(ano), cor- n(iculario) pr(aefectorum) leg(ionis) x Fret(ensis) et iiii Fla(viae), donis don(ato) ah imp(eratore) Marco Antonino in | belio Ger- man(ico) bis hasta pura et cojronis vallarl et muraii, p(rimo) p(iio) legion(is) | lil Cyrenaicae, curatori statorum, tr|ibuno co- hort(is) provinciae Narbon|ensis. Sched. Passionei (cod. Angel. V. 4, 18. f. 45). Sched. Borghini (cod. Magliab. P. 10 n. 109 p. 118), quae upographa mihi misit Henzen. Pas- sioneium minus accurate excripsit Murat. 730, 1. -— 1. fil Borgh. 2. BREN Borgh. 3. antonio Borgh. 5. pr. legion. Pass. 6. cyre- NEiCAB Borgh. et Pass. — caratori Pass. t. coh. bt Pass. et Borgh. NERBON Pass. — v. 2. pr-pr-leg, quod est in ambobus apographis, esse duorum praefectorum notam, indicavil Marini Alli p. 544. — In v. 7 couiciens agi de trihuno cohortis provinciae Narbo- nensis supposui munus militare, quod insolitum quidem est, defendi ta- men mihi videtur inscriptionibus duabus in Sicilia reperlis (Corp. Inscr. Graec. 5501. 5598), ubi commemorantur duo eiusmodi tribuni, alter qui dicilur xthaQXV<^^S mrtxvYjg i. e. tribunus cohortis, alter xiliaQxr^' Cag WEqvhi^ uterque scilicet tribunus eius cohortis, quae in provincia inermi proconsuli parebat , cuiusque pars in Sicilia pro praesidio erat montis Erycis. INDICES. A. INDICES AD DISSERTATIONEM HISTORICAM PERTINENTES. I. Breviarium historiae et descriptionis provinciae. Prooemium: De Qalliae meridionaliB ante Bomanorum domi- nationem historia pp. 1—36. Iberes et Ligures antiqiiissimi Galliae merid. incolae 1 — 6; Phoenicum iu Galiia commercia 6 — 8; Celtarum etGraecorum adventus 8 sq.; Massiliae initia, cum Carthaginiensibus Etruscisque certamina, coloniae 10 — 18; Cel- tarum in Italiam invasiones 18 — 20; et Celtae et Massilienscs ad Gallicas sedes repulsi 20. Massiliensium cum Celtis commercia, coioniarum regimen, reip. administratio 20 — 24; Gallicarum gentium, quae antc llomanorum ad- ventum cognitae erant, nomina, sedes, cumMassiliensibusroniunctio, mores, instituta civiiia 24 — 36. Pars I. Historia Galliae Narhonensis continua ab inifiis constitutae provinciae usque ad imperatoris Diocletiani aeiatem pp. 37 — 1 17. Caput I. De provinciae Narb. initiis et usque ad lulium Caesarem historia 37—74. Romanorum et Massiliensium foedus mutuaque in bellis auxiiia 37 — 42 ; Romanorum prima in Galliam Transalpinam expeditio 42; Ligures, Yocontii, Saiiuvii a Flacco tentati 43, Salluvii a Calvino devicti 44; bellum Allobro- gicum et Arvernum 45; occupatus Volcarum ager 46; fines provinciae con- 8tituti47; Cn. Domitius formae provincialis auctor48; constituta colonia Narbo Martius 49; Aquae Sextiae et Tolosa castella 60 sq.; lex provinciae recens constitutae data 61 — 58 (condicio civitatum Gallicarum 61 — 65, Grae- corum 56, civium Romanorum in prov. degentium 65 — 68); gentes Aipinae intactae 59; Cimbricum in Narbonensi belium, clades Silani, Longini, Scauri, Caepionis ctMallii 60 sq.; Teutonicum bellum a C. Mario confectum et pro- vincia pacata 62 sq.; Narbonensis per bella Marianum et Sertorianum fata 63 — 67; Allobroges bis rebellantes bis profligantur 68 sq.; C. Metellus Celer procos. 70; provinciae Narb. sub optimatium regimine condicio 70 — 74. 160 TNDICES. Caput II. De provinciae Narb. forma a lulto Caesare et Augusto constitata 74—106. Nai'bonen8is sub lulio Caesare iuter uiterioris GalUae belia condicio 74 — 76; Massiiia pro Pompeio contra Caesarem stans devincitur 77 sq.; provinciae nova forma constituta inde ab anno a. Ch. 46 usque ad ann. a. Ch. 22. 79 — 81; coloniae civ.Rom. annis 46 et 45 deductae 81 — 83; oppida Latina indigenarum a Caesare constituta 83 — 93; consilia Caesaris ab Augusto ad finem perducta 94 — 97; lulii Caesaris et Augusti in ordinanda provincia consilia geueralia comparata et inter se et cum priore provinciae statu 97 — 102; res in Narb. ab anno a. Ch. 49 ad aun. a. Ch. 22 gestae-et rectorum provinciae per hoc tempus series 102 — 106. Caput m. De rebus in Narb. inde ab anno a. Ch. 22 usque ad Diocletiani ae- tatem gestis 107 — 117. Res ab Augiisto, Agrippa, Tiberio in Narb. gestae 107 — 109; Narb. Italia verius quam provincia 110; Fabius Valens Viteliianorum dux , pro- vinciam continet 110 — 113; Viennensium florens status 113; insigniores viri e provincia orti 114; Narbonensis per saecula p. Ch. secundum et tei'- tium fata 115—117. Pars II. Provinciae Narb. qualis ah Augusto usque ad Diocletianum erat ad- ministratio pp. 1 1 8 — 262. Caput I. Descriptio territoriorum 118 — 149. Fontes descriptionis territoriorum 118 sq.; nomina civitatum Gallica publice non usurpata 121; civitates oppidaque a dextra Rhodani sita 122 — 130 (Volcae Arecomici 122—127; TectQsages 127—129; Helvii 129); civi- tates et oppida in sinistra Rhodani considentia 130 — 149 (gentium Alpiua- rum provincialium catalogus 130 — 135; provinciae termini orientales 135; Massiiia 135 sq.; Forum lulii 136 sq.; Salluvii 137—140; Albioeci et Al- bienses 140 sq.; Memini et Vulgientes 141 sq; Cavares 142 sq.; Tricastini 143 sq.; Vocontii 144—146; Allobroges 146—149), Caput H. De institutis municipalibus 149 — 236. Forites iuris municipalis 149 — 152. 1. De nominibus, generibus, iure oppidorum, de pagis et vicis 152 — 174. Catalogus oppidorum 152 sq.; nomina oppidorum 153 sq.; Romanorum snb imperatoribus provinciarum instituendarum ratio 154 — 156; ius op- pidorum iuris Italici 158, coloniarum civ. Rom. 158, col. Latinarum 158 «q., civitatum foederatarum 159 — 164 (Vocontiorum 159 — 162, Massiliae 162 — 164); oppidorum per tribus distributio 164 sq.; iuris in provincia mutationes 165 — 171 (ius honorum 165 — 167; iusViennae Ita- licum 167 — 169; civitas propagata 169 — 171); ius pagorum vicorumque 171—174. 2. De populo municipiorum eiusque partibus 174 — 205. a) de municipibus et incolis 174 — 183. municipes et ius originis 175 — 177; incolae et ius domicilii 177; municipum et incolarum iura 177 — 179; origo domiciliuraque vica- norum et paganoruml79; hominum municipalium in imperioRom. status 180 — 183 (indigenarum in coloniis status 180; civitas mul- tiplex 181—183). b) de generibus hominum et ordinibus 183 — 205. a) de generibus hominum 183 — 190. discrimina nationum, indigeuae ex Gallis Latini facti, nomi- num Gallicorum reliquiae 183 sq. ; discrimina status libertatis 184 sq.; quaestus (agricultura, mercatura, opificia a singulis exercita, opiticum collegia) 185—190. INDICES. 161 P) de ordinum gradibus 190 — 205. ordo honoratorum (decuriones , magistratus municipales, iu- dices selecti , equites Romani equo pubiico , senatores) 190 — [ " 193; ordo plebeiorum (possessores , equites aplebe, seviri Augustales, corporati coliegiorum) 193 — 205. 3. De iure populi 206—209. , Comitia municipalia a prioribus imperatoribus concessa 205; vestigia comitiorum in municipiis prov. Narb. 206; Augustus ^iudida plebis de- I curionibus coniungens^ 206—208; comitia posteriore tempore in cm*iam translata 208; forma comitiorum 208 sq. • 4. De ordine decurionum 209 — 213. Ordinis iectio 209 sq.; habendi forma et munus 210; decretorum genera . 210— 212; iurisdictio 212 sq. * 5. De magistratibus municipalibus et patronis 213 — 229. Magistratuum nomina 213 — 220 (catalogus 213 sq.; summorum magi- stratuum varia nomina 214; praetores municip. 215; Viennensium et Nemausensium magistratuum mutationes 216 — 218; duumviri et quat- tuorviri 218 sq. ; praefecti et quinquennaies 219) ; magistratuum ius et ' potestas 220 — 226 (condiciones omnibus communes 220 sq. ; officia summorum magistratuum ordinariorum 222 — 223, praefectorum vigilum et armorum Nemaus. 223 sq., aedilium et quaestorum 225; magistratus vicorum pagorumque 226 sq. ; apparitores et servi 226) ; patroni muni- cipiorum (genera, cooptatio, munus) 226—229. I 6. De muneribus municipalibus 229 — 232. Impensae municipalis ratio 229; munera personalia 229, patrimonii et mixta 280; munerum inter municipes distributio 231 sq. 7. De rebus sacris 232-— 236. I Dii indigenae 232, Graeci et Romani 232, orientales 233 ; sacerdotia mu- nicipalia 233 sq. ; sacra privata 234 sq.; flamines domus Augustae sacer- dotes 235 sq. Caput HI. De institutis provincialibus 236 — 262. Narbonensis prov. senatoria236; generalis senatoriarum prov. admini- strationis leges 236 sq. ; imperatorum in provinciis sen. auctoritas 237 sq. 1. De officiis magistratuum 239 — 241. Oflicia proconsulis 239, legati 240, quaestoris 240, assessorum 240; apparitores publici 240 sq. 2. De partibus administrationis 241—262. lurisdictio 241; militare imperium 241; administratio proprie dicta 242 — 256 , qua comprehenduntur cura operum publicorum , imprimis viarum 242 — 246, census 246, administratio vectigalium et tributorum 246 — 248, distributio munerum publicorum 249—252, cura oppidorum agenda per proconsules 252 , per curatores civitatum 253 sq. , cura sa- I crorum provinciaiium agenda per proconsules 255, per concilla proviii- I cialia 256 sq. — ConciUorum provincialium negotia 265—258. De institutorum provincialium effectu peroratio 259 — 262. Uerzog-, Galliae Narb. descr. H 162 INDEX ALPHABETICUS II. Index alphdbeticus nominum et remm, (N. Numeri apposiii pag-inas disserlatlonis historicae indicant) A. actor loci 226 Acunum 143 Acusio 143 Adanates 131. 134. 136 Adgeutii 126 adoptio 175. 176 adTcntores et hospites 177. 178 Adunicates 131 aediles munic. 222. 225. munerarii 222. Nemaus. et Viennens. 216 — 218. pagorum et vicorum 173 sq. 218. 226 Aedui 29. 45. 47, 75 Aegitna 27 L. Aemilius Arcanus 115 M.Aemiliu8ljepidii8praeses prov. designatus 65 M. AemiliUB iLepiduB triumvir^ prov. rector 103. 105 M. Aemilius Scaurus legatus a Cim- bris victus 61 Aemines portus 136 Aerarius pons 126 aerarium Saturni 238. 240. 248. mi- litare 247. 248. municip. v. arca. ab aerario 226 Aeria 28. 97. 143 Agatha 17. 22. 30. 88. 126. agricultura 34. 42. 72 sq. 185 Agrippa prov. dimetitur 80 sq. in Narb. moratur 105. 107. vias mu- nit 107 sq. Nemausum ornat 108 Alabon 145 Alalia 15 Alauda legio 76. 78 Alaunium 142 Alba Augusta 94. 134. 140 Alba Helviorum 87. 130 Albici, Albienses, Albioeci 78. 89. 131. 140 Albinnenses 147. 172 album decurionum 190. 209 sq. 226 Alcone 136 Alebece Reiorum Apollinarium 89. 140 sq. Alesia 6. 7 Aletanus pagns 144. 171 allectio inter cives 175. 176. 178. 182. in ordinem municip. 210 Allobroges Livio et Polybio noti 27. Arvemorum clientes, aliorum pa- troni 34. 45. a Domitio victi 46. rebellant 66. Catilinam produnt 68. iterum rebellant 69. contra Vercin- getorigem fidem servant 76. do- nantur Latio 90 sq. civitate 94. 96. —103. 110. 146sq.210. cfr. Vienna. Alpes 5. 6. 47. 59. 136, passim. Cot- tiae 31. 93. 96. 108. 110. 111. 131. 132. 134. 242. Graiae 95. 97. 108. 242. Maritimae 110. 112. 113. 131. 133 Alpinae gentes priore tempore inta- ctae 59. 92. ab Augusto domautur 95 sq. initio stipendiariae relin- quuntur 101. postea Latio donan- tur 110. earum catalogi 132 sq. ad Narb. quae pertinuerint 130—135 Ambrussum 126 Ampelus 13. 17 Anatilia 87. 135 Andusia 125 Aniensis tribus Foroiuliensium? 166 Anteiae 140 Antipolis Massiliens. 17. 42. oppid. Lat. 87. 112. 136. 139. 153. Antoninus Pius ex prov. ortus 115. 170 M. Antonius triumvir 104. Antonins Primus Beccus 114 apparitores magistratuum publicorum 187. 240 sq. municip. 187. 226. Apron fl. 27 Apta lulia 89. 140 Aquae Allobrogum 148. 194 Aquae Sextiae conditae. 44. castelli iure constitutae 50. 58. oppid. Lat. 86 sq. 139 ara Narbbnensis 109. 177. 190. 198. 206—208 Araura, Arauris 123 Arausio pugna celebris 61. col. civ. Rom. 81. 82. 84. 143. 195 Arc fl. 146 NOMINUM ET RERUH. 163 arcamuniclp. 211.212 — 226. seviror. Aug. 197 sq. coUegiorum 199 Arecomici v. Volcae Arelas col. civ. Rom. 81. 82. 84. 137 Arganthonius rex 15 Argenteus fl. 104. 136 sq. 139. pons 139 artes honestae 186 Artemisium 15 Arve fl. 147 Arverni 29. 33. 45 sq. Asse fl. 140 assessores 240 Atacini 56. 122. 180 sq. Atax fl. 13. 122 Athenopolis 17. 88. 136 Avantici 110 Avatici 135. 140 Avenio Mass. 25. 30. opp. Lat. 87. 104. 142 Augusta Tricastinorum 93. 143 Augustus ab anno a. Ch. 42 ad a. p. Ch. 22 prov. administrat 105. Cae- saris consilia continuat 93 — 97. ra- tionem sequens diversam 101 sq. provinciam visit 96. 105. 106. 108. 109. Narbone conventum Galliarum agit 96. 245. 257 sq. Narbone iu- dicia plebis decurionibus coniun- git 109. 190. 206 Attgustum Allobrogum 94. 147. 172 aurum Tolosanum 60 sq. Azania 18 ^ B. Baciana 143 Bad . . . locus 128 Baeterrae oppid. Celtic. 30. coionia civ. Rom. 81. 82. 84. 123 Balaruc-les-Bains 125 Bebryces 4 Bellintum 138 Bellovesi in Italiam invasio 9. 18 Bergusia 148 Betuitus rex 33. 45 ' Blascon insula 18 Bodiontici 110. 140 Bormanni 97. 149 Briginna 126 Brugetia 126 Bucconis 128 Buech fl. 145 C. CabcIIio Massil. 25. oppid. Lat. 86. 143 Cadienses 145 C. Caecilius prov. rector Salluvios vincit 64 Q. CaeoiliusMetellus prov. rector proviuciam per legatos administrat 70 Calavon fl. 142 Calcaria 139 C. Calpumius Piso procos. prov. rector, pacificator Allobr. 68 Calum 126 Camatullici 137 Cambolectri 92. 129 Cambonum 145 Campi lapidei 6 Caracallae constitutio de civitate Rom. 162. 165. 169. 171 Carcaso 92 sq. 127 Carnarium 140 Carpentoracte 89. 90. 141 Carsicae 136 Carus imper. ex prov. ortus 116 Ij. Cassius Iionginus cos. prov. rector a Cimbris devictus 60 castellanorum ius 58 Catorissium 146 Catugnatus AUobr. dux 64. 69 Catuiaca 142 Caturiges 134. 135. 145 sq. Cavares 28. 82. 97. 142 Cebennici montes 8. 69. 47. 48. 125 Cedri 128 Celtae v. Galli. Celticae inscriptiones 184 Celtici dii 232 Celtoligures 6. 26 Cenicenses 30. 87. 137 Cenus fl. 137 census Galliarum Narbone actus 96. 245 census municipior. 223. provinciae 245 sq. census decurionalis 190 sq. equester 195. senatorius 193 ad Centenarium 129 Centrones 95 sq. 135. 146 ad Centuriones 129 Cerebelliaca 143 Cervaria 129 « Cessero 92. 123 Cimbricum bellum 59 sqq. Citharista 17. 136 civitas Rom. Latinis legionariis data 161. inter indigenas propagata 71. 169 civitas municipalis 175 164 INDEX ALPHABETIGUS rlvitatis appellatio 154 Ti. Claudius Caesaris quaestor colo- • • uias deducit 79 sq. Clau&ilis imper. proviaciae commoda auget 110. eius oratio de propa- ganda iure honorum 165. 168. ius Italicum Vienn. et Lugud. tribuit 167—169 clientelae Gallicae 33. a Romanis sub- latae 52 P. Clodius prov. Narb. quaestor 68. Cobiomachus 128 collegia funeraticia tenuiorum 199 — 202. opificum 187 — 190. eorum ca- talogus 188. ad publicos usus ad- hibita 200 sq. 224. salutaria 202. coloniarum nomen oppidis Lat. a Cae- sare concessum 85. 100. in Agrip- pae commentariis omissum 101. ca- talogus 152 coloniae civ. Rom. deductae a Cae- sare 81 sq. ab Augusto 95. earum ius 157. 158. passim. coloniae Latinae constitutae a Caesare 84 sqq. ab Augusto 93. earum ius 158. passim. foederatarum nomen 158 sq. 181 Comacina 97, 149 Combustal23 comitia municipalia 205 — 209 CommoHi 134 concUia provincialia 255 — 258 Condate 149 Condatomagus 124 Congentiatus rex 45 conventus provinciaie 76.. GallianmT ab Augusto actus 96.. 257 sq. Copillus Tectosagum dui:^ 54. 61 corpora libertorum 202 — 204. v. sev. August. et collegia. Cottianae civitates 95 sq. Cottius rex 96 Cularo 147. 149. 176 ' cultus imperatorum 235 sq. 256 cura annonae muuicip. 225. provinc. 246. 247. ludorum 252—254. ope- rum publicorum 244 sq. pppidovum 252 — 254. sacvorum municip. 211 sq., provincial.264 — 256. viar. mu- nicip. 222. 225, Dublic. 242-- 244. • curatores civitatum publice dati 237. „ 253 — 254. collegiorum 200. mere ^ municipales 253. sevirorum Augu- stalium 197. Cypresseta 143 Cyiene 18 D. Darentidca 144 Daviaaum 145 Dea Augusta 99. 144 decreta ab ordine facienda 210 Decumani Narb. 66. 81. 178. 180 decurionatus dignitas 190 — 193. con- diciones 190. 209. ofticia 210—213. opera 250 decuriones collegiorum 200. sevir. August. 196 Diauium 15 Dicaei 136 dictator in luniliciis 235 dii indigenae et Romani 232. orien- tales 233 dimensio et descriptio provinciae ex Agrippae commentariis a Plinio excerpta 80 sq. Dinia 110. 134. 140. 174 Domitius Afer 114 Cn. Domitiiu Ahenobarbus AI- lobrogum et Arvern. bis victor 45. 46. primus prov. Transalp. insti- tuit 48 Drac n. 146 Druentia fl. 13. 25. 141. passim Druna fl. 144 duplex civitatis ratio 181 duumviratus iuri dic. 56. 218. 222 duumviratus aerarii Vienn. 215r— 218 £L Edenates 131 Elesyces 4 Elusio 128 Elycoci 94. iRsq. 140 Emporiae 12. 14. 16. 21. 39. 40 Epotius pagus 145. 172. 173 equester ordo Celtarum. 33 sq. equi^ tes in prov. Romani 109. equopubl. 192. a plebe 195' Ernaginum 138 . • Etanna 149 Eubii4 Euthymenes Massil. 24 F. Q. Fabius Mazimus Allobrog. et Arvern. victor 45 C. Fabius Caesaris Icgatus 77 Fabius Valens Vitellii legatus 111 — 113 NOMINUH ET REKUM. 165 factlones civitatum Gallicarum 33 Figlinae 148 Fiues locorum nomen 127. 142. 145. 146 fmes previnciae 47. %. 135. 141. 145. 146 "^ flainines municip. 233 sq. provinciae 255; ad cultum Aug. pertinent 255. 256 foederatae civitates 152 sq. earum ius 52. 55. 158—164. 181 M. Fonteius pro praet. prov. rector 52. Gallos rebellantes proftigat 66. 158 formula censualis 245 sq. Forum Domiti 126. lulii 81. 83. 84. 112. 136. 165. Neronis 123. 141. Voconii 87. 94. 104. 139 forum originis et domicilii 178 M. Pulvius Flaccus Salluviorum victor 43 sq. a. Galba imp. Viennensium fautor 110 sq. Gallica civitatum nomina 121 Gall. natio latinitate consumitur 183 sq. Gallica indigenarum nomina 183 sq. Gall. dii 232 Gallorum in Italiam invasiones 18 — 20. mores et instituta 31. artis re- liquiae 35 n. 110. civitates Roma- nis stipendiariae 53 Gargarius locus 138 Garumna fl. 48 Gaura mons 145 Geminae 145 Genava 146. 147. 148. 172. 174 Glanici 30 Glanum Livii 87. 138 Gracchorum de Transalp. Gallia con- silia 43. 49. 99 sq. . Graeca apud Celtas lingua, Graecae litterae 34. Graeci v. Massilia Graecostasis Romae instituta 39 Gratianopolis 147. 174 Griselicae aquae 140 gymnicus agon 167 H. Hadrianus imp. Nemausum ornat 114. ius honor. in prov. propagat 167. 177. Nemauso civitatem dat? 170 Hannibalis per Galliam iter 27 sq. 33. 39 sq. haruspex 233. 234 Hebromagus 128 Helena locus 128 Helvii47. 129. Massiliae contribnun- tur 66. contra A^ercingetorigem fidem Romanis sefvant 75, Hemeroscopium 15 Heraclea Caccabaria Porbaria 17.136 Herculis per Galliam migratio 6 sq. honores munic. v. magistratus ad Horrea 139 • Hosvertas 123 I. Iberes 2—4 Iconii 131. 146 Illiberis 28 Immadrae 136 impensae municip. ratio 229 sq. imperatorum summum in prov. im- per. 107. 238 sq. incolae 177. ;178. 208 sq. 210 indigenarum in coloniis ius 56, 180 ad lovem 128 Ipsicurii 4 Isara ft. ?8: 45. 69. 104 iudices ex V decuriis 191 sq. iudiciorum ordo 206. 212 sq. 224 sq. 239. 240. 241 lulienses 144. 162 C.IuliusCaesarNarbonensem cum reliqua Gallia regit 70. 74 sqq. ante captam Massiliam provinciae sta- tum non mutat 74. 78. coloniis civ. Rom. et Lat. provinciam describit 78 — ^93. quae.generaIiaconsiIiase- cutus sit 97 — ^IOI. Narb. quamdiu rexerit 102 sq. lulii cognominis oppidorum signifl- catio 84—87 lunilicia 235 M. lunius Silanus cos. provinciae rector a Cimbris devictus 60 D. lunius Brutus Caesaris in prov. legatus 102 sq. iurisdictio v. iudic. brdo ius domicilii 177 ius honorum provincialibus datum 110. 165—167 ius Italicum 158. Viennensibus datum 167—169 ius originis 175 sqq. ius populi municipalis 175. 205 — 208. 228 ius suffragii in municipiis 175. inco- larum 208 sq. I 166 INDEX ALPHABETICUS Labisco 148 Latera castellum 126. stagnum 126, Latini in legionibus stipendia faciunt 161 sq. provocationem habent ad ordinem 205 latinitas v. coloniae Lat. legati proconsnlum 237. 239. 240 leges lulia municip. 160. Rubria 151 Malac. et Salpens. 161. 169 Lemannus lacus 146 Lemincum 149 Leron ins. 16. 88 ad Letoce 143 libertorum domicilium et origo 176 177. ordo 196—205. quaestus 186 sqq. numerus increscens 204 Libici 29 L. Licinlus Murena propr. prov. rector68 ^r x- r Ligures antiquissimi 2—6. in montes bubalpinos repulsi 13. 26 sq. a Flacco domiti 43. saepius rebellan- ^ tes 69. 64. 75. a Caesare et Auru- sto stipeudiarii relicti 88. 94. 97 Latini facti 110 Liviana 123 loca contributa 120. 171—174 . Longostaleti 29 Loteva, Luteva 11. 92. 123 Lucretius pagus 138. 171. 172. 173 Lucus Augusti 90. 93. 111. 144. 162 Luerius rex 33 Lugudunum ad Rhodanum conditum 103 Lugudunum Convenarum 67 Luperci Nemaus. 234 M. Maenaca 14 magistratuum municipal. electio 207 sq. tituh 213. genera 214—220 ms potestasque 220—226. Latino- rum lurisdictio 224 sq. magistratus prov. publici 237 sq. 239 "~~^4:1 magistri pagorum 173 sq. Cn. Mallius Maximus cos. prov. rector a Cimbris victus 60 sq. Jj. MaUius prov. rector victus in Hispania et Aquit. 65 Manlius Lentinus Pomptini leeatus 69 Mansa 127 Mantala 149 manumissio 175. 176. 212 Marianae fossae 139 Mariani provinciae rectores 64 C. MariuB prov. rector et Teutonum victor 62 sq. Massiliae origo 10. certamina cum Carthaginiensibus 14 sq. 38. cum Etruscis 16. cum Liguribus 25 sq. 40—42. coloniae Hispanicae 14 sq. Italicae 16. Gallicae 16 sq. com- mercia 21. 24. 29. 31. agendi cum Gallis ratio 10. 21. 34. foedus cum Romanis 15. 37 — 43. 77 sq. 162— 164. cum Veliensibus 15. mores 23 sq. thesaurus Ddphicus 38. 39. resp. et leges 22—24. 163. 170 sq. territorium auctum ab Opimio 42. a Sextio 44. a Pompeio 66. a Cae- sare 75. contra Caesarem bellum infelix 77 sq. teiTitorium a Caesare relictura 135 sq. ius propriorum nummorum ademptum 163 sq. im- munitas 163. 246. ius exules reci- piendi 163. status posterior 170 sq. Mastramela stagnum 135 Matavo 139. 171 medici coloniarum 186 MeduIIi 131. 134 sq. 145 sq. Megalona 126 sq. Memini 89. 141 mercatura 187 Micala 136 militare prov. Narb. praesidium 237 sq. 240. 241. militiae equestres 192 Monoecus 13. 16 Mons Seleucus 145 Moniagne Blanche 141. Neuve ibid. Monginnum 149 Motujc vicus hodiernus 122. 171 L. Munatius Plancus 81. 103 sq. munera municip. 178. 229—232. pu- blica 243. personalia 229. 243. 244. 245. patrimonii 230. 243. mixta 230. eorum distributio 231. 249 sq, municipes 153, 174 — 178 municipii nomen in prov. deest 153. N. Nantuates 146 sq. Narbo caput Elesycum 4. Celtarum emporium 12 sq. 17. colonia civ. Rom. 49 sq. composita exindigenis et colonis 56. a praetoribus rccta 56. NOMmUH ET RERUM. 167 no vis colonis aucta 81. 82. 84. Clau- dia dicta 110. Incendio afflicta- 115 —122 sq. uationum discrimina iure expressa 164 Naustalo 127 negotiatores Italici in prov. 72 Nemausus oppid. Massil 85 sq. Lati- num 84 sq. civitatem abHadriano ac- cipit? 170ab A.ugustomuniturl08. abAgrippal08 etHadriano 114 or- natur, imperatoremdat imperio 115. 124 — 126. magistratuumratio216 — 218. 221. 222 Nicaea 17. 42. 88 Noeomagus 143 ad Nonum 128 Novem Craris 143 nummi Celtici signati ante Rom. ad- ventum 29 sq. sub Rom.53 sq. co- loniarum Graecarum 21 sq. Agathae 22. 30. AUobrogum? 54. Antipolis 22. Avenionis 30. Baeterr. 30. Ca- bellionis86. 101. Cenicens. 30. Em- poria-rum 21. Glanicor. 30. Libico- rum29. Longostaletorum 29. Mas- siliensium 21. 30. extraGalliam re- perti 31. Nemaus 85. 100. sq. 105. sq. Rhodae 21. Rigomagens. 31. Ruscinonis 93. Samnagen8ium?29. Segobiorum 31. Viennens. 91. Vol- carum Arec 29. 53. Rhodanusiae falso attributi 22 not. 73 a nummorumpropriorum iusademptum Massiliae a Caesare 163 sq.reliquis oppidis ab Augusto 101. 106. Nyrax 13. O. Olbia 17. 136 opiflciorum catalogus 188 Q. Opimius cos. cum Oxybiis bellum gerit 42 oppida Celtica 34 — 36 Orbis fl. 123 ordo decurionum 190 — 195 eius lectio 209 iurisdictio 212 sq. reliqua ne- gotia 210 sq. ordo possessorius 194 origo v. ius. ornamenta decurionum 192. scviris Aug. concessa 197. 204. equestris ordinis 195. magistrat. munic. 193. sevir. August. 197 Oxybii 26. 42. 136. P. pagorum nomina et iura 171 — 174. 179. magistratus 173 sq. Papiria tribus Narbonens. 165 patrimonium Gaesaris 247^. 248 sq. patroni collegiorum 200. 202 sq. municipiorum 212. 22(5. 229. 253 sq. Pliocaeenses 9. 37 sq. Phoenicum comraercia 5—9 Pisavae 138 Piscenae 92. 123 Planasia ins. 16 plebs municip. 193 — 205. urbana209. 228 Plotinae basilica Nem. 114 Polygium 127 Cn'. Pompeius iter in Hispaniam Gal- lorum internecione patefacit66. Lu- gudunum Conven. condit. 67. " Pompeius Vopiscus 113. 114 Pompeius Trogus 114 Pomponianae 136 C. Fomptinus pro praet. prov. re- ctor AUobroges debellat 69 pontifex municip. 233 populi in prov. frequentia 184 sq. possessores 194. 204. 243. 244 Postumius Vocontiorum tribunus 161 sq. praefccti pagorum 219. pro duumv. 219. vigilum et armorum Nem. 220. 223 sq. praetores municip. 26. 100. 214 sq. proconsidis in prov. imperium et of- ficium 94. 160. 236. 239 sq. 247. 252. 254. sq. accusandi ius pro- vincialibus concessum 257 sq. procuratores Caesaris 239. 247 sq. professio censualis 249 provinciaeNarb. forma primum insti- tuta 48. 63. n. 63 a Caesare et Au- gusto mutata 78 — 102. senatoria fit 106. 236. provincialis administrationis ordo ge- neralis 2. 36 sq. publicanorum societates sub optima- tibus liberae reip. 72 ad Publicanos 146 pugnae commissae apud Alaliam 15. ad confluentes Isarae45. apud Vin- dalium 46. Arausionem 61. Aquas Sextias 63. Lugudunum 116. Pupienus procos. provinciae 116 Pupinia tribus Baeterr. 165. 168 INDEX ALPHABETIOUS Pyrenaei 7. 48. passim * Pytheas Massil. 24 Q. Qiiadiates/Quariates 131. 137 quadragesima Galliarum 146. sq. 248 quaestores munic. 191.226. prov.237. 240. 247 colleg. 200. quaestus dtscrimina 185 sqq. quattuorviratus iuri dic. 66. 217.218. 222. Nemaus. 216 sq. Viennae 216 sq^ ab aerario Nem. 216 — 18 C. Quinctius Ciceronis cUens 72 quindecim primiMassil. 23 quinquennalitas 209. 219. 213 B. reges Gallici 32 sq. 54. Reii ApoUinares 89. 94. 140 sq. Rhoda Rhodiorum 11 sq. Massiliens. 12. 21 Rhodanus ft. 3. 5. 7. passim. Rhodanusia 12 not. 41 Rigomagenses 31 Romanche fl. 146 Ruscino Phoenicum statio 7. Celtica 28 oppid. Lat. 92 sq. 128 Ruteni provinciales 47. 92. 124. s. Sabaudia 147 sq. sacerdotes munic. 233. nominati ab ordine 211 sq. 234 sacra municip. 210. 232—236. pri- vata 235 provinc. 254 sqq. Salassi 95 Salinia 141 Salluvn, Salyes 24. 26. 33; eorum oppidum 35. deletum 43 sq. rebel- . lant 64. a Caesareprocos.MassUiae attribuuntur 75 — 137 sqq. Salsulae 123 Samnagenses 92. 124 Sanitium 134. 141 Sardones 127 Segobrigii 11 Segodunum 124 Segusiavi prov. iinitimi 47 Segustero 145. 146. 174 Segustona 126 senatorum ex provinciis ortorum origo 176, 181 sq. dignitas muni- cip. 193 in prov. eundi privilegium 110 tienatus Massil. 123 Senomagus 143 SentJi 134 servi coloniarum 226 Q.8erviliu8 0aepioprocos. prov. rector 52.60. Tolosanos domat 60. a Cimbris devincitur 61 seviroruip Augustalium corpus origo, offlcium 196 — 199. 235. nomi- natio 212.ornamentaetdignitas202 —204 Sextantio oppid. Celticum 35. vicus 125. col. Lat. 126. 174 C.BextiuBCalvinxLBSalluvios sub- icit 44. Aquas Sextias condit ibid. Sicanus fl. 2 Solaria 139 Solonium 69. 148 Sordones 127 Sostomagus 128 Stabulum 128 stagrium Narbonense 122 stationes procuratoriae 247 sq. Statumae 126 status ratio 180 sq. 184 stipendiariorum ius 52 sq. stipendiariae provinciae 246 Stoechades ins. 16. 88. 113. 136 Subalpini montes 28. 59. passim. Suelteri 137 Suetri 131. 137 Sulgas fl. 143 T. tabeUarii Caesaris 202. 247 Tarantasia 146 Tarasco 93. 138 Tarasconienses 92. 129 Tasconi 92. 129 Tauroeis, Tauroentum 17. 136 Tectosages v. Volcae Tedusia 126 Tegna 148 Tegulata 140 Telo Martius 136 M. Terentius Varro Alpinossubigit 96 M. Terentius Varro Atacinus 114. 122 Teretina tribus Arelat. 165 Teutomalius rex 45 Teutonicum beUum 62 sq. theatra provinc. 185. 195 204 sq. TheopoUs 146 Tiberius Caesar Viennenses coercet 169. 206. 207. 238 1 NOMINUM ET RERUM 169 Tigurini 60 timuchi Massil. 22 Tolosa 21. 29. 48. casteUum 51, 68 foederata civ. 52. rebellat 60 sq. opp. Lat. 92. 128 Toygenes 60 Traianus curam oppid. publice resti- tuit 252. 253 tribus insigne civitatis Rom. 169 sq. originis 176. tribuum descriptio 164 sq. tributa annonarium 246. 247. sdli et capitis 157. 158. 159. 229. 246 sq. eorum exactio 249. administratio 248 sq. Tricastini 27. 93. 143 sq. ad Tricesimum 127 Tricolli 135. n. 19. 146 Tricorii 132. 146 triumyiri Massil. 23 triumviratus locorum publ, perse- quendorum Viennae 216—218 Turecionnum 149 ad Turrem 140 XT. V. Vaciana 143 Valentia 95. 142 Valerii Asiaticus 114. 168 C, ValeriuB Flaccus prov. rector cum Gallis et Hispanis pugnat 64 C. Valerii Caburus , Donnotaurus Procillus 71 Valerius Paulinus Foroiul. 113 Vapincum 142. 145. 146. 174 L. Varius Cotyla legatus 105 Varus fl. 136 Vasio 90. 93. 144 Vatrude 126 Veaminii 134 vectigalia vicesimae heredit. 247 vi- ces libert. 247. quadrag. Gall. 146 sq. 248 Veneris portus 18. 126 Ventia 69. 148 Vercingetorix "75. 90 Verdon tt. 140 Vergobretorum magistratus 54 Verrucini 137 Vertacomocori 144 Vespasianus ius honorum propogat 167. viarum public. ordo 108. 242. cura 242 — 2^. viae Alpinae 93. 96. 143. 148. 242. Aurelia 139. 242. Domitia 46. 242. viae mino- res 94. 138. 242 sq. Ugernum 125. 126 L. VibuUius Rufus Pompei legatus 77 ad Vicesimum 123. 128. 139 Vicomagus 126 vicorum nomina et iura 171 — 174. 179. magistratus 173 sq. Vienna oppid. Lat. 90 sp. col. civ. Rom. 94. iuris Italici 110. — 103. 104. 111. 113. 147. 164. 166. 167. 174. 216—218. 222. 246 ViUianum locus 235 Vindalium 46. 143 Virina 126 Umbenum 143 Umbranici 92. 129 Vocontii 27. a Flacco invasi 43. rebel- lant 52 sq. civitas foederata 52. 90. 93. 131. 144 sq. 160. 162 inter auxilia militant 160 sq. Volcae Romanis se dedunt 46 sq. Volcae Arecomici 25. 26. 28 a Pom- peio MassU. attributi 66. — 122 — 127. Volcae Tectosages 28. rebellant 61. Latini ftunt 92. — 127—129 Volcalo 128 Vologatae 145 Voltinia tribus oppidorum Latinorum 165. Foroiul.? 165 Vordenses 142 Votienus Montanus 114 Ursolae 148 Usuerra 123 Vulgientes 89. 141 B. INDICES AD PARTEM EPIGRAPHICAM PERTINENTES. Cum, quae ad municipalem et provincialem rem pertinent, in,dissertatione historica a nobis sint tractata et ex indicibus praecedentibus facile possint in-^ veniri, in his qui sub. n. IV. sequuntur indicibus eas tantum antiquitatum Ro- manarum partes recepimus, quibus iudescriptioneprovinciaenulius erat lociis. 170 INDEX ALPHABETICUS III. Ordo partium appendicis epigraphicae: l.Narbo Martius pag. 1 2. Baeterrae p. 20 2. Sextantio 22 4. Nemausus cum agro Nemau- seusi 23 5. Carcaso 54 6. Tolosa 66 7. Ager Helviorum 59 8. Forum lulii 61 9. Antipolis 64 10. Arelas cum agro Arelatensi 65 11. Glanum Livii 75 12. Aquae Sextiae 76 13. Forum Yoconi 81 14. Reii Apollinares 81 15. Cabellio 83 16. Avenio 84 17. Arausio 86 18. Valentia 87 29. Carpentoracte 88 20. Apta lulia 89 21. Vasio 91 22. Dea Augusta 96 23. Lucus Augusti 100 24. AUobroges (Vienna 105. Cu- laro 115. vicus Augustus 120. Sabaudia 121. Genava 125) 25. Massilia 128 26. Lapides miliarii 132 27. Magistratus publici 146 IV. Index rerum^ quae in inscriptionibus commemorantur neque in provinciae Narbonensis de^criptione sunt tractatae: (Not. : Numcri nominibus appositi sunt insciptionum.) 1. Ixnperatores et imperatorum familia. Augustus n. 9 (16/16 a. Ch.); n. 619 (12 a.Ch.); nn. 626. 628 (3a.Ch.); n. 1 bis (llp.Ch.). VIIILKal. Oct. (a. Ch. 63) saeculi felicitas orbi ter- rarura rectorem eum edidit 1 col. I. 14 sq.; VII. Id. lan. (a. Ch. 43) primum imperium orbis terrarum auspicatus est 1. col. I. 24 sq. — 296. Divus Aug. 128 Livia430 Agrippa 94 sq. C. Caesar 96 (753 u. c.) Drusus (senior) et Germanicus Cae- sares 128 Germanicus Caesar 604. 607 Tibei-uis (imperator) 607(18/19 p.Ch.); 620. 634. (30/31 p. Ch.) 629. 630 (31/32) 109. 296 DrususCaesar(Tib.fiUus)496(p.Ch.23) Caligula 497 (p. Ch. 33). 385 lulia Drusilla 402 Claudius 631 (41 p. Ch.) 653 (43 p. Ch.) 319 Nero 621 (58 p. Ch.) Vespasianus 123. 598. Divus Vesp. 521 Domitianus 598 Nerva 698 Traianus 2 (p. Ch. 98) 516 (p. Ch. 101) 105 (p. Ch. 116). 246. 511 Hadrianus 293 (119/120). 17. 247. 386. 512. 555 Antoninus Pius 640—43 (p.Ch.l44). 3. 622. 632 (inde ab a. 146) Faustina senior (Diva) 4 M. Aurelius et L. Verus 613. Faustina senior 98 (a. 147) L. Aurelius Verus 6 (164 p. Ch.) Commodus 566 (176). 566 (179). 295 (181). 407 L. Septimius Severus 7 (199). 646 (201). 541 lulia Domna 6 (197). Caracalla 7 (199). 646 (201). 8 (211 —213). 541. Divus 101 Elagabalus 9 Maximinus et Maximus 637 (237) Gordianus 10 (239) Philippi Augusti 450 Philippus iunior 80 Otacilia Severa.450 Valerianus 644 G.allienus 431 Aurelianus 638 (270). 623 (273) 645 i NOMINUM ET RERUM. 171 Probus 627 (278) Diocletianus 99. 542 Maximianus 542 Constantius et Severus 647 Constantinus 317. 320. 321.499.624. 633. 639 Constantinus II. 408 Theodosius et Valentinianus 625 (435) 2. Bespublica Bomana. b) Reliqua munera civilia maiora. ^) a) Praefecti praetorio 495. 564 Praefecti fnimenti dandi 102 a. Ch. 8 p. Ch. 11 23 50 73 77 83 88 90 101 111 149 176 179 181 201 245 a) Consules, C. MarciusCensorinus600. T. Statilius Taurus M* Aemilius Lepidus L. Cassius Longinus 1 Drusus Caesar II 496 C. Antistius Vetus II M. Suillius Nerullinus 556 Doraitianus iterum 598 Vespasianus VIIII 598 Domitianus VIIII 598 Domitianus XIIII 598 Nerva II 598 imp. Traianus IIII Q. Articuleius Paetus II 516 C. Calpurnius Piso M. Vettius Bolanus 517 Orlitus et Priscus 18. II PoUio II Afer II 565 T. Vitrasius Pollio II 495 imp. Commodus II P. Martius Verus II 566 imp. Commodus III Antistius Byrrus 295 Mucianus et Fabianus 699 imp. Philippus Aug. Titia- nus 450 Consules anni incerti: C. Aemilius Berenicianus 101 Arrecinus Clemens II L. Baebius Honoratus 223 Q. Fufius P. Vat 383 lunius OmuUus 164 L. Ranius Optatus 100 Q. Trebellius Rufus 267 consularis 625 ex consularis prov. Viennensis 490 » ex consularis Geiiuaniae primae 490 praef. praetorio Galliarum 625 expraef. praet. Gall. 490 praefectura praetoriana Gall. 77 P) proconsules viri consulares: Asiae 695 y) procos. viri praet.: Cretae et Cyrenarum 102 &) praetores 100. 102. 104- 105. 322. 363. 572. supremarum 101. adlectus inter praet. a Vespas. 123 praet. design. 17* s) aediles curules 572. pleb. 102 f) tribuni plebis 17. 100. 105. 322 adlectus inter trib. 101 7i) quaestores urb. 17. 101. 363. 512 prov. Hispan. ulter. Baet. 104 pro praet. prov. Ponti et Bithyn. 102 prov. Siciliae 100. prov. incertae 105 adlectus inter quaest. 572 - ^) iegati Augusti viri consulares : leg. Augusti 164 leg. Vespas. Aug. 598 i) legati viri praetorii : imp. Traiani in bello Dac. 105 pro praet. prov. Africae 322 pro praet. prov. Asiae 101. 572 pro praet.prov.Macedoniae? 672 pro praet. prov. Ponti et Bithyn. 102 dioeceseos (Asiae) 100 iuridicus Asturiae et Gall. 100 iurid. Hisp. citer. Taracon. 104 x) curator viae Salariae 100 reip. Urbinat. Metaur. 100 X) Xvir stlit. iudic. 101 Illvir capit. 102 sevir equit. Rom. 17 sevir equit. turm. I. 104 ^ sevir equit. turm. incertae 322 (i) procuratores : Aug. 316 • Aug. prov. Astur. et Gall. 611 Alpium Cottianarum 609 proc. et praes. Alp. Maritim. 608. 610 1) Qui extra prov. extant lapides roag^istratuam prov. Narb. nn. 648 — 676, eos in hoc catalog-o non pulavimus rcspieicndos. 172 INDEX ALPHABETICUS provinciarum duarum 600 quadrages. Gall. 269 privatar. per Flam., Aemil.Ligur. 608 ducenarius 413. 584 censor civit. Remorum 511 adiutor ad census prov. Lug. 609 ex magistro scrinii libellorum 490 ex magistro memoriae 490 ex comite ierum privat. 490 fiscus maximi principis 18 ferrariae f ipae dextrae 50 statio quadrages. Gali. 269 VIIIT Hispanica cent..697 X miL 302 X Fretensis cent. 162 X gemina trib. 388. mil. 274 pia fid. sign. 389 XI Claudia pia fid. mil, 479. 624 XIII gemina trib. 388 XIIII gemina eques 275 XV mil. 255 XV Apollinaris trib. 608. mil. 334 XVI mil. missic. 109. mil. 400 XXI trib. 82. mil. 84 rapax trib. 433 XXII trib. 504 primigenia mil. 371. 478. 622 XXX Ulpia Victrix trib. 502 c) Saeerdoiia. Caeninensis 267 curio 17 tetialis 102 pontifex 495 septemvir epulonum 101 d) Res mliiaris, a) Legiones. I trib. 553. veteran. 285. mil. 286. I adiutrix \eg. Augusti 104 I Germanica aquilifer 556 I Italica trib. 105. cent. 697 I Minervia trib. 17. cent. 300. - veter. 413. mil. 463 II mil. 266 a. II adiutrix trib. 509—511 II Augusta trib. 17. cent. 597. si- gnif. optio mil. 256 II Italica trib. 436 III Augusta ? 333 III Cyrenaica trib. 125 III Gallica emeritus 555 HII Flavia leg. Aug. 104 IIII Macedonica trib. 105. signif. 39 nn Scythica trib. laticlav. 101 V Macedonica cent. 300 .... Maced. trib. primipil. 20 VI victrix trib. 115. 130. 581. 590 VII gemina felix trib. 17. 364. mil. 164. Vm cent. 301 VIII Augusta trib. 106. 364. 689. vet. 477 p. f. Constans Commoda mil. 699 P) Alae. Agrippiana sub praef. 654 I Augusta eq. 570 Dardanorum praef. 608 IV Gallorum praef. 608 Hispanorum praef. 609 Longinia praef. 123 Thracum Herculania praef. 433 II Ulpia Aurelia praef. 608 miliaria praef. 323 y) Cohortes. praetoriae mil. 335. 417 I praet. pia vind. mil. 374 VI praet. veter. 489 Vn veter. 621 auxiliares VIIII Batavorum trib. 608 III Bracaraugustan. praef. 323 IBritann.? mil. 165 I Britann. miliaria praef. 678 IGallor. trib. 692 in Gallor. praef. 581 I Hispan. praef. 162. trib. 592 V ingenuor. signif. cent. trib. 161 Lusitanor. praef. 596 II ....ana Vasconum civ. Hom. praef. 107 Numeri varii. Exploratores Germanici praef. 608 lulienses praef. 433 levis armatura praef. 296 milites peregrini optio 373 NOMINUH ET RERUM. 173 e) Tribus , quae non sunt provinciae Narbonensis, Aemilia 32 Claudia 323 Cornelia 179. 590 Fabia 422. 240. 357 Galeria 527 Palatina 180. 369. 376 Pomptina 503 Quirina 47. 295. 608. 613 Scaptia 294 3. Begiones, looa etc. quae non siint prov. Narbonensls. Aemilia 608 Africa 322 Agrippinensis civis 571 Alpes Cottiae 609. Marit. 295. 384. 608. 610 Arabus 234 AHminuiYi 489 Asia 100. 101 Asturia 100. 511. Astures 511 'AJd-TJvai 267 ^Anafisfa 444 Bellovacus civis 529 Berytus 240 Bithynial02 Bituriges 111 Bodincomagus 380 Calagurritani ex Hisp. oiteriore 104 ^ Catiua ex prov. Sicilia 312 . . Creta 102 £lusensis civis 177 Equestris colonia 589 / "jEqpsaoff 617 Flaminia 608 Gallaecia 100 Helveticus civis 511. 605 Hispania cit. Taracon. 104. ult. Baet. 104 ftalica Hisp. Bacticae 615 Liguria 323. 608 Lugudunum ad Rhod. 183. 453 Lugudunum Convenarum 269 Lugudunensis prov. 609 Macedoaia? 572 Mauretania Caesariensis 323 Nicaeenses 610. 611 Nimidi montes 283 Ostia 379 Petrucorius 304 Pontus 102 Remi foederati 509—511 Salinia 295 Segobriga 36 Tarraco 58 Ververgellesis civis 436 OvsXavviOL 616 Urbinum Mataurensium 100 ^ 4. Grammatioalia et lexicalia notabiliora. ae pro au (maesoleum) 222. 223 ai pro ae (praitor) 266 e pro t (sebe, trebunus) 436 ei, eis, os secundae declinationis 359. 361. 600 61 inftnit. pass. (fierei) 359 es pro ae genpt. 436 oe pro u (coerare) 17. 108 ou in nominibus Celticis 134. 252.263. 600 carpusculus in architectura 518 Celticae inscriptiones litteris graeiis scriptae 249. 445 magmentum (in sacrificiis) 1. col. II. V. 17. signum =; cognomentum populare. 5. Notabilia varia. Aedificium horologii 586 agones, agonothetae 611. 613. 617 amphitheatrum Arelat. ornatum 325 anabolium 395 aquae novae, aquarum itiuera per fundos concessa 506 aquarum tubo ducendarum ius 579 ara Yolcani maceria saepta 16 arena Deensis 468 arepeunis vineae 473 sub ascia dedicare 456. 536. 544. 550. 551. 571 balineum usibus plebis cxhibitum 103 balinei gratuiti fructus restitutus 358 balineum vicanis donatum 579 basilica 419 caerimoniae dedicationis arae 1 carpusculi 518 cellae templi factae ex reditu fani 78 cerulae argeuteae 236 cinerarium 476 clatri horologii 586 columnae vicenariae 283 constitutiones principum 219 criobolium 450 decuria lictorum Curiatia, quae sacris publicis apparet 379 dracunculi 395 enchiridium 395 174 INDEX ALPHABETIGUS NOMINUM ET RERUM. episcopus Nicaeensium 611 epistula S.Fadii, instrumentum dona- tionis 18 II essedarius commissus XXXVII. 234 factio scenicorum 363 fons 416 formula testameuti 422 funus et omnes vectigales publice de- creta 15 funeris fraus facta et reparata 535 horologium 236. 382. 534. 586 hospitalis a Gallo Gallinaceo falsoaup- positus 586 hostiae 450 lex arae Dianae in Aventino 1. col. II. lex dedicationis arae 1. col. II. Aoyta, ra ^v 'AnccfiB^qc 444 loca iu spectaculis 225. 324 ludi Circenses 322 ludicrum inferius Viennense 540 maesolei claves 222 maesoleum arboribus, vitibus. rosario ornatum 223 Memnon auditus 520 munus gladiatorium 453 opus tectorium 565 paemilae porticus 565 parentalia 350 paries incrustatus 382 phialae chrysendetae 111 piscina 16 pons portae aquiductus Navbone re- staurata 77 porticus balinei 579 porticus cum suis columnis 565 puer in theatro saltans 314 sacerdotia Atheniensia 267 Massiliensia 208 sacerdotia orientalia : pater sacrorum 91, mater sacrorum 412, sacrorum sc. femina 301, aedituus Isidis 894, pausarii Isidis 351 sacellum Augustorumadiecto tetrastilo et aeramentis omnibus 11 scenici Arelat. 353. Viennens. 537 servus horologium administrans 5S6 signa deorum castrensia 111 signa horologii 586 sportulae distributae 57. 111.419. 422. 454 synodus sacra gymnica 246 sq. tauropolia 7. 12. 393. 407. 414. 460. 451. 452 tegulae aeneae auratae 518 tessera aenea atriclariorum 401 tessera gladiatoria 383 theatriim Antipolitanum 314 thermae Narbon. restitutae 3 torques aureus ex dracunc. duobus 395 vela et ara ex stipe dedicata 148 vestiturae basium 618 via Aquensis 615 via ad fontem 416 viae et lacus refecta 88 viae silice stratae 386 viarum usus caesis utrimque montium lateribus praestitua 490 usurae octono pernumeratae 18 II. usurae semisses 454.